1758 جىلعى قىتاي دەرەگى، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ سانى
تسين ورداسىنداعى دەرەكتە "ورتا جۇزگە تاراقتى، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قىپشاق، تولەڭگىت كىرەدى" دەگەن، بىراق قوڭىرات ۇلىسى تۋرالى ايتىلعان ەمەس. انىعىندا، قوڭىراتتاردىڭ 10 مىڭ ادامى 1749 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ ورتالىعى تۇركىستان ماڭىن مەكەندەگەن، باراق سۇلتاندى وزىنە باسشى ەتكەن.
تولەڭگىتتەر بۇل دەرەك بويىنشا تاۋكە حاننىڭ زامانىندا التايدان ويرات قىسىمى سەبەبىنەن بەرى اۋعان سياقتى. تولەڭگىتتەر 1 مىڭ وتباسى دەلىنگەن. تولەڭگىتتەر باسىندا بولەك ۇلىس رەتىندە ەسەپكە الىنسا، كەيىن سانىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى، تۇقىم-تەك جاعىنان جاقىندىعىنا، وردانىڭ جەكە ادام كۇشىن قاجەتسىنۋىنە بايلانىستى تورەلەرگە قوسىلعان سياقتى.
تاراقتىلاردىڭ ارعىندار قۇرامىنا كىرۋى 19 عاسىردا بولعان سياقتى. تاراقتىلار 400 ءتۇتىن دەپ جازىلعان.
قىپشاقتار ءاسىلى ءتۇتىن سانى بۇدان الدە قايدا كوپ بولۋى كەرەك، بۇل تەك سولتۇستىك جاقتاعى قىپشاقتار بولۋى مۇمكىن. قىپشاقتار 3 مىڭ ءتۇتىن دەلىنگەن.
ۋاق ۇلىسى مانچجۋر، ورىس دەرەكتەرى بويىنشا ۋاق-كەرەي (كىشى كەرەي نەمەسە ۇساق كەرەي) دەپ اتالادى، دەربەس ۋاق اتالۋى كەيىن بولعان سياقتى. ولاردىڭ سانى 4 مىڭ ءتۇتىن دەپ كورسەتىلگەن. ماعجان جىرلاعان اتاقتى سارى بايان باتىرعا 1 مىڭ ءتۇتىن ۋاق قاراستى بولسا، جاڭا ۋاق رۋىنا جاتاتىن 500 وتباسى سارى باتىرعا قاراستى دەلىنگەن، سول سارى دەگەنى سارى باياننىڭ ءوزى بولۋى دا مۇمكىن.
ارعىن رۋلارى 17 مىڭ 500 ءتۇتىن بولعان، بۇل تۇتاستاي ناقتى ساناق ەمەس، سەبەبى ارعىن ول كەزدە سانى ەڭ مول سانى مول ۇلىم بولاتىن، كەمىندە 30-35 مىڭ ءتۇتىن بار بولۋى كەرەك. ارعىننىڭ 2 مىڭ تۇتىننەن تۇراتىن قاراكەسەك رۋىن قازىبەك بي، 2 مىڭ تۇتىننەن تۇراتىن قانجىعالى رۋىن بوگەنباي باتىر باسقارادى دەلىنگەن.
نايماننىڭ ءتۇتىن سانى 28 مىڭ 500 بولعان، بۇعان ەنبەي قالعان كەي رۋلارى بار، مىسالى ىشىندە بالتالى رۋى جوق. نايماننىڭ 10 مىڭ تۇتىننەن تۇراتىن قاراكەرەي رۋىن قابانباي باتىر مەن داۋلەتباي باتىر ءبولىپ باسقارعان.
اشامايلى كەرەي تۋرالى ساناقتا كورسەتكەنى، 10 مىڭ ءتۇتىن بولعانىمەن، اباق كەرەي تۋرالى ساناق تولىق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، اشامايلى كەرەي ءبىر تۇتاس تۇرسىنباي باتىرعا قاراماعان. بۇل دەرەكتە تۇرسىنباي باتىرعا قاراستى 10 مىڭ ءتۇتىن اشامايلى كەرەي كورسەتىلگەن. ويتكەنى، اباق كەرەي سانى جاعىنان اشامايلى كەرەيدەن الدە قايدا كوپ، بۇل دەرەككە تەك اباق كەرەيدىڭ شۇبارايعىر ء(امىرسانا قوڭتايشىنىڭ دوسى قوجابەرگەن باتىر شىققان), يتەلى رۋلارى عانا كىرگەن، ەكەۋى دە جەكە-جەكە 1 مىڭ تۇتىننەن تۇراتىنى جازىلعان. سونىمەن بىرگە، اتى اتالماعان اباق كەرەيدىڭ ءبىر رۋىنىڭ 500 ءتۇتىنىن نياز باتىر باسقارادى دەلىنگەن. ءتىپتى، قازىرگى ۋاقىتتا قىتايداعى التاي، قۇمىل، ءۇرىمجى، ەرەنقابىرعا، تارباعاتاي ايماقتارىنىڭ قازاعىنىڭ باسىم بولىگىن اباق كەرەيلەر قۇرايدى، ول جاقتا 1 ميلليون ادامنان اسادى. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ، تۇركيا، ەۋروپا قازاقتارىنىڭ 90 پايىزىنان استامى اباق كەرەيلەر. شقو-داعى زايسان، كۇرشىم، اياكوز اۋداندارىندا دا ۇلكەن شوعىرى بار.
بۇل دەرەكتە، قالعان ون اتا اباق كەرەي كىرمەگەن. تاعى ءبىر مانچجۋر دەرەگى بويىنشا شىعىس تۇركىستاننىڭ سولتۇستىگىندە، ياعني جوڭعاريادا 120 مىڭ ءتۇتىن ادام ءومىر سۇرگەنى ايتىلعان، ونىڭ ىشىندە 6 مىڭ ءتۇتىن كەرەي بولعانى ايتىلعان.
فەيسبۋك پاراقشاسىنان
