ۇلى اقىن ولەڭدەرى ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە حالىق اراسىندا جاتتالىپ، كەڭىنەن تارالىپ اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارىنا اينالىپ ۇلگەردى. م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ورتاسىندا ابايدىڭ شىعارمالارىن ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وقىپ، ۇزاتىلار كەزىندە مۇرسەيىت، سامارباي، دايىرباي سياقتى كوشىرۋشىلەرگە جازدىرىپ الىپ، وزدەرىنىڭ جاساۋ ساندىعىنا سالىپ الىپ كەتكەن ءبىر توپ قىزداردى بىلەمىز»، – دەگەن سوزدەرى اقىن شىعارمالارىنىڭ قولجازبا تۇرىندە دە كوشىرىلىپ تارالعانىن ايعاقتايدى.
اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە باسپا ارقىلى جاريالانعان بىرنەشە ولەڭدەرىن بىلەمىز. سولاردىڭ ءبىرى «جىگىتتەر ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات دەگەن» ولەڭىن جۇسىپبەك شايىقسىلامۇلى دەگەن ادام ابايدىڭ اتىن كورسەتپەستەن باستىرعان. ول جايىندا م.اۋەزوۆ «ول ادام باسپاحانا يەسى بايعا سالەم حات جازعاندا:
بىزلارگا ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات،
نارسە عوي ەكى ءتۇرلى سىر مەن سىمبات، –
دەپ تۇرىپ، ابايدىڭ ۇزاق كوركەم ولەڭىن تۇگەلىمەن كوپە-كورنەۋ، ادەبيەت ۇرىسى رەتىندە جازىپ جىبەرگەن. ءوز ءسوزى ەتىپ باستىرىپ تا شىعارعان»، – دەپ جازادى.
مۇنان وزگە 1886 جىلى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە كوكبايدىڭ اتىنان «جاز»، «بولىس بولدىم مىنەكي» ولەڭدەرى باسىلىپ شىعادى. ال وسى گازەتتىڭ 1889 جىلعى 7-سانىندا «جازدىكۇن شىلدە بولعاندا» ولەڭى «سەمەي ويازى، شىڭعىس ەلىنىڭ قازاعى يبراھيم قۇنانباي اۋلىنىڭ كوپبەيىت دەگەن جەرگە قونىپ جاتقانداعى ءتۇرى» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلادى.
اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارىنىڭ العاشقى جيناعى. 1909 جىل
اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى تەك اقىن دۇنيە سالعاننان كەيىن عانا جارىققا شىعادى. اقىن ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن جيناقتاپ باستىرۋ سىندى كۇردەلى دە، ماڭىزدى ىسپەن ءىنىسى كاكىتاي مەن بالاسى تۋراعۇل اينالىسادى. بۇل باستامانىڭ كۇردەلىگى سوندا، اقىن كوزى تىرىسىندە ءوز شىعارمالارىن كىتاپ تۇرىندە جيناقتاماعان، كوپشىلىك ولەڭدەرى ەل اۋزىندا جاتتالىپ، ال قولجازبا رەتىندە جازىلعان نۇسقالارى تولىق ساقتالماعان ەدى. سوندىقتان كىتاپ ەتىپ باسپادان شىعارۋ كەلەر ۇرپاققا اباي مۇراسىن امانات رەتىندە قاستەرلەپ جەتكىزۋمەن ماڭىزدى بولدى.
ەل ىشىنەن تىرنەكتەپ جيعان ۇلى اقىن مۇراسىن رەتتەپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى كاكىتاي ىسقاقۇلى مۇرسەيىت موللاعا تاپسىرادى. مۇرسەيىت اباي اۋىلىندا بالا وقىتقان، اقىننىڭ تاپسىرۋىمەن ولەڭدەرىن جازىپ الىپ وتىرعان ادام. جيناقتالعان ولەڭدەر سانى 5 داپتەرگە جەتكەن. جوعارىدا اتاپ كەتكەندەي، اباي ولەڭدەرىنە سۇراۋ سالعان ادامدارعا دا كوشىرىپ بەرىپ وتىرعان. جالپى مۇرسەيىت قولجازبالارى حالىقتى اقىن شىعارماشىلىعىمەن تانىستىراتىن نەگىزگى نۇسقا بولىپ تابىلادى.
اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارى. سانكت-پەتەربۋرگ، 1909 جىل
اباي مۇراسىنىڭ ادامزات وركەنيەتى تاريحىنداعى تەلەگەي-تەڭىز، تەڭدەسى جوق قادىر-قاسيەتىنە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «اباي كىتابىنا» ولەڭ جولدارى ءسوزسىز باعاسىن بەرەدى.
كۇنىنە ءجۇز وقىساڭ جالىقپايسىڭ،
كوز تالدى، شارشادىم دەپ تالىقپايسىڭ،
ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنەن ارتىق كورىپ،
قۇماق بوپ قايتا-قايتا انىقتايسىڭ.
بويدى ەرتىپ، بۋىندى الىپ ماعىناسى،
تۇرعاندا وعان ناعىپ قامىقپايسىڭ.
ءسوزى راس، ءسوزى تازا، ءسوزى اسىل،
كوڭىلگە ءبىر جەرى جوق جابىسپايتىن.
قازاقتا مۇنان ارتىق ءسوز شىققان جوق.
باعالاپ، مىناۋ نە دەپ نار ۇستايتىن.
جازۋشى زامان تۇسپەي ءوتىپ كەتتى.
ەر مە ەدى بوستاندىققا جابىسپايتىن!
زياندى نارسەلەردەن ايىرام دەپ،
مايداندا تۇرىپ الىپ الىسپايتىن.
جول تاۋىپ، جوبا تاۋىپ، جولداس تاۋىپ،
حالقىنىڭ جوعىن ىزدەپ تابىسپايتىن.
ەسىل ەر بۇ زاماندا بولمادى-اۋ دەپ،
قازاقتا قابىرعا جوق قايىسپايتىن.
(ۋاق، 1914ج 23 اۋسىمدا ورىنبوردا«قازاق» گازەتىنىڭ №67 سانىندا باسىلعان)
اباي ولەڭدەرى باسپادان جاريالاۋ جۇمىستارى قالاي جۇرگىزىلگەنى جايىندا ءارحام كاكىتايۇلى ءوز ەستەلىگىندە: «1906 جىلى جاز شىعىپ كيىز ءۇي تىككەندە كاكىتاي ابىلايشا قوس تىككىزىپ، مۇرسەيىت موللانى شاقىرتىپ الىپ: «سەن مىنا ءبىز جيناعان اباي ولەڭدەرىن رەتتەپ جاز»، – دەپ وڭاشا قوسقا وتىرعىزادى. مۇرسەيىت اسىقپايتىن، ودان كەيىن ءبىر جاعىنا اق تاستاپ قايتا كوشىرتىپ، ءبىر اي شاماسىندا دايىنداتىپ الىپ كاكىتاي سەمەيگە ءوزى الىپ ءجۇردى. جول راسحوتىنا ساتۋعا ەكى سەمىز ات، ەكى سەمىز تۇيە اكەتتى. پەتەربۋرگ، لەنينگرادتاعى باسپاحانالارمەن شارت جاساستىم. تەز ەكى ءجۇز سوم اقشا پەرەۆوت ەت»، – دەگەن. ايتقانىنداي ەكى ءجۇز سوم جىبەردىك. كاكىتاي ءبىر ايدا قايتا ورالدى. كوررەكتورلىق مىندەتىن ءوز موينىنا الاتىن بولىپتى، لەنينگرادتاعى باسپاحانا ءبىر باسپا تاباق قاعازعا باسىپ، سەمەيدەگى ءانيار ۇيىنە جىبەرىپ تۇراتىن بولدى. ءانيار كاكىتايعا جەتكىزىپ تۇردى. كاكىتاي ونىڭ قاتەسىن تۇزەپ قايتا لەنينگرادقا جىبەرەتىن بولدى. وسىنداي سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ ابايدىڭ ءبىرىنشى ولەڭ جيناعى 1909 جىلى ياعني ءۇش جىلدا زورعا جارىققا شىقتى. ابايدىڭ ءومىربايانىن قىسقاشا عىپ كاكىتاي ءوزى جازدى»، – دەپ باياندايدى.
كاكىتايدىڭ وسى العاشقى جيناقتى شىعارۋداعى ەڭبەگىن «ابايدىڭ باسپاعا شىعۋىندا تاريحتىق، ءبىرىنشى زور ەڭبەك ەتۋشى – كاكىتاي دەيمىز»، - دەپ زاڭعار جازۋشى م.اۋەزوۆ ءوز باعاسىن بەرەدى. وسىلايشا، ابايدىڭ العاشقى جيناعى 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ءىلياس بوراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى. ول پەتەربۋرگتە ءبىرىنشى مۇسىلمان باسپاحاناسىن ۇيىمداستىرۋشى، حۇسني حات ونەرىنىڭ شەبەرى. 1882 جىلى پەتەربۋرگتە مۇسىلمان باسپاحاناسىن اشۋعا رۇقسات الىپ، ورىس، اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىندە كىتاپ باسۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان. اتالمىش جيناقتا «حالىق تۋرالى»، «ولەڭ تۋرالى»، «ءوزى تۋرالى»، «عاشىقتىق تۋرالى»، «وي تۋرالى»، «ناسيحات تۋرالى»، «زامانداستار تۋرالى»، «سەگىز اياق»، «سۇلۋ ۇرعاشى تۋرالى»، «جازعىتۇرى»، «جاز»، «كۇز»، «قىس»، «اڭشىلىق تۋرالى» دەگەن اتاۋلارمەن ولەڭدەرى، «پەرەۆودتار» اتاۋىمەن 41 اۋدارما ولەڭى، «اڭگىمە ماسعۇت»، «ەسكەندىر اڭگىمەسى» داستاندارى جانە كىتاپ سوڭىندا كاكىتاي جازعان ابايدىڭ ءومىربايانى مەن فوتوسۋرەتى بەرىلگەن. جالپى جيناقتا 145 ولەڭ، 2 داستان باسىلعان.
مۇرسەيىت بىكەۇلى كوشىرگەن اباي ولەڭى. اباي شىعارمالارى. 1905 جىل.
قازىرگى ۋاقىتتا اباي مۋزەيى قورىندا مۇرسەيىت كوشىرگەن اباي ولەڭدەرى جازىلعان داپتەردىڭ فوتو-كوشىرمەسى، 1909 جىلى جارىق كورگەن كىتاپ جانە ونىڭ فوتو-كوشىرمەسى ساقتالعان. سونىمەن بىرگە اباي شىعارمالارىنىڭ 1909 جىلعى اراب ارپىمەن باسىلعان باسپاسىنىڭ اۋدارماسىن جاساعان احات شاكارىمۇلىنىڭ جانە تاۋفيق دوساەۆتىڭ (شاكارىمنىڭ جيەنى) قولجازبالارى، جيناقتىڭ فاكسيميلدى باسىلىمى بار.
م.ابلامباەۆا،
ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك
قورىق-مۋزەيىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى.
