ەلىمىزدىڭ ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىندە حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنداعى جاڭا تولقىن «الاش» قوزعالىسى پايدا بولىپ، «الاشوردا» پارتياسى مەن ۇكىمەتى قۇرىلدى. الاشوردا ءوز الدىمىزعا ەل بولامىز دەگەن مۇراتپەن تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەردى. وسى ۇلى مۇرات جولىندا كۇرەسكەن جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇلتشىل، مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ ءبارىن ءالى دە بولسا تولىق تانىپ، بىلە الماي كەلەمىز. وسىناۋ الاش قوزعالىسىنىڭ قىزمەتىنە ارالاسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ءانيار قوجابايۇلى مولداباەۆ (1850-1934). ءانياردىڭ اكەسى قوجاباي شەگىرۇلى سۇيەكتەن، اعاشتان ورنەكتى بۇيىمدار جاسايتىن شەبەر، ىسىمەر ادام بولعان. قوجاباي 1858 جىلى دۇنيە سالادى دا، سۇندەتباي، ۇمبەتباي، ءانيار اتتى بالالارى اكەسىنىڭ ءىنىسى مولدابايدىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى.
1865 جىلى 15 جاسار ءانياردى اباي مولدابايدان سۇراپ الىپ، سەمەي شاھارىنداعى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنە وقۋعا بەرەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ ءانيار تاشكەنتكە بارىپ جوعارى ءبىلىم الادى. زاڭ قىزمەتكەرى بولىپ شىعىپ، جولدامامەن ءاندىجاندا، كەيىندە مارعۇلاندا كىشى چينوۆنيك بولىپ قىزمەت ىستەيدى. سونداعى وزبەكتىڭ باي ساۋداگەرىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. 1890 جىلدارى سەمەيدەگى مەملەكەتتىك بانكتىڭ قىزمەتكەرى، كەيىندە ونىڭ مەنگەرۋشىسى، ۋەزدىك سوت بولادى.
ءانيار مولداباەۆ سەمەيگە كەلىپ قىزمەت جاساپ جۇرگەندە اباي ءوزىنىڭ اۋلەتىنەن مال جيعىزىپ ، 30 بەستىنىڭ قارجىسىنا سەمەيدەگى موسكۆين دەگەن ورىستىڭ ءۇيىن انيارعا ساتىپ اپەرەدى.
ءانيار ءوزىنىڭ جالعىز ۇلى ساپارعاليعا (1890-1974) كاكىتايدىڭ قىزى كاكىشتى ايتتىرىپ الىپ بەرەدى دە، ىسقاق، اباي تۇقىمدارىمەن قۇداندالى، سۇيەك بولادى. كەيىن دە سۇيەك جاڭعىرتىسادى. ءانيار ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن باستىرىپ شىعارۋعا كوپ قىزمەت ەتكەن ادام.
ءانياردىڭ ءۇيى سەمەيگە كەلەتىن توبىقتى ەلىنىڭ يگى جاقسىلارى عانا ەمەس، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءالىمحان ەرمەكۇلى، حالەل عاپپاسۇلى، راقىمجان مارسەكۇلى، سىدىق دۇيسەنبايۇلى، مۇستاقىم مالدىبايۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى سياقتى الاش ارىستارى ءجيى باس قوساتىن ورىنعا اينالعان (توبىقتى-شىڭعىستاۋ شەجىرەسى. جانبولاتۇلى م. 2004. 70-ب).
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە – «سەمەيدە وبلاستنوي «الاش» پارتياسىنىڭ اشىلعان حابارىن جازعان ەدىك. «سارىارقانىڭ» سوڭعى نومىرىندە بۇل تۋرالى مىنانداي ماقالا باسىلدى دەي كەلە، سەمەي ۋەزىندە الاش پارتياسىنىڭ ۋاقىتشا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءماجىلىسى وتكەنىن، كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى حالەل عاپپاسۇلى، جولداسى احمەتجان قوزىباعارۇلى، سەكرەتارى سىدىق دۇيسەنبايۇلى، قازىناشىسى ءانيار مولدابايۇلى، قۇرمەتتى پرەدسەداتەلى ءاليحان بوكەيحان بولعانىن جازادى (ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» 1960 جىلى باسىلعان).
ءانيار مولداباەۆ سول كەزدەگى مەملەكەتتىك بانكتىڭ قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش قىزمەتكەرى. ادەتتە، ءانيار مولداباەۆتىڭ قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى ايتقاندا، الدىمەن ونىڭ بانك سالاسىنداعى جۇمىسىنا ەرەكشە توقتالىپ ءوتۋ كەرەك. 1915 جىلعى قازاق گازەتىندە «سەمەي. 1913 جىلى سەمەيدە وبششەستۆو ۆزايمنىي كرەديت بانكسى اشىلىپ ەدى. سول بانكتىڭ قازىر 301 چلەنى، 41 820 سوم كاپيتالى بولدى. بيىلدان باستاپ بۇل بانككە اقشا سالعاندارعا سالعان سوماسىنان ون ەسە ارتىق كرەديت اشىلاتىن بولدى. بۇل بانكتىڭ ۋچەتنىي كوميتەتىنە 12 كىسى سايلاندى، مۇنىڭ ەكەۋى - قازاق. گوسۋدارستۆەننىي بانكتە كوپ جىلدان بەرى قىزمەت ەتۋشى ءانيار مولداباەۆ ءھام زارەچنىي سلوبودكا ساۋداگەرى عابدۋلراحمان يۋسىپۇعىلى (ابدىراحمان ءجۇسىپوۆ). بۇل ەكەۋى دە حالىق جايىن جاقسى بىلەتىن ادامدار....» دەپ جازىلىپتى.
بۇل بانكتى قازاقتار «ۋاق-قارىز» سەرىكتىگى دەپ اتاعان. 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىن باستىرىپ-شىعارۋشى «ۋاق-قارىز» سەرىكتىگى ەكەنىن ەسكەرسەك ءانيار مولداباەۆتىڭ دا تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتۋىمىز كەرەك. سول زاماننىڭ ءىرى كاسىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ابدىراحمان ءجۇسىپوۆتىڭ ۇيىندە ورنالاسقان «جاردەم» باسپاسىنان «اباي» جۋرنالى مەن «سارىارقا» گازەتتەرى شىعىپ تۇرعان (يبراگيموۆا ق. ححI عاسىرداعى الاشتىڭ اق جولى. 89 بەت. استانا، 2015).
الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جىلدارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسشىلىعىمەن «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلعان كەزدە ءانيار مولداباەۆ ءبىر اۋىزدان ونىڭ قازىناشىسى بولىپ بەكيدى. پارتيانىڭ مۇشەلىك جارناسىن جيناۋ، جالپى پارتيالىق قارجى ماسەلەسى مەن كەيىن الاش ۇلتتىق اۆتانومياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ جۇيەلى جۇمىس اتقارۋىن، قارجىلىق ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلىپ وتىرىلۋىن رەتتەگەن، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقاردى.
وسى جەردە بولە-جارىپ ايتىپ كەتەتىن ءجاي، ول قازاقتىڭ اۋقاتتى ازاماتتارىنىڭ الاش پارتياسىنا، ۇكىمەتىنە جانە كوسەمدەرى مەن قىزمەتكەرلەرىنە دەمەۋشىلىك جاساپ وتىرۋى. الاشوردا قايراتكەرلەرى شىڭعىستاۋ، ابىرالى وڭىرلەرىندەگى جانە قارقارالى ماڭىنداعى قازاق داۋلەتتىلەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ وتىرعان. 1906 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا قاراجان ۇكىباەۆ ونى شىعارىپ الۋ ءۇشىن كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپتى. ال ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل بەرگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1908 جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعانى بەلگىلى. سول كەزدە ونى اۋىردى دەپ ەستىگەن ورازبايدىڭ بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز بەن ءبىر باعلان سويىپ اپارىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان ەكەن.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق باسقارۋ ورگانى بۇكىلحالىقتىق كەڭەس پەن سەمەي وبلىستىق سوۆەتىنىڭ الاش قالالىق دۋماسى مەن الاش قالالىق قوعامدىق باسقارماسىنىڭ، سونداي-اق سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ كەڭسەلەرى نەگىزىنەن الاش قالاسىندا قونىس تەپتى. سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنا قاتىستى ءبىر قۇجاتتا ونىڭ كەڭسەسى الاش قالاسىنداعى بەلگىلى باي-كوپەس
قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ۇيىندە ورنالاسقانى اتاپ كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار، قاراجان ۇكىباەۆ ءوزىنىڭ كوپتەگەن ۇيلەرىنىڭ تاعى ءبىرىن الاش قالاسىندا قازاق بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن مەكتەپ عيماراتىنا بەرگەن كورىنەدى.
سول سياقتى ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيىندە الاشوردا باسشىلارى ءاليحان بوكەيحان مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ وتباسىلارى تۇرعانى تۋرالى گۇلنار مىرجاقىپقىزى: «اكەم 1921-1922 جىلدارى سەمەي گۋبسوتىندا جۇمىس ىستەيدى دە، ءبىز كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى ءانيار مولداباەۆتىڭ ەكىقاباتتى جەكەمەنشىك ۇيىندە تۇردىق (كەيىن اباي مۋزەيى بولدى). ۇستىڭگى قاباتىندا ءبىز – دۋلاتوۆتار، بىرىنشىسىندە ءاليحان اتاەكەمنىڭ (بوكەيحانوۆ) ءۇي-ءىشى جايعاسقان ەدى» دەپ ءوزىنىڭ «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى ەڭبەگىندە جازادى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءانيار قوجابايۇلى انەت بابانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ەكەن. انەت كىشىكۇلى (1623-1723) « جەتى جارعىنىڭ» قۇراستىرۋعا قاتىسقان اتاقتى جەتى ءبيدىڭ ءبىرى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ تامىرىنا ۇڭىلسەك، شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا انەت بابا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ التىنشى اتاسى ايتەكپەن ءبىر تۋىسادى. انەت بابادان شاقا، شاقادان – تاۋكە، تاۋكەدەن – شەگىر، ودان قوجاباي، مولداباي، تاكى تۋادى. قوجابايدان – سۇندەتباي، ۇمبەتباي، ءانيار تۋعان.
ءانياردىڭ ساپارعالي ەسىمدى ۇلى بولعان. 1910 جىلدارى ول بالاسىن كاكىتايدىڭ قىزىنا ۇيلەندىرگەن. ساپارعاليدان مۇحامەتعالي اتتى نەمەرە سۇيگەن. ءانياردىڭ اعاسى سۇندەتبايدان قالاۋبەك پەن يسلامبەك تۋعان. يسلامبەكتەن سامات، ساعىنتاي، ماقسۇت جانە نۇرجامال ەسىمدى بالالار تارايدى. نۇرجامالدى كىشكەنە كۇنىنەن ءانيار ءوز باۋىرىنا باسىپ، اتاقتى اباي اتامىزدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ جاقىبىنان تۋعان اقبەردى قاجىنىڭ ۇساتايىنىڭ ۇلى جۇماتايعا ۇزاتادى. اقبەردى مەن سۇندەتباي بالالارى ەلگە سىيلى بولعان. اقبەردىنىڭ بالالارى قيساتاي مەن ءومىرتاي سۋديا بولىپ سەمەي ۋەزىنىڭ شىڭعىس بولىسىندا قىزمەت جاساعان، ال يسلامبەك القا بي بولىپ سايلانعان.
يسلامبەك كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنىنا ءتۇسىپ، بالا-شاعاسى دا ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. يسلامبەكتىڭ ءبىر بالاسى ماقسۇتتى ءانيار ءوز اتىنا جازدىرىپ، مەكتەپكە بەرىپ امان ساقتاپ قالعان. يسلامبەكتىڭ تاعى ءبىر بالاسى سامات سۇندەتباەۆ ءوزىنىڭ تالابىمەن وقۋ وقىپ، ەڭبەكپەن كوتەرىلىپ، كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ ديپلوماتيالىق كورپۋسىنىڭ وكىلى، يەمەن اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىكتىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان تانىمال ديپلومات بولدى. ءانياردىڭ تاربيەسىندە وسكەن ماقسۇت كەيىن قاراۋىلعا ورالىپ، دۇكەن-شەبەرحانا ۇستاعان، اۋىلدا تەحنيكا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن بىردەن-ءبىر ادام بولعان. ماقسۇت بالالارىنىڭ تەگى ءانياروۆتار بابالارىنىڭ اتىن ساقتاپ، يگى ىستەرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاپ كەلەدى.
ارداق بەركىمباي،
تاريح عىلىمىنىڭ ماگيسترى،
الاشتانۋشى
