1758 JYLǴY QYTAI DEREGI, ORTA JÚZ RÝLARYNYŃ SANY
ın ordasyndaǵy derekte "orta júzge taraqty, arǵyn, naıman, kereı, ýaq, qypshaq, tóleńgit kiredi" degen, biraq qońyrat ulysy týraly aıtylǵan emes. Anyǵynda, qońyrattardyń 10 myń adamy 1749 jyly orta júzdiń ortalyǵy Túrkistan mańyn mekendegen, Baraq sultandy ózine basshy etken.
Tóleńgitter bul derek boıynsha Táýke hannyń zamanynda Altaıdan oırat qysymy sebebinen beri aýǵan sııaqty. Tóleńgitter 1 myń otbasy delingen. Tóleńgitter basynda bólek ulys retinde esepke alynsa, keıin sanynyń azaıýyna baılanysty, tuqym-tek jaǵynan jaqyndyǵyna, ordanyń jeke adam kúshin qajetsinýine baılanysty tórelerge qosylǵan sııaqty.
Taraqtylardyń arǵyndar quramyna kirýi 19 ǵasyrda bolǵan sııaqty. Taraqtylar 400 tútin dep jazylǵan.
Qypshaqtar ásili tútin sany budan álde qaıda kóp bolýy kerek, bul tek soltústik jaqtaǵy qypshaqtar bolýy múmkin. Qypshaqtar 3 myń tútin delingen.
Ýaq ulysy manchjýr, orys derekteri boıynsha ýaq-kereı (kishi kereı nemese usaq kereı) dep atalady, derbes ýaq atalýy keıin bolǵan sııaqty. Olardyń sany 4 myń tútin dep kórsetilgen. Maǵjan jyrlaǵan ataqty Sary Baıan batyrǵa 1 myń tútin ýaq qarasty bolsa, jańa ýaq rýyna jatatyn 500 otbasy Sary batyrǵa qarasty delingen, sol Sary degeni Sary Baıannyń ózi bolýy da múmkin.
Arǵyn rýlary 17 myń 500 tútin bolǵan, bul tutastaı naqty sanaq emes, sebebi arǵyn ol kezde sany eń mol sany mol ulym bolatyn, keminde 30-35 myń tútin bar bolýy kerek. Arǵynnyń 2 myń tútinnen turatyn qarakesek rýyn Qazybek bı, 2 myń tútinnen turatyn qanjyǵaly rýyn Bógenbaı batyr basqarady delingen.
Naımannyń tútin sany 28 myń 500 bolǵan, buǵan enbeı qalǵan keı rýlary bar, mysaly ishinde baltaly rýy joq. Naımannyń 10 myń tútinnen turatyn qarakereı rýyn Qabanbaı batyr men Dáýletbaı batyr bólip basqarǵan.
Ashamaıly kereı týraly sanaqta kórsetkeni, 10 myń tútin bolǵanymen, abaq kereı týraly sanaq tolyq emes. Onyń ústine, ashamaıly kereı bir tutas Tursynbaı batyrǵa qaramaǵan. Bul derekte Tursynbaı batyrǵa qarasty 10 myń tútin ashamaıly kereı kórsetilgen. Óıtkeni, abaq kereı sany jaǵynan ashamaıly kereıden álde qaıda kóp, bul derekke tek abaq kereıdiń shubaraıǵyr (Ámirsana qońtaıshynyń dosy Qojabergen batyr shyqqan), ıteli rýlary ǵana kirgen, ekeýi de jeke-jeke 1 myń tútinnen turatyny jazylǵan. Sonymen birge, aty atalmaǵan abaq kereıdiń bir rýynyń 500 tútinin Nııaz batyr basqarady delingen. Tipti, qazirgi ýaqytta Qytaıdaǵy Altaı, Qumyl, Úrimji, Erenqabyrǵa, Tarbaǵataı aımaqtarynyń qazaǵynyń basym bóligin abaq kereıler quraıdy, ol jaqta 1 mıllıon adamnan asady. Mońǵolııa qazaqtarynyń, Túrkııa, Eýropa qazaqtarynyń 90 paıyzynan astamy abaq kereıler. ShQO-daǵy Zaısan, Kúrshim, Aıakóz aýdandarynda da úlken shoǵyry bar.
Bul derekte, qalǵan on ata abaq kereı kirmegen. Taǵy bir manchjýr deregi boıynsha Shyǵys Túrkistannyń soltústiginde, ıaǵnı Jońǵarııada 120 myń tútin adam ómir súrgeni aıtylǵan, onyń ishinde 6 myń tútin kereı bolǵany aıtylǵan.
feısbýk paraqshasynan
