(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: "قازاق تاريحى. ءسوز باسى")
تاريح دەيتىن: بۇرىنعى وتكەن زاماننىڭ جايىنان سويلەپ تۇراتۇعىن، بۇرىنعى وتكەن كىسىلەردىڭ ىسىنەن حابار بەرەتۇعىن ءبىر ءىلىم. قازاقتىڭ كوبى ونى «شەجىرە» دەپ ايتادى. بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريحتى ەڭ وڭدى مۇعالىم دەپ تۇسىنەدى.
تاريح – ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى دەپ ايتادى. تاريح حالىقتى ءتۇزۋ جونگە سىلتەۋشى بولسا، وعان دۇنيە دە تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى. تىرشىلىكتىڭ جولباسشىسى دەۋگە دە بولادى. كەلەشەك كۇننىڭ قانداي بولاشاعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى.
ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل – قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاشىعىنا كوزى جەتپەيدى.
ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيە دە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يماني دəرەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى.
قازاق ىشىندە ھəر ءۇيدىڭ وتاعاسى، ھəر اۋىلدىڭ اقساقالى تۇرعان ءبىر شەجىرە، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەننەن ەستىگەن بىلگەنى بولسا، كەيىنگى جاستارعا سونىڭ ءبəرىن ايتىپ وتىرادى. بىراق ەل ىشىندە جۇرگەن شالا موللالار، تاريحتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن نادان قوجالار تاريح دەسە ەكى قۇلاعى تىك تۇرادى. «ءتəيىرى، تاريح نەگە كەرەك؟! ول نە ايتادى دەيسىن; əنشەيىن ەرتەگى، وتىرىك قوي! قۇدايدىڭ بۇيرىعى ەمەس، مۇھاممەدتىڭ ءسوزى ەمەس، ونى وقۋ-ءبىلۋ نە كەرەك!» دەپ اڭداۋ ەلگە ارامزالىعىن قىلىپ، تاريحتان جۇرتتىڭ كوڭىلىن سۋىتادى.
تاريح نە ايتادى؟ –دەسەڭىز، ونىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى; ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرگەندىگى; قانداي قۋاتى بارلىعى، ول قۋاتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىنان پايدا، قايسىسىنان زارار كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوستى-دۇسپانى كىم ەكەندىگى; نە سەبەپپەن باعى تايعاندىعى جəنە سوعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح سويلەپ ءتۇسىندىرىپ تۇرادى.
بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن جاقسى-جامان قانداي ۋاقيعا بار بولسا، ونىڭ ءبəرى دە وتكەندەگى ءبىر ءىستىڭ نəتيجەسىنەن تۋعان بولادى. سو سەكىلدى، كەلەشەكتە ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسەشەك ءبىر ۋاقيعا، وسى كۇندە قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ نəتيجەسى بولماقشى. تاريح وقىساق، ونىڭ ءسوزىن وقىساق قانداي ىستەن قانداي نəتيجە تۋاتىنىن انىق بىلەتىن بولامىز: جاقسى ىستەن جاقسىلىق، جامان ىستەن – جاماندىق تۋماقشى.
بۇرىنعىنىڭ «نە ەكسەڭ – سونى ورارسىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ تەرەڭ ماعىناسى وسى. «قۇداي نە جازسا – سونى كورەرمىز» دەۋ سوقىرلىقتىڭ بەلگىسى، تاعدىر دا جازعانى بولار دەۋ –اقىماقتىقتىڭ بەلگىسى. شونكى (!) ادام نەنى تىلەسە، قۇداي سونى تاعدىر قىلماقشى.
تىكەن ەككەن جەرگە بيداي شىقپاقشى ەمەس، اعاشتىڭ تامىرىنا بالتانىڭ ءجۇزى تيسە – قۇرىماقشى.
بۇرىنعىنىڭ كوبى كۇش-قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبəرى ءجəبىر، زالىم بولدى; قالعانىنىڭ ءبəرى زورلىق-زومبىلىق ەدى. قانەكي! دۇنيە احيرەتتە سونىسىنان نە پايدا كورمەكشى؟! قيامەت كۇنىنە دەيىن ساۋابى بارىپ تۇراتىن ءىسى قايسى؟ ءبəرى دە قابىردە ءشىرىپ جاتىر. جانىنىڭ كورگەن كۇنى قانداي ەكەنى قۇدايعا عانا ءمəلىم!
ەگەر تاريح وقىساق، پايداسى بار ءىستىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ، سونى ىستەمەكشىمىز! زارالى ىستەن قاشپاقشىمىز! بۇرىنعىنىڭ وڭدى ىسىنەن ۇلگى الماقشىمىز!
وسى كۇندە ىستەپ جۇرگەن ءىسىمىز، قىلعان جۇمىسىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز، ءسوزدىڭ ءبəرى كەيىنگىلەرگە تاريح بولىپ قالادى. بۇرىنعىنىڭ تاريحى جازىلماي قالۋشى ەدى، ەندىگى تاريح كۇنى-كۇنىمەنەن جازىلىپ تۇرىلادى. كەيىنگىلەر عيبرات الارلىق ۇلگى تاستاپ كەتىپ العىس الارمىز با؟ جوق، دالاعا لاعىپ، ءجونسىز كەتىپ قارعىس-لاعىنەت الامىز با؟ كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس.
تاريح – ءتۇزۋ، ءجوندى ۇيرەتۋشى; تاريح تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى; تاريح تىرشىلىكتە جولباسشى دەيتىنىمىز وسى.
ءبىز əزىرگى ءسوزدى وسىنىڭ مەنەن قىسقارتا تۇرامىز. مۇنان سوڭ «قازاق» گازەتىندە قازاقتىڭ انىق شەجىرەسىن جازىپ تۇرماقشىمىز.
تۇرىك بالاسى. قازاق تاريحى. ءسوز باسى. «قازاق»، 1913, № 2. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. - "سارىارقا" باسپا ءۇيى، استانا، 2009. - 375-376 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
