بيىل قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى ءححىح سەسسياسى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ءوتتى. قحا جىلدار بويى تۇراقتىلىق پەن حالىق يگىلىگى ءۇشىن بىرلەسكەن جۇمىس بارىسىندا قانداي ناتيجەگە جەتتءى؟
اسسامبلەيا قالاي دۇنيەگە كەلدى؟
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى قيىن كەزەڭگە سوققان توقسانىنشى جىلدارعا تۋرا كەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن 1995 جىلى 1 ناۋرىزدا ناقتى سيپات الدى. بۇل كونسۋلتاتسيالىق-كەڭەسشى ورگاننىڭ رەسمي تۋعان كۇنى، ونىڭ نەگىزگى مىندەتى ءارى دامۋىنىڭ نەگىزى مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ تابىلادى.
«قازىرگى كەزدەگى جاستارعا، ءبىز باستامانى قولعا العان حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ قانداي بولعانىن ەلەستەتۋ قيىن. وداقتاس 15 رەسپۋبليكانىڭ ىشىندە سوڭعى ورىنداردى يەلەندىك دەپ ايتۋ، ەش ماڭىزسىز بولعانىمىزدى بىلدىرەدى»، - دەپ ەلباسى قحا XXII سەسسياسىندا ەسكە العان بولاتىن.
شىنىندا دا، ازىق-تۇلىك جوقتىڭ قاسى، تاڭعى ساعات 6-دا سۇتكە كەزەككە تۇرۋ، ەمحانالاردا شپريتستەر ءدارىحانالاردا ءدارى-دارمەك جەتىسپەي، ەلەكتر قۋاتىنىڭ ءۇزىلۋى، جىلۋدىڭ بولماۋى اسسامبلەيانىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن ايقىن كورسەتەدى.
ەلدە ورىن العان كەدەيشىلىكپەن قاتار، ەلدىڭ كوپ ۇلتتى بولۋى ماسەلەسى دە بولدى. بۇرىنعى كەڭەس ازاماتتارىنىڭ تاريحي وتانىنا كەتۋى كادر تاپشىلىعىن اشىپ، ەلدىڭ ەڭبەك جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىن السىرەتتى.
ەلباسى قحا -نىڭ XXII سەسسياسىندا ەسكە سالعانداي، قازاقستان بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالارداعى ۇلتارالىق قاقتىعىستاردان دۇرىس قورىتىندى جاساي الدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ باسشىلارى قازاقستاندى پانيسلاميزم، پانتۇركيزم، باتىس وركەنيەتى يدەيالارىنا تارتۋعا تىرىستى. بىراق قازاقستاندىقتار ەل تاعدىرىن ءوز قولدارىنا الا الدى.
تاريحقا شولۋ
كوپ ۇلتتى قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنا 20 عاسىر ۋاقىت كەتتى دەۋگە كەلەدى. ستولىپين رەفورماسى كەزىندە قازاق دالاسىنا بەلارۋس، ۋكراينا جانە رەسەيدەن ميلليوننان استام ادام كەلدى. 30-شى جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە رەسپۋبليكادان جەر اۋدارىلعان 250 مىڭ شارۋالار رەپرەسسياعا ۇشىرادى. 1,2 ميلليوننان استام ادام قازاقستاننىڭ وندىرىستىك وبەكتىلەرىنە جەر اۋدارىلدى.
ءستاليننىڭ تۇسىندا قازاق دالاسىنا تۇتاس حالىقتار جەر اۋدارىلدى. 800 مىڭنان استام نەمىس، 18 مىڭ كورەي، 500 مىڭ كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى، 100 مىڭ پولياكتار ەلگە كەلدى. ولار كۇزەتشىلەردىڭ مازاعىنا شىداپ، ءتۇرلى ۇيلەردىڭ سۋىعىنا توڭىپ، جولدا اشتىققا ءتوزىپ، تۋىستارى مەن بالالارىنان ايىرىلىپ، جالاڭاش دالاعا قوندى. قازاق وتباسىلارى ولاردى اشتىقتان قۇتقاردى. ەلباسى ەسكە تۇسىرگەندەي، سول جىلدارى ونىڭ وتباسى ءۇش بالاسى بار ەرلى-زايىپتىلاردى دا قابىلدادى.
30-40 جىلدارى رەسپۋبليكا اۋماعىندا 11 لاگەر اشىلدى. مىڭداعان جانە جۇزدەگەن تۇتقىندار جانتۇرشىگەرلىك ولىمنەن قايتىس بولدى. بوساتىلعاندار ەل اۋماعىنان كەتە الدى، بىراق كوبىسى قالدى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە رەسپۋبليكا تاعى 300 مىڭنان استام ەۆاكۋاتسيالانعان جانداردى قابىلدادى. كەيىن 50-جىلدارى تىڭ جەرلەردى يگەرۋ باستالدى، ونى يگەرۋ ءۇشىن قازاقستانعا 1,5-نان استام ادام كەلدى. وسىلايشا، حح عاسىردا ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قازاقستانعا 5,6 ميلليونعا جۋىق ادام قونىس اۋداردى.
ءبىر مەزگىلدە بايىرعى حالىقتىڭ ەميگراتسيا پروتسەستەرى ءجۇردى: 1,3 ميلليون قازاق وتباسى قۋعىن -سۇرگىننەن قۇتىلۋ ءۇشىن ەلدەن كەتتى، تاعى 1,5 ميلليون ادام اشتىقتان ءولدى.
«كورىپ وتىرعانىمىزداي، ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى ساياسي جۇيە جاساندى تۇردە قۇرىلدى. جانە بۇل ءبىزدىڭ جەرگە ءوز قالاۋىنشا كەلمەگەن ادامداردىڭ كىناسى ەمەس. ولاردىڭ بارلىعى بۇگىندە قازاقستاندىق بولا الدى. ءبىز بارلىعىن ءبىرتۇتاس ەلگە، ءبىرتۇتاس حالىققا بىرىكتىرە الدىق. بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستى ارتىقشىلىعىمىز. ءبىزدىڭ كۇشىمىز وسىدا»، - دەدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قحا -نىڭ XXII سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە.
ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق تاجىريبەسى
بۇگىندە قازاقستان — 150-دەن استام ەتنوس پەن 40 كونفەسسيانىڭ ورتاق ءۇيى. ەلىمىزدە 471 ۇلتتىق-مادەني بىرلەستىك، 19 رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق گازەتتەر، راديو مەن تەلەباعدارلامالار، 6 ۇلتتىق تەاتر، 100-دەن استام ەتنيكالىق مەكتەپتەر مەن 170 تىلدىك ورتالىقتار بار. ۇلتتىق جاڭعىرۋ مەكتەپتەرىندە 11 ءتىلدى وقىتاتىن 29 كافەدرا جۇمىس ىستەيدى. 46 كونفەسسيانى بىلدىرەتىن 4 مىڭنان استام ءدىني بىرلەستىكتەر، 3 مىڭنان استام عيبادات ورىندارى بار.
«ۇلت كوپ، بىراق بارىمىزگە جەر ورتاق. دەمەك - زاڭدا بەكىتىلگەن باسقالاردىڭ قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ جانە بارلىعىنىڭ جان -جاقتى دامۋىنا كەڭ مۇمكىندىك جاساۋ - مىندەت. كەز كەلگەن، ءتىپتى ەڭ كىشى ۇلتتىق توپتىڭ مۇددەلەرىنە نازار اۋدارۋ، ۇلتتىق داستۇرلەر مەن ادەت -عۇرىپتاردى شىنايى قۇرمەتتەۋ - ءادىل حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتىڭ نەگىزى»، - دەدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حح سەسسياسىندا.
ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق تاجىريبەسى جوعارى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلدى. ونى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني كوشباسشىلارى، قوعام قايراتكەرلەرى دە اتاپ ءوتتى.
«قازاقستان ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ۇلگىسى بولا الادى.كوپۇلتتىلىقتى قاڭعىباستىق دەپ ەمەس، مەيىرىمىدىلىك پەن اق جۇرەكتىلىكتىڭ ورداسى دەپ بىلگەن ءجون. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا وسى ۇلتتى قۇرايتىن ءار ءتۇرلى ەتنيكالىق، مادەني، ءدىني جانە كاسىبي توپتار ولاردىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن شەشىمدەرگە قاتىسا الادى. بۇل وتە ماڭىزدى»، - دەپ تۇيىندەدى 2002 جىلى بۇۇ باس حاتشىسى كوفي اننان.
بۇگىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تەك كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەس عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى، انالار كەڭەسى، دوستىق ۇيلەرىنىڭ ۇلكەن ورداسى ىسپەتتى. قحا بارلىق قازاقستاندىقتارمەن بىرگە پاندەميا كەزىندە الەۋمەتتىك داعدارىستان شىعۋعا بەلگىلى ۇلەس قوستى. ونىڭ ناتيجەسىن ۇعۋ ءۇشىن «ءبىز بىرگەمىز!»، «#بىزۇيدەمىز!» الەۋمەتتىك اكتسيالارىن ەسكە ءتۇسىرۋ جەتكىلىكتى.
ونىڭ يدەولوگيالىق شابىتتاندىرۋشىسى، توراعا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كۇش -جىگەرىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ارقاشان قوعامنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىردى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، اعىمداعى جىلدىڭ 28 ساۋىرىندە ەلباسى قحا-نىڭ ءححىح سەسسياسىندا ءوزىنىڭ ومىرلىك توراعالىق ەتۋ قۇقىعىنان باس تارتقانىن جانە قحا توراعاسىنىڭ وكىلەتتىلىگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى پرەزيدەنتىنە بەرگەنىن جاريالاي وتىرىپ، الىستى بولجايتىن پراگماتيكالىق ساياساتكەر ەكەنىن ايقىن دالەلدەگەن ەدى. ەلباسى «بۇل شەشىم اسسامبلەيانىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىنىن جانە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتكە ەل ازاماتتارىنىڭ، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن بارلىق اعىمداعى جۇمىستار مەن جوسپارلاردى بىرلەسە قۇرۋعا كومەكتەسەتىنىن» اتاپ ءوتتى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
