عىلىمي جوبا قورعاۋ بارىسىندا ابايلىق 10 سىنىپ وقۋشىسى الاشوردا قايراتكەرى، العاشقى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ 100 جىل بۇرىن سالدىرعان اۋرۋحاناسىن زەرتتەپ، ۆيدەوعا ءتۇسىردى. وقۋشى قايراتكەردىڭ ارحيۆتەگى قۇجاتتارىمەن دە تانىسىپ، كوشىرمەلەرىن العان. بۇل زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشى، ولكەتانۋشىلار نازارىن اۋداراتىن دەرەكتەر بولۋى مۇمكىن.
اباي وبلىسى اباي اۋدانىنىڭ ورتالىعى قاراۋىل اۋىلىنداعى اباي اتىنداعى مامانداندىرىلعان مەكتەپ-گيمنازيانىڭ 10 سىنىپ وقۋشىسى ديانا امانگەلدينا رەسپۋبليكالىق عىلىمي زەرتتەۋ جوبالارى كونكۋرسىنىڭ وبلىستىق كەزەڭىندە الاشوردا قايراتكەرى تۋرالى تاقىرىپپەن ەكىنشى ورىن الدى. بۇل كونكۋرستى عىلىمي-ادىستەمەلىك «دارىن» ورتالىعى ۇيىمداستىرىپ وتىر.
قابىرعاسى قۇلاسا دا ورنى قالعان عيمارات
ديانا امانگەلدينا «احمەتجان قوزىباعاروۆ – ۇلت مۇددەسىنىڭ قايراتكەرى» تاقىرىبى اياسىندا وزىنشە ىزدەنۋگە تىرىسقان. ول كونەكوز قاريالارمەن كەزدەسىپ، دەرەكتەر جازىپ العان. مۇراجايلار مەن مۇراعاتتارعا سۇراۋ سالعان.
«الاش قوزعالىسى قازاق دالاسىندا دەموكراتياعا جول اشتى. بۇل كەزەڭنىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە. جالپى الاش دەگەندە ەسىڭىزگە قاي زيالى تۇسەدى؟ مەنىڭشە، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دەپ تۇسىنەر ەدىم. مەنىڭ ەسىمە ءوز ولكەمنىڭ ارداقتى تۇلعاسى احمەتجان قوزىباعاروۆ تۇسەدى» دەپ جازعان ديانا ءوزىنىڭ قايراتكەر تۋرالى ەسسەسىندە.
احمەتجان قوزىباعاروۆ – شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى دە سەمەيدە جاريالانعان الاشوردا ۇكىمەتىمەن بايلانىستى وربىگەن. الاش يدەياسىنا بەرىكتىگى سونداي – احمەتجان ءوزىنىڭ تۇڭعىشىنا الاش دەپ ات قويادى. الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بىرگە ءبىر ماقسات اياسىنا جۇمىلعان ول الاشوردا ميليتسياسىنىڭ قۇرىلۋىنا دا ۇلەس قوسقان. الاشوردا قۇرامىندا بولعانى ءۇشىن، كەيىن احمەتجان قوزىباعاروۆ ەكى رەت سوتقا تارتىلعانىمەن، ەكەۋىندە دە اقتالىپ شىعادى. ال ءۇشىنشى رەت ۇستالعان كەزىندە ونىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى ايتىلادى.
احمەتجان قوزىباعاروۆ ەلدەگى العاشقى مامان دارىگەرلەردىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ دارىگەر رەتىندە قاراپايىم ادامدارعا كوپ سەپتىگى تيگەن. وسىدان 100 جىل بۇرىن شىڭعىستاۋ ولكەسىندە، ارحات اۋىلىندا ول اشقان العاشقى اۋرۋحانا قايراتكەر ەڭبەگىنىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى. شىڭعىستاۋ حالقىنان جينالعان اقشاعا سالىنعان بۇل اۋرۋحانانىڭ قاڭقاسى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن ساقتالعان ەكەن. بۇگىندە تەك ورنى عانا جاتىر. سول اۋرۋحانانىڭ قۇرىلىسى مەن جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدا احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ ءرولى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان.
10 سىنىپ وقۋشىسى ديانا امانگەلدينا الاش قايراتكەرى تۋرالى دەرەكتەرمەن تانىسقان سوڭ 1921-22 جىلدارى سالىنعان اۋرۋحانانىڭ ورنىن ىزدەپ تابۋعا قىزىعادى. ول اتا-اناسىنىڭ كومەگىمەن ارحات اۋىلىنىڭ قاريالارى تۇرعازى مۇساعاليەۆ پەن مادەنيەت قاسىمجانوۆپەن جولىعىپ، اۋرۋحانانىڭ ورنىن ىزدەپ تابادى. سوڭىنان درونمەن 100 جىلدىق اۋرۋحانا ورنىنىڭ اۋە-كورىنىسىن ءتۇسىرىپ الادى. اۋرۋحانا ورنىنىڭ كورىنىسى زەرتتەۋشىلەر ەڭبەگىندە ايتىلعان سيپاتپەن سايكەس كەلەدى. وندا 16 بولمەنىڭ ورنى انىق كورىنەدى. مادەنيەت قاسىمجانوۆتىڭ اكەسىنەن ەستىگەنى بويىنشا، اۋرۋحانانىڭ جانىندا بولەك سالىنعان ەكى بولمەلى ءدارىحانا دا بولعان. اقساقال وقۋشىعا ءدارىحانانىڭ دا ورنىن كورسەتكەن.
قۇجاتتاعى قايشىلىق جانە الاشورداداعى قىزمەت
ال سەمەيدەگى وبلىستىق قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعىنداعى جۇمىس بارىسىندا ديانا امانگەلدينا قايراتكەردىڭ قىزمەتى، سوتى جانە ولىمىنە قاتىستى بىرنەشە قۇجاتپەن تانىسقان. وقۋشى ىزدەنىسىنە ونىڭ جەتەكشىسى عاليا قاپانوۆا جاردەمدەسىپ، اتا-اناسى دا قولداۋ كورسەتىپ، كومەكتەسكەن. ديانا جەرگىلىكتى جازۋشى، ولكەتانۋشى اسەت مىرزاقاسىموۆپەن دە جولىعىپ، ءوزىن قىزىقتارعان ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن.
ول قايراتكەر تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرىمەن تانىسۋ كەزىندە بىرنەشە قۇجاتقا كەزىگىپ، كوشىرمەلەرىن ءتۇسىرىپ الادى.
الاش قايراتكەرى احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعىندا ساقتالعان قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ ءولىمى تۋرالى كۋالىگى. بۇل قۇجاتتا قايراتكەردىڭ 1946 جىلى گيپەرتونيادان سەمەيدە قايتىس بولعانى كورسەتىلگەن. ال ءولىمى تۋرالى قۇجات 1956 جىلى تولتىرىلعان. ادەتتە، احمەتجان قوزىباعاروۆ تۋرالى دەرەكتەردە ونىڭ 1937 جىلى، ۇستالىپ اتىلعانى جايىندا ايتىلاتىن...
الاش قايراتكەرى 1957 جىلى اقتالعان. سەمەيدەگى قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعىندا ساقتالعان تاعى ءبىر قۇجات وسى تۋرالى دەرەكتەن حابار بەرەدى. تۇركىستان اسكەري وكرۋگى اسكەري تريبۋنالىنىڭ انىقتاماسىندا احمەتجان قوزىباعاروۆقا قاتىستى قوزعالعان ءىستىڭ توقتاتىلىپ، 1957 جىلدىڭ قاراشاسىندا ونىڭ اقتالعانى تۋرالى ايتىلعان. بۇل قۇجاتتا قايراتكەردىڭ 1937 جىلى 26 تامىزدا ۇستالىپ، سول جىلعى 9 قازاندا ۇكىم شىققانى جايلى اتاپ وتىلگەن.
ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى – الاشوردا جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ احمەتجان قوزىباعاروۆقا ميليتسيا وتريادىن قۇرىپ، ونى اتپەن جابدىقتاۋ تۋرالى ورىس تىلىندە جازعان حاتى. وسى حاتتىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان قازاقشا ۇلگىسى بۇرىن دا جاريالانعان. ەكەۋى دە مازمۇن جاعىنان ۇقساس جانە داتاسى دا ءبىر كۇنگە تۋرا كەلەدى.
1918 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا جازىلعان بۇل حاتتا احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ قىزمەتى سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ باسشىسى دەپ كورسەتىلگەن. وندا الاشوردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قوزىباعاروۆقا دەرەۋ ءار بولىستان 30 ادامدى ميليتسيا وتريادى قۇرامىنا الۋدى جانە ولاردى جەتكىلىكتى مولشەردە اتپەن جابدىقتاۋدى تاپسىرعان. حات «شۇعىل» دەگەن گريفپەن تاڭبالانعان.
ارحاتتان تۇرگەنگە دەيىنگى عۇمىر
ديانا امانگەلدينا تانىسقان قۇجاتتىڭ ءبىرى – احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ ەڭبەك كىتاپشاسى. وندا قايراتكەردىڭ ەڭبەك جولىن 1900 جىلى سەمەي ۋەزىندەگى 4 مەديتسينالىق بولىمشەدە باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. ودان كەيىن ول 1902-1906 جىلدارى ومبىداعى مەديتسينالىق مەكتەپ ورتالىعىندا وقىپ، فەلدشەر ماماندىعىن العانى كورسەتىلگەن. 1906 جىلدان باستاپ احمەتجان قوزىباعاروۆ سەمەي ۋەزىندە فەلدشەر بولىپ قىزمەت اتقارادى. ال 1917-1922 جىلدار ارالىعىندا ارحات دارىگەرلىك پۋنكتىن باسقارعان. ونىڭ ارحاتتا اۋرۋحانا سالدىرتاتىنى دا وسى كەز.
كەيىن دە ۋەزد اۋماعىندا قىزمەت اتقارعان الاش قايراتكەرىنىڭ ەڭبەك كىتاپشاسىندا 1930 جىلدان باستاپ، الماتى وبلىسىنىڭ قاراتال جانە ەڭبەكشى-قازاق اۋداندارىنىڭ اتاۋلارى ۇشىراسا باستايدى. سونداي-اق بۇل قۇجاتتا ونىڭ الماتى قالاسىندا جانە سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تالاس اۋدانىندا دارىگەرلىك پۋنكت مەڭگەرۋشىسى بولعانىن كورەمىز. سوڭعى جۇمىس ورىنى رەتىندە ەڭبەكشى-قازاق اۋدانى تۇرگەن قوي سوۆحوزىنىڭ دارىگەرلىك پۋنكتى مەن اۋرۋحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعانى ايتىلادى.
الاش قايراتكەرىنىڭ ارحيۆتەگى تاعى ءبىر قۇجاتى – ونىڭ سوتىنا بايلانىستى جازعان ءوتىنىشى. احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ 1927 جىلى 9 قاراشادا سەمەي گۋبەرنيالىق سوتىنا ماشينكامەن جازعان حاتىندا ول اعا تەرگەۋشىدەن الدەبىر تىزىمدەلگەن كىتاپتاردى قايتارۋ جانە سوتقا كۋاگەر رەتىندە اگريپينا پودنەبەسنايانى شاقىرتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن بىلدىرگەن.
بۇل قۇجاتتا ونىڭ سول كەزدەگى قىلمىستىق كودەكستىڭ 128 جانە 129 بابتارىنا بايلانىستى ايىپتالعانى ايتىلادى. «شارۋاشىلىق قىلمىسىنا» جاتاتىن بۇل باپتاردىڭ العاشقىسى مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق مەكەمە باسشىلىعىنداعى ادامداردىڭ تاپسىرىلعان ىسكە سالاق قاراۋىنان تۋىنداعان ۇقىپسىزدىقتى قامتىسا، سوڭعىسى اتالعان مەكەمە باسشىلىعىنىڭ ءتيىمسىز كەلىسىم-شارتتار ارقىلى قوعام مۇلكىن تالان-تاراجعا سالۋى تۋرالى ايىپتاردى قامتيدى.
10 سىنىپ وقۋشىسى ديانا امانگەلدينا عىلىمي جوبا قورعاۋ كەزىندە كەزىككەن الاش قايراتكەرى احمەتجان قوزىباعاروۆ تۋرالى بۇل دەرەكتەر عالىمدار، تاريحشىلار جانە ولكەتانۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارۋى مۇمكىن. بار عۇمىرىن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا باعىتتاعان الاشوردا قايراتكەرى ءبىر عاسىر بۇرىن سالدىرتقان اۋرۋحانا دا تاريحتىڭ ءبىر جادىگەرى بولا الادى.
نازار بەكمىرزا
