Jahandanu däuırımen bırge adamzat damuynyŋ törtınşı – postindustrialdy kezeŋı kelıp jettı. Būl qoǧamda düniege kelgen Z ūrpaǧyn 2010 jyldan bastap ömır esıgın aşyp jatqan Alfa(A) ūrpaǧy almastyruda. Jasandy intellekt zamanynda er jetetın būl tūlǧalardyŋ paiym deŋgeiı özgeşe bolyp keledı, sol siiaqty, özındık qūndylyqtary da basqa bolatyny sözsız.
Ärıp tanymai jatyp gadjet tılın aldymen meŋgeretın būl jetkınşekter üşın talǧam erkındıgı men özın-özı jetıldıru mäselesı bırınşı orynda tūrady. Olar äleumettık jelıdegı paraqşalary arqyly öz daralyǧyn jan-jaqty aişyqtaidy, sonymen qatar, özderı jaqsy köretın multfilmder men muzykany «aqyldy algoritm» jüielep beretınıne üirengen. Sandyq tehnologiialar jaŋalyǧyn qalai paidalanudy säbi kezınen meŋgergendıkten, bolaşaqta jyldam äreketke beiımdelgen erekşe keŋıstıkte ömır süretını dausyz.
Olai bolsa, bügıngı aqparattyq qoǧamdaǧy ǧylym-bılım jüiesı osyndai damu ürdısındegı tūlǧalarǧa laiyqty jüielengen be? Būl salanyŋ qazırgı ahualy qandai?
Postindustrialdy qoǧamdaǧy ǧylym-bılımnıŋ qazaqstandyq modelı turaly «Aspandau» ǧylymi-bılım beru Qorynyŋ negızın qalauşy, ǧalym, DBA Qanat Nūrov özınıŋ «Aqparattyq qoǧam aǧartuşylarynyŋ manifesı» kıtabynda taldap, özındık erekşelıgın aiqyn körsetıp beredı.
Aqparattyq qoǧamdaǧy bılım berudıŋ maqsaty basqa. Endıgı bılım obektısı bolatyn tūlǧa öz boiyndaǧy ruh, jan, ar-ojdan, ūjymdyq beisanalyq, super-ego, t.b. siiaqty obektivtı qūndylyqtar jüiesın jete tüsınıp alyp, özın-özı şyǧarmaşylyq damytuy maŋyzdy. Aqparattyq qoǧamda bılım beruşı men aluşynyŋ maqsatqa jetuınıŋ alǧyşarty – olardyŋ boiynda ışkı motivasiianyŋ boluynda jatyr. Qazaqstandaǧy ǧylym-bılım jüiesı aqparattyq qoǧam ideologiiasy men filosofiiasyn negızge alǧanda ǧana maqsatyna jetuı mümkın.
«Aqparattyq qoǧam aǧartuşylarynyŋ manifesı» eŋbegınde avtor elımızdegı ǧylym-bılım jüiesınıŋ damuyna osyǧan deiın kedergı keltırıp kelgen bırneşe faktordy ataidy.
Bırınşıden, postkeŋestık kezeŋde bılım beru salasy deideologizasiiaǧa ūşyrap, moraldyq tärbienıŋ kürt tömendep ketuı qūndylyqtarymyz ben dünietanymymyzǧa özındık salqynyn tigızıp kettı. Bırızdılıkten jyraqtalǧan soŋ, ǧylym qaŋtarylyp, bılım tozdy. Sonymen qatar, naryqtyq ekonomikaǧa köşu kezınde terıs täjıribenı idealdandyru qoǧamdyq moral men adamgerşılıktıŋ qūldyrauyna alyp keldı.
Ekınşıden, postkeŋestık kezeŋde dıni kertartpalyq beleŋ alyp, pragmatizm men utilitarizm üstemdık qūrdy. Ateizmdı därıptegen keŋes ideologiiasy jüiesınen jaŋa bosaǧan qazaq qoǧamy ärtürlı dıni aǧymdardyŋ tūzaǧyna op-oŋai tüsıp qaldy.
Üşınşıden, beleŋ alǧan jemqorlyq faktory ǧylym-bılım salasyn damytpady. Memleket tarapynan ǧylymǧa bölıngen qarjy jetkılıksız boluǧa ainaldy, bılım jüiesın osy salady düdamal jolmen jetıstıkke jetken bılıksız «ǧalymdar» jaulap aldy. Olar şyn mänındegı daryndy mamandardyŋ ǧylymi ızdenısın yǧystyra bastady. Ǧylym ölı küige tüstı, al bılım – ǧylymnan alşaqtap kettı.
Avtordyŋ uäjıne jügınsek, däl qazır elımızdegı bılımnıŋ akademiialyq deŋgeiı qatty tömendep ketken. «Arnaiy orta bılım men käsıptık-tehnikalyq, ia bolmasa, injenerlık-pedagogikalyq bılımdı bylai qoiaiyq, qazır ǧylymi ızdenıstı közdeitın joǧary bılımnıŋ özı de memlekettık bılım beru standarty boiynşa «käsıbi» deŋgeiden aspai qaldy», - deidı ǧalym. Onyŋ pıkırınşe, barlyq joǧarǧy bılım aldymen akademiialyq(ǧylymi) sipatqa ie boluy tiıs, sodan keiın ǧana käsıbi (praktikalyq) sipaty boluy boluy kerek. Mysaly, ǧylymi-pedagogikalyq salada mamandyq alǧysy keletın öz salasyna innovasiialyq tehnologiialar men özge de ǧylymi jetıstıkterdı öndırıske alyp keluı – damuǧa serpın beredı.
Ǧylym-bılım beru salasynyŋ endıgı jerdegı maqsaty – aqparattyq qoǧam tūlǧasyn qalyptastyru bolǧany dūrys. Qazır dene eŋbegınıŋ däuırı öttı, būdan bylai, jeke tūlǧanyŋ talanty men intellektualdy qabıletın damytuǧa küş salu maŋyzdy. Būl jerdegı tūlǧa — bılım berudıŋ passivtı obektısı emes, özınıŋ bılım prosesınıŋ belsendı şyǧarmaşylyq subektısı. Oqytuşy men oquşy bır rölden basqa rölge erkın auysu arqyly üirene de, üirete alady.
Akademiialyq bılımnıŋ zamanaui prosesı ömır boiy — tuǧannan soŋǧy demı tausylǧanǧa deiın sozylatyny belgılı. Alaida, bılım neǧūrlym progressivtı ǧylymi jetıstıkterge süienetın bolsa ǧana aqparattyq qoǧam tūlǧasynyŋ özın-özı damytuy üşın oŋtaily jaǧdai tuǧyza alady. Būl jüie damudyŋ özındık erekşelıgı, filosofiiasy häm ideologiiasymen erekşelenedı. Sandyq tehnologiialar men telekommunikasiialardyŋ ömırımızge dendep enuımen tyǧyz bailanysty bolǧandyqtan, būl jüiede adam neǧūrlym öz-özın üzdıksız jetıldırıp, aqparat almasyp, jan-jaǧymen qarym-qatynasqa aşyq boluy maŋyzdy. Dene eŋbegınıŋ däuırı ötkendıkten, endıgı jerde talanty men intellektualdy qabıletınıŋ arqasynda näpaqasyn tauyp jei alatyn boluy kerek.
Jaŋa jüiede tarih, demografiia, psihologiia, äleumettanu jäne t.b. ǧylymdary neǧūrlym ülken mänge ie bolady. Tek osy ǧylymdar ǧana bılım beru teoriiasy men praktikasyn jetıldıru üşın qajettı äleumettık prosesterdıŋ boljamdyq modelın qūruǧa qabılettı. Eger aqparattyq qoǧam tūlǧasy osyndai özgerısterge daiyn bolyp, basqalardan oza damuyna mümkınşılık aşylsyn desek, būlardyŋ jüielı damuy asa maŋyzdy bolyp tabylady.
Öz eŋbegınde ǧalym Ǧ.İ.Nūrov aqparattyq qoǧamdaǧy bılım beru strategiiasyn ūsynady. Jeke tūlǧalyq potensialdy qalyptastyru üşın tūtas qoǧamdy sanany özgertu kerek, ol üşın tört türlı maŋyzdy mındet alǧa tartylady.
Onyŋ alǧaşqysy, «Tanymnyŋ jedel komponentı» (TJK) boiynşa älemde, ainalasynda bolyp jatqan özgerıs-oqiǧalardyŋ aq-qarasyn ajyrata alatyndai jeke tūlǧanyŋ qalyptasqan ūǧym-tanymy boluy kerektıgı aitylady. Ülken kölemdı aqparatty öŋdei alatyndai, totalitarlyq rejim jetegındegı qoǧamdyq sana manipuliasiialaryna tüsıp qalmaityndai, jüielı syni oilau erekşelıgın damytu maŋyzdy.
Kelesı, «Qūndylyqtardyŋ obektivtı jüiesı» (QOJ) boiynşa sanany ulaityn kerı ılımderge jol bermeitın ruhani jäne zaiyrly qūndylyqtardyŋ obektivtı moralın aşu baǧytyna basymdylyq berılse, üşınşı, «Jalpyadamzattyq ūlttyq ideiada» (JŪİ) barlyq qazaqstandyqtardyŋ boiynda postkeŋestık, postkolonialdyq, neokolonialdyq, panislamdyq jäne qazaqtyŋ ūlttyq täuelsız memleketıne ia ūltqa üstemdık jürgızgısı keletın kez kelgen imperiialyq yqpalǧa qarsy tūra alatyn tituldyq ūlttyŋ egidasynda azamattyq ūlttyq bıregeilıktı qalyptastyru qajettıgı söz bolady.
Degenmen, aqparattyq qoǧamda közdeletın eŋ basty ideia – «erkın qūqyqtyq sanaǧa» (EQS) ie bolu. Eŋ soŋynda, avtor jalpyǧa ortaq dünietanymda qūqyqtyq sananyŋ erkın boluy – qoǧamdyq sananyŋ ösuıne bastaityn töte jol ekenın atap ötedı. Mūnyŋ bärı ǧylymi negızde, jüielı jüzege asuy kerek.
Būl eŋbekte ǧylymi-tehnikalyq üderıs qazırgı ǧylym-bılımnıŋ bölınbes bölşegı ekenı körınedı. Bılım beru mekemelerınıŋ akademiialyq erkındıgın jäne özın-özı basqarudyŋ avtonomdylyǧyn saqtai otyryp, üzdıksız akademiialyq bılım berudıŋ bıryŋǧai ūlttyq modelın ornatu qajet. Sonyŋ ışınde «Aşyq tūlǧany qalyptastyru» – uaqyt talaby retınde körınıs beredı. Ǧylymi negızdelgen syni oilau, qūndylyqtardyŋ obektivtı jüiesın özektendıru jäne nasihattau, barşa älemge aşyq bolu, erkın qūqyqtyq sanany damytu arqyly qoǧamdyq sanany özgertu, akademiialyq jäne käsıptık bılım berude t.b. ūlttyq model qalyptastyru da avtor üşın özektı mäsele.
Aqparattyq qoǧam – jahandanu örkenietı jetıstıkterı arqyly jaŋadan kelıp jatqan jüie bolǧandyqtan, ony mädeni jaŋǧyrtu, aqparattyq tūlǧa qalyptastyru jolynda maŋdai terın tögetın aǧartuşylardyŋ boluy maŋyzdy. Manifest – jaŋanyŋ jarşysy. Aqparattyq qoǧamnyŋ da öz jüiesı, erejesı boluy tiıs. Būl eŋbektıŋ «Aqparattyq qoǧam aǧartuşylary manifesı» dep ataluy da sondyqtan. Būl kıtap «Aspandau» qorynyŋ aspandau.kz saitynda barşa oqyrmandarǧa qoljetımdı. Manifeske onyŋ qūndylyqtaryn, ideialaryn bölısetın kez kelgen adam qosyla alady. Ol üşın saitta arnaiy memorandumǧa qol qoiu formasy da körsetılgen.
Avtordyŋ uäjıne jügınsek, däl qazır elımızdegı bılımnıŋ akademiialyq deŋgeiı qatty tömendep ketken. «Arnaiy orta bılım men käsıptık-tehnikalyq, ia bolmasa, injenerlık-pedagogikalyq bılımdı bylai qoiaiyq, qazır ǧylymi ızdenıstı közdeitın joǧary bılımnıŋ özı de memlekettık bılım beru standarty boiynşa «käsıbi» deŋgeiden aspai qaldy», - deidı ǧalym. Onyŋ pıkırınşe, barlyq joǧarǧy bılım aldymen akademiialyq(ǧylymi) sipatqa ie boluy tiıs, sodan keiın ǧana käsıbi (praktikalyq) sipaty boluy boluy kerek. Mysaly, ǧylymi-pedagogikalyq salada mamandyq alǧysy keletın öz salasyna innovasiialyq tehnologiialar men özge de ǧylymi jetıstıkterdı öndırıske alyp keluı – damuǧa serpın beredı.
Ǧylym-bılım beru salasynyŋ endıgı jerdegı maqsaty – aqparattyq qoǧam tūlǧasyn qalyptastyru bolǧany dūrys. Qazır dene eŋbegınıŋ däuırı öttı, būdan bylai, jeke tūlǧanyŋ talanty men intellektualdy qabıletın damytuǧa küş salu maŋyzdy. Būl jerdegı tūlǧa — bılım berudıŋ passivtı obektısı emes, özınıŋ bılım prosesınıŋ belsendı şyǧarmaşylyq subektısı. Oqytuşy men oquşy bır rölden basqa rölge erkın auysu arqyly üirene de, üirete alady.
Akademiialyq bılımnıŋ zamanaui prosesı ömır boiy — tuǧannan soŋǧy demı tausylǧanǧa deiın sozylatyny belgılı. Alaida, bılım neǧūrlym progressivtı ǧylymi jetıstıkterge süienetın bolsa ǧana aqparattyq qoǧam tūlǧasynyŋ özın-özı damytuy üşın oŋtaily jaǧdai tuǧyza alady. Būl jüie damudyŋ özındık erekşelıgı, filosofiiasy häm ideologiiasymen erekşelenedı. Sandyq tehnologiialar men telekommunikasiialardyŋ ömırımızge dendep enuımen tyǧyz bailanysty bolǧandyqtan, būl jüiede adam neǧūrlym öz-özın üzdıksız jetıldırıp, aqparat almasyp, jan-jaǧymen qarym-qatynasqa aşyq boluy maŋyzdy. Dene eŋbegınıŋ däuırı ötkendıkten, endıgı jerde talanty men intellektualdy qabıletınıŋ arqasynda näpaqasyn tauyp jei alatyn boluy kerek.
Jaŋa jüiede tarih, demografiia, psihologiia, äleumettanu jäne t.b. ǧylymdary neǧūrlym ülken mänge ie bolady. Tek osy ǧylymdar ǧana bılım beru teoriiasy men praktikasyn jetıldıru üşın qajettı äleumettık prosesterdıŋ boljamdyq modelın qūruǧa qabılettı. Eger aqparattyq qoǧam tūlǧasy osyndai özgerısterge daiyn bolyp, basqalardan oza damuyna mümkınşılık aşylsyn desek, būlardyŋ jüielı damuy asa maŋyzdy bolyp tabylady.
Öz eŋbegınde ǧalym Ǧ.İ.Nūrov aqparattyq qoǧamdaǧy bılım beru strategiiasyn ūsynady. Jeke tūlǧalyq potensialdy qalyptastyru üşın tūtas qoǧamdy sanany özgertu kerek, ol üşın tört türlı maŋyzdy mındet alǧa tartylady.
Onyŋ alǧaşqysy, «Tanymnyŋ jedel komponentı» (TJK) boiynşa älemde, ainalasynda bolyp jatqan özgerıs-oqiǧalardyŋ aq-qarasyn ajyrata alatyndai jeke tūlǧanyŋ qalyptasqan ūǧym-tanymy boluy kerektıgı aitylady. Ülken kölemdı aqparatty öŋdei alatyndai, totalitarlyq rejim jetegındegı qoǧamdyq sana manipuliasiialaryna tüsıp qalmaityndai, jüielı syni oilau erekşelıgın damytu maŋyzdy.
Kelesı, «Qūndylyqtardyŋ obektivtı jüiesı» (QOJ) boiynşa sanany ulaityn kerı ılımderge jol bermeitın ruhani jäne zaiyrly qūndylyqtardyŋ obektivtı moralın aşu baǧytyna basymdylyq berılse, üşınşı, «Jalpyadamzattyq ūlttyq ideiada» (JŪİ) barlyq qazaqstandyqtardyŋ boiynda postkeŋestık, postkolonialdyq, neokolonialdyq, panislamdyq jäne qazaqtyŋ ūlttyq täuelsız memleketıne ia ūltqa üstemdık jürgızgısı keletın kez kelgen imperiialyq yqpalǧa qarsy tūra alatyn tituldyq ūlttyŋ egidasynda azamattyq ūlttyq bıregeilıktı qalyptastyru qajettıgı söz bolady.
Degenmen, aqparattyq qoǧamda közdeletın eŋ basty ideia – «erkın qūqyqtyq sanaǧa» (EQS) ie bolu. Eŋ soŋynda, avtor jalpyǧa ortaq dünietanymda qūqyqtyq sananyŋ erkın boluy – qoǧamdyq sananyŋ ösuıne bastaityn töte jol ekenın atap ötedı. Mūnyŋ bärı ǧylymi negızde, jüielı jüzege asuy kerek.
Būl eŋbekte ǧylymi-tehnikalyq üderıs qazırgı ǧylym-bılımnıŋ bölınbes bölşegı ekenı körınedı. Bılım beru mekemelerınıŋ akademiialyq erkındıgın jäne özın-özı basqarudyŋ avtonomdylyǧyn saqtai otyryp, üzdıksız akademiialyq bılım berudıŋ bıryŋǧai ūlttyq modelın ornatu qajet. Sonyŋ ışınde «Aşyq tūlǧany qalyptastyru» – uaqyt talaby retınde körınıs beredı. Ǧylymi negızdelgen syni oilau, qūndylyqtardyŋ obektivtı jüiesın özektendıru jäne nasihattau, barşa älemge aşyq bolu, erkın qūqyqtyq sanany damytu arqyly qoǧamdyq sanany özgertu, akademiialyq jäne käsıptık bılım berude t.b. ūlttyq model qalyptastyru da avtor üşın özektı mäsele.
Aqparattyq qoǧam – jahandanu örkenietı jetıstıkterı arqyly jaŋadan kelıp jatqan jüie bolǧandyqtan, ony mädeni jaŋǧyrtu, aqparattyq tūlǧa qalyptastyru jolynda maŋdai terın tögetın aǧartuşylardyŋ boluy maŋyzdy. Manifest – jaŋanyŋ jarşysy. Aqparattyq qoǧamnyŋ da öz jüiesı, erejesı boluy tiıs. Būl eŋbektıŋ «Aqparattyq qoǧam aǧartuşylary manifesı» dep ataluy da sondyqtan. Būl kıtap «Aspandau» qorynyŋ aspandau.kz saitynda barşa oqyrmandarǧa qoljetımdı. Manifeske onyŋ qūndylyqtaryn, ideialaryn bölısetın kez kelgen adam qosyla alady. Ol üşın saitta arnaiy memorandumǧa qol qoiu formasy da körsetılgen.
Anar Qabylqaq, ädebiettanuşy
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
