Elımızdıŋ ūlt-azattyq jolyndaǧy küresınde HH ǧasyr basyndaǧy qazaq qoǧamyndaǧy jaŋa tolqyn «Alaş» qozǧalysy paida bolyp, «Alaşorda» partiiasy men ükımetı qūryldy. Alaşorda öz aldymyzǧa el bolamyz degen mūratpen täuelsızdık tuyn köterdı. Osy ūly mūrat jolynda küresken jüzdegen, myŋdaǧan ūltşyl, memleketşıl tūlǧalardyŋ bärın älı de bolsa tolyq tanyp, bıle almai kelemız. Osynau Alaş qozǧalysynyŋ qyzmetıne aralasqan tūlǧalardyŋ bırı – Äniiar Qojabaiūly MOLDABAEV (1850-1934). Äniiardyŋ äkesı Qojabai Şegırūly süiekten, aǧaştan örnektı būiymdar jasaityn şeber, ısımer adam bolǧan. Qojabai 1858 jyly dünie salady da, Sündetbai, Ümbetbai, Äniiar atty balalary äkesınıŋ ınısı Moldabaidyŋ qolynda tärbielenedı.
1865 jyly 15 jasar Äniiardy Abai Moldabaidan sūrap alyp, Semei şaharyndaǧy orys-qazaq uchilişesıne oquǧa beredı. Ony bıtırgen soŋ Äniiar Taşkentke baryp joǧary bılım alady. Zaŋ qyzmetkerı bolyp şyǧyp, joldamamen Ändıjanda, keiınde Marǧūlanda kışı chinovnik bolyp qyzmet ısteidı. Sondaǧy özbektıŋ bai saudagerınıŋ qyzyna üilenedı. 1890 jyldary Semeidegı memlekettık banktıŋ qyzmetkerı, keiınde onyŋ mengeruşısı, uezdık sot bolady.
Äniiar Moldabaev Semeige kelıp qyzmet jasap jürgende Abai özınıŋ äuletınen mal jiǧyzyp , 30 bestınıŋ qarjysyna Semeidegı Moskvin degen orystyŋ üiın Äniiarǧa satyp äperedı.
Äniiar özınıŋ jalǧyz ūly Saparǧaliǧa (1890-1974) Käkıtaidyŋ qyzy Käkıştı aittyryp alyp beredı de, Ysqaq, Abai tūqymdarymen qūdandaly, süiek bolady. Keiın de süiek jaŋǧyrtysady. Äniiar Abaidyŋ tūŋǧyş jinaǧyn bastyryp şyǧaruǧa köp qyzmet etken adam.
Äniiardyŋ üiı Semeige keletın Tobyqty elınıŋ igı jaqsylary ǧana emes, Älihan Bökeihan, Mırjaqyp Dulatūly, Älımhan Ermekūly, Halel Ǧappasūly, Raqymjan Märsekūly, Sydyq Düisenbaiūly, Mūstaqym Maldybaiūly, Biahmet Särsenūly siiaqty Alaş arystary jiı bas qosatyn orynǧa ainalǧan (Tobyqty-Şyŋǧystau şejıresı. Janbolatūly M. 2004. 70-b).
Säken Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşu» atty tarihi eŋbegınde – «Semeide oblastnoi «Alaş» partiiasynyŋ aşylǧan habaryn jazǧan edık. «Saryarqanyŋ» soŋǧy nömırınde būl turaly mynandai maqala basyldy dei kele, Semei uezınde Alaş partiiasynyŋ uaqytşa oblystyq komitetınıŋ mäjılısı ötkenın, komitettıŋ predsedatelı Halel Ǧappasūly, joldasy Ahmetjan Qozybaǧarūly, sekretary Sydyq Düisenbaiūly, qazynaşysy Äniiar Moldabaiūly, qūrmettı predsedatelı Älihan Bökeihan bolǧanyn jazady (Säken Seifullin «Tar jol, taiǧaq keşu» 1960 jyly basylǧan).
Äniiar Moldabaev sol kezdegı memlekettık banktıŋ qazaq arasynan şyqqan tūŋǧyş qyzmetkerı. Ädette, Äniiar Moldabaevtyŋ qoǧamdyq qyzmetı turaly aitqanda, aldymen onyŋ bank salasyndaǧy jūmysyna erekşe toqtalyp ötu kerek. 1915 jylǧy Qazaq gazetınde «Semei. 1913 jyly Semeide Obşestvo vzaimnyi kredit banksı aşylyp edı. Sol banktıŋ qazır 301 chlenı, 41 820 som kapitaly boldy. Biyldan bastap būl bankke aqşa salǧandarǧa salǧan somasynan on ese artyq kredit aşylatyn boldy. Būl banktıŋ uchetnyi komitetıne 12 kısı sailandy, mūnyŋ ekeuı - qazaq. Gosudarstvennyi bankte köp jyldan berı qyzmet etuşı Äniiar Moldabaev häm Zarechnyi slobodka saudagerı Ǧabdulrahman Iýsıpūǧyly (Abdyrahman Jüsıpov). Būl ekeuı de halyq jaiyn jaqsy bıletın adamdar....» dep jazylypty.
Būl banktı qazaqtar «Uaq-qaryz» serıktıgı dep ataǧan. 1918 jyly «Abai» jurnalyn bastyryp-şyǧaruşy «Uaq-qaryz» serıktıgı ekenın eskersek Äniiar Moldabaevtyŋ da tıkelei qatysy baryn aituymyz kerek. Sol zamannyŋ ırı käsıpkerlerınıŋ bırı Abdyrahman Jüsıpovtyŋ üiınde ornalasqan «Järdem» baspasynan «Abai» jurnaly men «Saryarqa» gazetterı şyǧyp tūrǧan (İbragimova Q. HHI ǧasyrdaǧy alaştyŋ aq joly. 89 bet. Astana, 2015).
Alaş ūlt-azattyq qozǧalysy jyldary Älihan Bökeihannyŋ basşylyǧymen «Alaş» partiiasynyŋ Semei oblystyq komitetı qūrylǧan kezde Äniiar Moldabaev bır auyzdan onyŋ qazynaşysy bolyp bekidı. Partiianyŋ müşelık jarnasyn jinau, jalpy partiialyq qarjy mäselesı men keiın Alaş ūlttyq avtanomiiasy men ükımetınıŋ jüielı jūmys atqaruyn, qarjylyq mäselelerdıŋ dūrys şeşılıp otyryluyn rettegen, qazırgı tılmen aitqanda Qarjy ministrı qyzmetın atqardy.
Osy jerde böle-jaryp aityp ketetın jäi, ol qazaqtyŋ auqatty azamattarynyŋ Alaş partiiasyna, Ükımetıne jäne kösemderı men qyzmetkerlerıne demeuşılık jasap otyruy. Alaşorda qairatkerlerı Şyŋǧystau, Abyraly öŋırlerındegı jäne Qarqaraly maŋyndaǧy qazaq däulettılerınıŋ qoldauyna süienıp otyrǧan. 1906 jyly Mırjaqyp Dulatovty türmege qamaǧanda Qarajan Ükıbaev ony şyǧaryp alu üşın kepıldıkke 2500 rubl töleptı. Al Ombyda Aqaidyŋ Hasenı 5000 myŋ rubl bergen. Älihan Bökeihanovtyŋ 1908 jyly segız ai Semei abaqtysynda otyrǧany belgılı. Sol kezde ony auyrdy dep estıgen Orazbaidyŋ balasy Medeu on qūlyndy bie Şaǧylǧa bailatyp, künde abaqtyǧa bır saba qymyz ben bır baǧlan soiyp aparyp, mäjılıs qūryp otyrǧan eken.
Alaşorda ükımetınıŋ ortalyq basqaru organy Bükılhalyqtyq Keŋes pen Semei oblystyq sovetınıŋ Alaş qalalyq dumasy men Alaş qalalyq qoǧamdyq basqarmasynyŋ, sondai-aq Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ keŋselerı negızınen Alaş qalasynda qonys teptı. Semei uezdık Zemstvosyna qatysty bır qūjatta onyŋ keŋsesı Alaş qalasyndaǧy belgılı bai-köpes
Qarajan Ükıbaevtyŋ üiınde ornalasqany atap körsetılgen. Sonymen qatar, Qarajan Ükıbaev özınıŋ köptegen üilerınıŋ taǧy bırın Alaş qalasynda qazaq balalaryn oqytu üşın mektep ǧimaratyna bergen körınedı.
Sol siiaqty Äniiar Moldabaevtyŋ üiınde Alaşorda basşylary Älihan Bökeihan men Mırjaqyp Dulatovtyŋ otbasylary tūrǧany turaly Gülnar Mırjaqypqyzy: «Äkem 1921-1922 jyldary Semei gubsotynda jūmys ısteidı de, bız Komissarskaia köşesındegı Äniiar Moldabaevtyŋ ekıqabatty jekemenşık üiınde tūrdyq (keiın Abai muzeiı boldy). Üstıŋgı qabatynda bız – Dulatovtar, bırınşısınde Älihan ataekemnıŋ (Bökeihanov) üi-ışı jaiǧasqan edı» dep özınıŋ «Alaştyŋ sönbes jūldyzdary» atty eŋbegınde jazady.
Bız söz etıp otyrǧan Äniiar Qojabaiūly Änet babanyŋ besınşı ūrpaǧy eken. Änet Kışıkūly (1623-1723) « Jetı jarǧynyŋ» qūrastyruǧa qatysqan ataqty jetı bidıŋ bırı. Ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan tektılıktıŋ tamyryna üŋılsek, şejıre derekterı boiynşa Änet baba Abai Qūnanbaiūlynyŋ altynşy atasy Äitekpen bır tuysady. Änet babadan Şaqa, Şaqadan – Täuke, Täukeden – Şegır, odan Qojabai, Moldabai, Täkı tuady. Qojabaidan – Sündetbai, Ümbetbai, Äniiar tuǧan.
Äniiardyŋ Saparǧali esımdı ūly bolǧan. 1910 jyldary ol balasyn Käkıtaidyŋ qyzyna üilendırgen. Saparǧalidan Mūhametǧali atty nemere süigen. Äniiardyŋ aǧasy Sündetbaidan Qalaubek pen İslambek tuǧan. İslambekten Samat, Saǧyntai, Maqsūt jäne Nūrjamal esımdı balalar taraidy. Nūrjamaldy Kışkene künınen Äniiar öz bauyryna basyp, ataqty Abai atamyzdyŋ atasy Öskenbaidyŋ Jaqybynan tuǧan Aqberdı qajynyŋ Ūsataiynyŋ ūly Jūmataiǧa ūzatady. Aqberdı men Sündetbai balalary elge syily bolǧan. Aqberdınıŋ balalary Qisatai men Ömırtai sudia bolyp Semei uezınıŋ Şyŋǧys bolysynda qyzmet jasaǧan, al İslambek alqa bi bolyp sailanǧan.
İslambek Keŋes ükımetınıŋ quǧynyna tüsıp, bala-şaǧasy da elden ketuge mäjbür bolady. İslambektıŋ bır balasy Maqsūtty Äniiar öz atyna jazdyryp, mektepke berıp aman saqtap qalǧan. İslambektıŋ taǧy bır balasy Samat Sündetbaev özınıŋ talabymen oqu oqyp, eŋbekpen köterılıp, keiın Keŋes Odaǧynyŋ diplomatiialyq korpusynyŋ ökılı, Iemen Arab Respublikasyndaǧy elşılıktıŋ ekınşı hatşysy bolǧan tanymal diplomat boldy. Äniiardyŋ tärbiesınde ösken Maqsūt keiın Qarauylǧa oralyp, düken-şeberhana ūstaǧan, auylda tehnika tılın jetık bıletın bırden-bır adam bolǧan. Maqsūt balalarynyŋ tegı Äniiarovtar babalarynyŋ atyn saqtap, igı ısterın ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧap keledı.
Ardaq BERKIMBAI,
tarih ǧylymynyŋ magistrı,
alaştanuşy
