1758 JYLǦY QYTAI DEREGI, ORTA JÜZ RULARYNYŊ SANY
Sin ordasyndaǧy derekte "orta jüzge taraqty, arǧyn, naiman, kerei, uaq, qypşaq, töleŋgıt kıredı" degen, bıraq qoŋyrat ūlysy turaly aitylǧan emes. Anyǧynda, qoŋyrattardyŋ 10 myŋ adamy 1749 jyly orta jüzdıŋ ortalyǧy Türkıstan maŋyn mekendegen, Baraq sūltandy özıne basşy etken.
Töleŋgıtter būl derek boiynşa Täuke hannyŋ zamanynda Altaidan oirat qysymy sebebınen berı auǧan siiaqty. Töleŋgıtter 1 myŋ otbasy delıngen. Töleŋgıtter basynda bölek ūlys retınde esepke alynsa, keiın sanynyŋ azaiuyna bailanysty, tūqym-tek jaǧynan jaqyndyǧyna, ordanyŋ jeke adam küşın qajetsınuıne bailanysty törelerge qosylǧan siiaqty.
Taraqtylardyŋ arǧyndar qūramyna kıruı 19 ǧasyrda bolǧan siiaqty. Taraqtylar 400 tütın dep jazylǧan.
Qypşaqtar äsılı tütın sany būdan älde qaida köp boluy kerek, būl tek soltüstık jaqtaǧy qypşaqtar boluy mümkın. Qypşaqtar 3 myŋ tütın delıngen.
Uaq ūlysy manchjur, orys derekterı boiynşa uaq-kerei (kışı kerei nemese ūsaq kerei) dep atalady, derbes uaq ataluy keiın bolǧan siiaqty. Olardyŋ sany 4 myŋ tütın dep körsetılgen. Maǧjan jyrlaǧan ataqty Sary Baian batyrǧa 1 myŋ tütın uaq qarasty bolsa, jaŋa uaq ruyna jatatyn 500 otbasy Sary batyrǧa qarasty delıngen, sol Sary degenı Sary Baiannyŋ özı boluy da mümkın.
Arǧyn rulary 17 myŋ 500 tütın bolǧan, būl tūtastai naqty sanaq emes, sebebı arǧyn ol kezde sany eŋ mol sany mol ūlym bolatyn, kemınde 30-35 myŋ tütın bar boluy kerek. Arǧynnyŋ 2 myŋ tütınnen tūratyn qarakesek ruyn Qazybek bi, 2 myŋ tütınnen tūratyn qanjyǧaly ruyn Bögenbai batyr basqarady delıngen.
Naimannyŋ tütın sany 28 myŋ 500 bolǧan, būǧan enbei qalǧan kei rulary bar, mysaly ışınde baltaly ruy joq. Naimannyŋ 10 myŋ tütınnen tūratyn qarakerei ruyn Qabanbai batyr men Däuletbai batyr bölıp basqarǧan.
Aşamaily kerei turaly sanaqta körsetkenı, 10 myŋ tütın bolǧanymen, abaq kerei turaly sanaq tolyq emes. Onyŋ üstıne, aşamaily kerei bır tūtas Tūrsynbai batyrǧa qaramaǧan. Būl derekte Tūrsynbai batyrǧa qarasty 10 myŋ tütın aşamaily kerei körsetılgen. Öitkenı, abaq kerei sany jaǧynan aşamaily kereiden älde qaida köp, būl derekke tek abaq kereidıŋ şūbaraiǧyr (Ämırsana qoŋtaişynyŋ dosy Qojabergen batyr şyqqan), itelı rulary ǧana kırgen, ekeuı de jeke-jeke 1 myŋ tütınnen tūratyny jazylǧan. Sonymen bırge, aty atalmaǧan abaq kereidıŋ bır ruynyŋ 500 tütının Niiaz batyr basqarady delıngen. Tıptı, qazırgı uaqytta Qytaidaǧy Altai, Qūmyl, Ürımjı, Erenqabyrǧa, Tarbaǧatai aimaqtarynyŋ qazaǧynyŋ basym bölıgın abaq kereiler qūraidy, ol jaqta 1 million adamnan asady. Moŋǧoliia qazaqtarynyŋ, Türkiia, Europa qazaqtarynyŋ 90 paiyzynan astamy abaq kereiler. ŞQO-daǧy Zaisan, Kürşım, Aiaköz audandarynda da ülken şoǧyry bar.
Būl derekte, qalǧan on ata abaq kerei kırmegen. Taǧy bır manchjur deregı boiynşa Şyǧys Türkıstannyŋ soltüstıgınde, iaǧni Joŋǧariiada 120 myŋ tütın adam ömır sürgenı aitylǧan, onyŋ ışınde 6 myŋ tütın kerei bolǧany aitylǧan.
feisbuk paraqşasynan
Ūqsas jaŋalyqtar
