الاشوردا وتكەن 2011 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن بۇكىل قازاقستاندىقتار بولىپ زور قۋانىشپەن اتاپ وتتىك. عاسىرلار توعىسىنداعى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تالاي جىلعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى. تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن جول داڭعىل بولعان جوق، ول ۇلى بەلەستەردەن، قيىن-قىستاۋ اسۋلاردان تۇرادى. بولاشاق مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگە تاسى وسى الاش قايراتكەرلەرى ءومىر سۇرگەن تاريحي كەزەڭدەردە قالانعان بولاتىن. ازاتتىق جولىنداعى قاسيەتتى دە قاسىرەتتى كۇرەستىڭ تاريحىن جانە ۇلت مۇددەسى جولىندا كۇرەسكەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەپ تانۋعا قازىرگى تاڭدا زور مۇمكىندىكتەر تۋىپ وتىر.\r\n\r\n بۇگىندەرى ءبىز تۋعان ەلىمىزدىڭ، وتانىمىزدىڭ شىنايى تاريحىن بىلۋگە دەگەن ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ بۇرىن-وڭدى بولماعان ءورلۋىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.\r\n حح-عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىن تولعاندىرعان ماسەلەلەر، ەلدىڭ ەلدىگىن، ۇلتتىڭ بىرلىگىن، جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، حالقىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ، ول ءۇشىن ەلىن وتارلىق ەزگىدەن ازات قىلىپ، وقۋ، ونەر-ءبىلىم، ىسكەرلىك جولىنا سالۋ، ەڭ باستىسى دەربەس مەملەكەتتىگىن قۇرۋ ەدى. بۇل ءتىپتى بۇگىن دە كۇن تارتىبىنەن تۇسە قويعان جوق. وسى ورايدا، تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن، سوعان وراي كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپ، قۋعىنعا ۇشىراعان، ەسىمدەرىن، كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا ءبىرجولا ىعىستىرۋعى كۇش سالعان تۇلعالارىمىزدىڭ تاريحى ءبىز ءۇشىن ابىروي مەن ۇلت ماقتانىشى بولادى. كەزىندە رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورنىدارىندا وقىپ، وتارشىل يمپەريانىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس بولعان قازاق زيالىلارى، حح-عاسىر باسىندا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە بايلادى. قازاق زيالىلارى ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويىپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەس مايدانىنا شىقتى.\r\n الاش قوزعالىسى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا ورىن العان الۋەمەتتىك-ەكونوميكالىق قوعامدىق ساياسي جانە رۋحاني-مادەني وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلدى. الاش پارياسى دەگەن اتپەن تانىلعان ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قازاق زيالىلارىنىڭ ساياسي ۇيىمى حالىق يدەياسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مىندەتىن زامان تالابىنا ساي ادال اتقاردى.ء\r\n\r\nاليحان بوكەيحانوۆ كوشباسشى بولعان قازاق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ الدىندا ۇلتتىق تەرريتوريالىق قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ مىندەتى تۇردى. بۇل قاسيەتتى بورىشتى ىسكە اسىرۋشى كۇرەسكەلەردىڭ قاتارىندا الاشتىڭ كورنەكتى جەتەكشىلەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.شوقاەۆ، م.تىنىشباەۆ، ج. دوسمۇحامەدوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.اقباەۆ، ح.عابباسوۆتار تۇردى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى پەتەربۋرگ، موسكۆا، ۆارشاۆا، قازان، ورىنبور مەن توم جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ شىققان اسا ءبىلىمدى، ءبىرتۋار ادامدار ەدى. \r\n الاش كوسەمدەرىنىڭ 1917 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىن جاريالاپ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جولى اياقسىز قالاماعانىنا بارلىعىمىز كۋامىز. \r\n كەڭەستىك تاريحنامادا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋگە تيىم سالىندى، زەرتتەلە قالعان كۇندە تاريحي شىندىقتان الشاقتاتىلىپ، بۇرمالانىپ جازىلدى. زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ قىزمەتىنە «بۋرجۋازياشىل – ۇلتشىل»، «حالىق جاۋى»- دەگەن باعا بەردى.\r\n الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 1917-1919 جىلدارداعى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە قاراپ، بۇگىنگى كۇندە بىزدەر حح-عاسىر باسىنداعى حالقىمىزدىڭ سىن ساعاتتاعى تاريحىن ءبىلىپ، كوپتەگەن ماسەلەلەردى انىقتاۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. \r\n قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىن وياتۋ جولىندا تاۋەكەل ەتكەن نار تۇلعالار ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ب.قاراتاەۆ، ءا.ەرمەكوۆ جانە باسقا زيالىلاردىڭ ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان تۋعان ەدى. ۇلت زيالىسى بولۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قاشاندا زور بولادى، ويتكەنى حالىق ءومىرىنىڭ تايعاق كەشۋلەرى تۇسىنداعى اركەلكى ماسەلەدەگى ايتىستار، تارتىس-جانجالدار ەڭ اۋەلى ۇلت زيالىلارىنا سىن ەكەنى انىق.\r\n الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قوعامدىق ساياسي قىزمەتىنە كەڭەس داۋىرىندە مۇلدە باسقاشا كوزقاراسپەن قارادى. بۇل ۇكىمەت حالىققا جات تەك ەسكىلىكتى كوكسەگەن كەرتارتپا بايلاردىڭ عانا ۇكىمەتى دەپ جازىلىپ كەلەدى. الاش ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك جوباسى، ونىڭ پارتيالىق باعدارلاماسى قازاق حالقىنىڭ وركەنيەتتى دامۋ جولىنا باستايتىنى بولشەۆيكتەر تاراپىنان مويىندالعان جوق. \r\n 1917 جىلى قازان توڭكەرىلىسىنەن كەيىن بيلىكتى كۇشپەن باسىپ العان بولشەۆيكتەرگە قازاقستانداعى ناقتى قارسىلاس ءارى بىتىسپەس جاۋى وسى الاشوردا وكىمەتى بولدى. الاشوردا ۇكىمەتىن قازاق حالقى حالقى تۇگەلگە جۋىق قولداۋعا دايىن بولدى. عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنا 1917 جىلى ۇلتتىق تەرريتوريالىق مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن سەنىم پايدا بولىپ، حالىقتىڭ پاسسيونارلىق سەرپىلىسى باستالدى. الاش پارتياسى باعدارلاماسى قازاق وبلىستارىندا 70-80% قولدانۋعا يە بولدى. بىراق الەمدىك سوعىستاردا حالىقتىڭ قانىن سۋداي اعىزعان ۇلى ورىستىق شوۆينيزم ءوز دەگەنىن ىستەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگى ءۇشىن سوعىسقان اقتار دا، قىزىلدار دا سايىپ كەلگەندە ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميالارعا جان-تاندەرى مەن قارسى بولدى. \r\n ەلى ءۇشىن حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە بايلاعان ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقارعان قازاق-دەموكراتيالىق ينتەللەگەنتسياسى تاريحتىڭ اۋىر جۇگىن ءوز مويىندارىنا الىپ الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى. وكىنىشكە وراي قازاق ۇلت-ازاتتىڭ قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ سول كەزدەگى ارەكەتتەردى اق گۆاردياشىلارعا دا، توتاليتارلىق جۇيەنى ورناتىپ جاتقان بولشەۆيكتەرگە دە ۇناي قويمايدى. حالىق بۇقاراسىن ارزان ۇراندار مەن ارتىنان ەرىتىپ، ال ونىڭ كوزى اشىق كوش باستاۋشىلارىن «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار»، «ۇلتشىل ۋكلونيستەر»، «حالىق جاۋلارى» دەپ جاريالاپ، الدىمەن حالىقتى ولارعا قارسى قويىپ، ارتىنان قۋدالاپ ازاپقا سالدى. ءتىپتى كەڭەستىك داۋىردە الاش زيالىلارىنىڭ عىلىمعى، وقۋ اعارتۋ ىسىنە، ادەبيەت پەن ونەرگە جانە حالىق شارۋاشىلدىعىنىڭ وركەندەۋىنە قوسقان قوماقتى ۇلەستەرىن جوققا شىعارىپ، جويىپ جىبەرىپ وتىردى. مۇنداي بىرجاقتى يدەولوگيالىق كوزقاراس، ۇلتتىق اپاتقا اپارىپ، ساياسي رەپرەسسيانىڭ قاندى شەڭگەلى الاش قايراتكەرلەرىن تۇگەلدەي تۋعان-تۋسىتارمەن قوسا قۇرتىپ جىبەرۋگە دەيىن باردى. ءتىپتى تۇتاس ءبىر ەلدى مەكەندەر «حالىق جاۋلارىنىڭ وتانى» دەلىنىپ، ەرەكشە ەسەپكە تۇردى. ءسويتىپ، 1980-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن «الاشوردا» دەگەن اتاۋدان شوشىنا ۇرىككەن سەسكەنشىل ۇرپاق قالىپتاستى. \r\nالاشوردا ۇكىمەتى دەپ اتالاتىن بۇل قوزعالىستىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قاجىرلى ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا حح-عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پروگرەسسيۆتى مەملەكەت قۇرۋىنا بولشەۆيكتەر مۇلدەم كەلىسكەن جوق. ءبىر جاقتا سولاقاي ساياسات جۇرگىزگەن كەڭەستىك تاريحناما الاش ينتەلەگەنتسياسىنىڭ تاريحي رولىنە بايلانىستى، وڭ تۇجىرىم جاساعىسى كەلگەن جوق. كەڭەستىك يدەولوگتار ءۇشىن قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە ورتا عاسىرلىق مەشەۋلىكتەن پروگرەس جولىنا الىپ شىعاتىن الەۋمەتتىك كۇش بولعان ەمەس، بۇل تاريحي ميسسيا ورىس پرولەتارياتى مەن بولشەۆيكتەر پارتياسى ۇلەسىنە ءتيدى – دەگەن تۇجىرىمعا كەلەتىن ەدى. سوعان بايلانىستى كەڭەستىك تاريحناماعا قوعامدىق دامۋدا مەشەۋ، ارتتا قالعان ءوز اراسىندا كوش باستاۋشى الەۋمەتتىك – ساياسي كۇش جوق، تەك قاراڭعى كوشپەلى شارۋالار توبىنان تۇراتىن قازاق قوعامىنا قازاق جەرىنە كەلىپ ورىن تەپكەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ اعارتۋشىلىق، مادەنيەتتەندىرۋ ميسسياسىن تۇسىندىرىشۋلىكپەن قابىلداپ، الەمدەگى ەڭ الدىڭعى رەۆوليۋتسيالىق تەوريا مەن قارۋلانعان ورىس پرولەتارياتىنىڭ اۆانگاردىڭ ءرولىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، سوڭىنان ەرۋدەن باسقا ەشتەڭە قالماعاندىعىن دالەلەدەۋى عانا قالعان ەدى. \r\n ال الاش زيالىلارى قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ۇلتتىق مەملەكەكتتىك قۇرىلىس ماسەلەلەرىن شەشۋ جولدارىن انىقتاۋدا ۇلتتىق تۇتاستىق پەن حالىقتىق بىرلىك پرينتسيپتەرىنە سۇيەندى مۇنداي باعىت البەتتە اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋدە تاپتىق پرينتسيپتەر مەن پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن نەگىزگە العان بولشەۆيكتەرگە قاراما-قارسى ەدى. سوندىقتان دا الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش كوسەمدەرى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىلىسىنىڭ ۇراندارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەيالارى مەن ناقتىلى ءىس-ارەكەتتەرىن قابىلدامادى جانە ولارعا قارسى شىقتى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا 1918-1920 جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جاۋ كۇشتەرمەن وداقتاس بولدى. \r\nناتيجەسىندە، ازامات سوعىسىندا جەڭىسكە جەتكەن كەڭەس وكىمەتى الاش پەن الاشوردانى قازاقستاننىڭ قوعامدىق ساياسي ومىرىنەن الداۋ مەن ارباۋ ادىستەرىن، قارۋ جۇمساپ كۇشتەۋ جولىندا قولدانىپ، ولاردى تاريحي ساحنادان كەتىردى.\r\n الاشوردا ۇكىمەتى 1917-1919 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرەدى. بۇل 2 جىل الاش پەن الاشوردا ۇكىمەتى كوسەمدەرى ءۇشىن ولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن قازاق حالقى ءۇشىن قاستەرلى دە قاسىرەتتى جول ەدى. قاستەرلىسى 1917-1919 جىلدارى ءبىر مەزگىلدە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تاۋەلسىز مەملەكەتى قالىپىنا كەلگەندەي بولدى. \r\n وتكەن ءحىح عاسىردا پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن بولشەكتەپ دۇركىن-دۇركىن اسكەر-ساياسي رەفورمالار جاساپ، ءبىر-تۇتاس قازاق حالقىن ءبىر-بىرىنەن اكىمشىلىك تەرريتوريالىق بولىنىسىنە قاراي ءبولىپ جىبەردى. قازاق جەرى ورىنبور، دالا، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا جانە استراحان، تومسك، زاكاسپي بولىپ، ءبولىنىپ باسقارىلدى. وسى 1917-1919 جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى اۆتونوميا جاريالاي وتىرىپ ءار تۇسقا شاشىراپ كەتكەن قازاق حالقىنىڭ باسىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتىنىڭ تۋى استىنا بىرىكتىرۋگە كۇش سالدى. قازاقتىڭ جىعىلعان تۋى قايتا كوتەرلىگەن ەدى.\r\n 1917-1919 جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۇتاس ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەملەكەت بولىپ از دا بولسا ءومىر سۇرگەن تاريحي ۋاقىتى بولىپ سانالادى. حح-عاسىر باسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءوزىنىڭ اسا كۇردەلى الەۋمەتتىك جانە قوعامدىق – ساياسي قايشىلىقتارىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن قاتار، رۋحاني ازاماتتىق پەن دەموكراتيالىق – اعارتۋشىلىق يدەيالارى تولى بۇل كەزەڭ، حالقىمىزدىڭ نەبىر الىپ وي يەلەرىن جارىققا شىعارعان شىن مانىندە قازاق رەنەسساناسى ءداۋىرى بولدى. جوعارى يدەيالىق ازىق-وي پىكىرلەر مەن كوكەي كەستى تۇجىرىمدار زامان ساحناسىنا كوتەرىلدى. اتاپ ايتقاندا ولار: ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، قۇقىقتىڭ مەملەكەت پرينتسيپتەرىن قازاق قوعامىنا ەنگىزۋ، ءتىلدى دامىتۋ، ادەتتىك تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ سياقتى بيىك مۇرات، ماقساتتار تۇرادى. \r\nقاراستىرىپ وتىرعان كۇردەلى كەزەڭدە قوعامدىق وسىنداي ىزگىلىكتى دامۋ باعىتىن ارمانداعان، ءوز ەلىن ەرەكشە تانىتام دەگەن ۇلتجاندى قايراتكەرلەرىمىز ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.ەرمەكوۆ ج.اقباەۆتار ۇلتىنىڭ ناعىز جاناشىرلارى بولدى. وكىنىشكە وراي كەڭەس ۇكىمەتى قازاق ەلىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە ونىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرىنە بايلانىستى ءىس جۇزىندە ۇلى دەرجاۆالىق ساياسات ۇستانىپ ءوزىنىڭ بار يدەولوگيالىق كۇش قۋاتىن پايدالانا وتىرىپ، ۇلتتىق سانانىڭ تەرەڭ توقىراۋعا ۇشىراۋىنا قول جەتكىزدى، ەلدىڭ وركەنيەتىنە ۇلكەن كەدەرگى جاسادى. \r\n بۇل ساياسات الدىمنان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ اتقارعان ءىس-ارەكەتتەرىنە، ولاردىڭ حالىق جادىندا ساقتالعان جاقسى اتىنا قارسى باعىتتالدى. تاريحتىڭ ەكىنشى رەت قايتالانبايتىن مۇنداي كەزەڭدەرى حالىق ساناسىنا ادەيىلەپ ءوشىرىلدى. ۇلتتىق قوزعالىستار جانە جەكە تۇلعا تۋرالى تاريحي شىندىقتى ايگىلەيتىن دەرەكتەردى جويىپ جىبەرۋ نەمەسە ارحيۆتى قۇپيا قورلارىندا جاسىرۋ سياقتى ارەكەتتەرگە باردى. \r\n اليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تار تاپتىق مۇددەدەن گورى جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەرگە دەن قويعاندىعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس ناتيجەسىندە بوسقىنعا ۇشىراعان قىرعىز حالقىنا كومەك كورسەتكەنىمەن، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرامىنداعى 25 ورىننىڭ 10 ورنىنا قازاق جەرىندەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قالدىرعانىن، تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلت-ازاتتىق كۇشتەرمەن بىرىگىپ، تۇركىستانداعى كەڭەستىك بيلىكتى يمپەريالىق ۇلتتىق ۇستەمدىك قۇرالىنا اينالدىرعىسى كەلگەن جاڭا بيلىككە قارسى قوقان اۆتونومياسىن جاريالاۋىنان ايقىن كورىنەدى. \r\n الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى باعدارلاماسى بەلگىلى دارەجەدە قازاق جۇرتىنا بولشەۆيكتەر ۇسىنعان كەڭەستىك دامۋ جولىمەن ءبىر مەزگىلدە ومىرگە كەلگەن بالاما وركەندەۋ جولى بولاتىن. مەن بۇل ارادا الاش ينتەلليگەنتسياسى ۇسىنعان جولدى ءمىنسىز، بىردەن-ءبىر تۋرا دارا جول ەدى دەپ وتىرعانىم جوق. بىراق سول تاريحي كەزەڭدە قازاق قوعامىن تەرەڭ داعدارىستان وركەنيەتتى دامۋ جولعا شىعۋ ءۇشىن، تاريحا تاجىريبە كورسەتىپ بەرگەندەي بولشەۆيكتەر ۇسىنعان باعدارلاماعا قاراعاندا الاشتىق ينتەلليگەنتسيا ۇسىنعان جول اناعۇرلىم ءتيىمدى جانە ازابى كەم ەدى. سەبەبى الاش ينتەلليگەنتسياسى ۇسىنعان بالاما جول قازاق ەلىنىڭ سان عاسىرلىق دامۋ تاجىريبەسىن، سالت-ءداستۇرىن رەۆوليۋتسيالىق ادىسپەن وزگەرتۋدە ەمەس، قايتا ولاردى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن باسقا وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءومىر تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ ودان ءارى جەتىلدىرۋدە ءتۇسۋدى كوزدەدى. \r\n ەڭ نەگىزگىسى بۇل جولى قازاق ەلىنە ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە، ءسويتىپ ىشكى قوعامدىق ماسەلەلەرىن ءوزى شەشۋگە، ءوز اتامەكەنىنە ءوزى يە بولۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جول ەدى. ارينە، ماسەلەنىڭ مۇنداي دەڭگەيدە شەشىلۋى قازاق قوعامى ءۇشىن سول دامۋ ساتىسىنداعى بارلىق وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرجولا تۇگەلدەي جويىلۋى دەگەندى بىلدىرمەيتىنى تۇسىنىكتى. بىراق شىنايى ۇلتتىق بوستاندىق پەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ورناۋى عانا ول ءۇشىن وركەنيەتتى دامۋدىڭ العىشارتى بولاتىن.\r\n الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ تاريحي ماڭىزى زور ەكەنىن ءبىز وسى كۇنى كورىپ وتىرمىز. الاش باعدارلاماسى 1917 جىلى بولشيۆيكتەر جەڭىسكە جەتكەن قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جاريالاندى. بۇل كەزدە حالىقتى الداپ-ارباپ جەڭىسكە جەتكەن بولشەۆيكتەر 1917 جىلى قاراشانىڭ 2-ىسىندە بۇكىلروسسيا حالىقتارىنا ونىڭ ىشىندە «شىعىستىڭ بارلىق مۇسىلمان حالىقتارىنا ۇندەۋ» جاريالايدى. ۇندەۋدە ەزىلگەن ۇلتتارعا ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعى بەرىلەدى دەپ ەلدى الدادى. الاش باسشىلارى وسىعان دەيىن قازاقستاننىڭ ەڭ باستى، ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشە الماعان ۋاقىتشا ۇكىمەتكە سەنۋدەن قالسا، ەندى ونىڭ ورنىنا كەلىپ، جوعارىدا اتالعان پروبلەمالاردى تاپتىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە شەشۋگە ۋادە ەتكەن سوۆەت ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىكپەن قارادى.\r\n\r\nركفسر قۇرىلعاننان كەيىن ىزىنشە ەلدىڭ شىعىسىندا جاڭا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردى قۇرۋعا ازىرلىك جۇمىستار باستالدى. بولشەۆيكتىك ۇيىمدار، قازاقستان مەن تۇركىستان كەڭەستەرى وزدەرىنىڭ، بۇكىلقازاقتىق جانە بۇكىلتۇركىستاندىق سەزدەرىن شاقىرۋعا ازىرلەنە باستادى. \r\n بولشەۆيكتەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزد شاقىرۋعا دايىندىق جۇمىستارى ولكەدەگى كەڭەس ۇكىمەتىن نىعايتۋ جولدارىمەن قاتار جاتتى. جاعدايدىڭ بۇلاي ورىستەۋىنە الاش پارتياسى مەن ونىڭ كوسەمدەرى كەلىسكەن جوق. قازان توڭىكەرىسىنەن كوپ بۇرىن-اق قازاق ليبەرالدىق – دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى وزدەرىنىڭ پارتيالىق باعدارلاماسى تۋرالى كوزقاراستارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاي باستاعان بولاتىن. پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا جەڭىسكە جەتىپ، قازاقستاندا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى قاراشانىڭ 21-ىندە 251 سانىندا الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جاريالاندى. \r\n بىرىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىنە سايكەس ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس عۇماروۆ، ە. تۇرمۇحامەدوۆ، ع.جۇندىباەۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ دايىنداعان پارتيا باعدارلاماسىنىڭ جوباسى ون باپتان تۇرادى. ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى مىنالار:ء\r\nى. مەملەكەتتىك قالپى. روسسيا دەموكراتيچەسكايا، فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكا بولۋ. دەموكراتيا ماعىناسى مەملەكەتتى جۇرت بيلەۋى. فەدەراتسيا ماعىناسى – قۇرداس مەملەكەتتەر. فەدەراتيۆنىي رەسپۋبليكادا ءار مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بولەك، ىنتىماعى ءبىر بولدى. ءار مەملەكەت ءوز تىزگىنىن ءوزى الىپ جۇرەدى. \r\n وسى باپتى قازىرگى ساياسي تەرميندەرمەن تۇسىندىرسەك، الاش پارتياسى مەملكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەسىنە روسسيانىڭ تەرەزەسى تەڭ (قۇرداس) مەملەكەتتەردىڭ فەدەراتيۆتىك وداعى بولۋىن، وعان مۇشە بولعان ءاربىر سۋبەكت (قۇرداس مەملەكەتتەر) ءوزىنىڭ ەگەمەندىك قۇقى بار (ىرگەسى بولەك) بولۋىمەن بىرگە جالپى فەدەراتيۆتىك وداق مۇددەلەرىن قورعاۋدا «ىنتىماعى ءبىر» بولۋىن تالاپ ەتتى. \r\n ىى. جەرگىلىكتى بوستاندىق. قازاق جۇرگەن وبلىستاردىڭ ءبارى بايلانىپ، ءوز تىزگىنى وزىندە بولىپ، روسسيا فەدەراتسياسىنىڭ ءبىر اعزاسى بولۋ. رەتى كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن ازىرگە بىرلەس بولۋ، رەتى كەلسە بىردەن-اق ءوز الدىنا جەكە بولۋ. الاش پارتياسى ادىلدىككە جاق، ناشارلارعا جولداس، جەبىرلەرگە جاۋ بولادى. كۇش-قۋاتىن يگىلىك جولىنا جۇمساپ جۇرت تارتقان ايتۋ جاعىنا باستايدى.\r\n الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ وسى بابىندا ەكى ءتۇبىرلى ماقسات ايقىندالعان: ءبىرىنشى – روسسيا فەدەراتيۆتىك مەملەكەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولۋعا ءتيىس قازاق اۆتونومياسى بۇكىل قازاق حالقى مەكەندەگەن جەرگە يەلىك ەتەدى جانە تەڭ قۇقىقتى فەدەراتسيا مۇشەسى رەتىندە وعان نۇقسان كەلگەن جاعدايدا قازاقستان ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ شىعادى. ەكىنشى — ءوزىنىڭ ناقتىلى ساياسي قىزمەتىندە الاش پارتياسى جالپى ادامزاتتىق يگىلىكتەردى باسشىلىققا الىپ، ادىلدىككە جاق، زورلىققا قارسى بولادى.\r\n ىىى. نەگىزگى. قۇقىق. روسسيا رەسپۋبليكاسىندا دىنگە، قانعا قاراماي، ەركەك-ايەل دەمەي ادام بالاسى تەڭ بولۋ. جينالىس جاساۋعا، قاۋىم اشۋعا جاريا سويلەرگە، گازەت شىعارۋعا، كىتاپ باستىرۋعا ەركىنشىلىك: حۇقمەت قىزمەتكەرلەرى، يەسىنەن رۇقساتسىز ءھام كىم تابالدىرىعىن اتتاۋشىلىق، سوت سۇراماي، بيلىك ايتىلماي، تۇتقىن قىلماۋشىلىق، قىلمىستى بولعان ادام سۋديا بار جەردە 24-ساعات ىشىندە، سۋدياسىز جەردە ءبىر جەتىدەن قالماي سۋدياعا تاپسىرىلىپ جابۋ. كىسى حاتىن اشقانعا ايىپ، وقىعانعا جازا بولۋ.\r\n IV. ءدىن ءىسى. ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن بولەك بولادى. ءدىن بىتكەنگە تەڭ قۇقىق. ءدىن جويۋعا ەرىك. كىرۋ-شىعۋ جاعىنا بوستاندىق. مۋفتيلىك قازاقتا ءوز الدىنا بولادى. نەكە، تالاق، جانازا، بالاعا ات قويۋ سياقتى ىستەر مولدادا بولۋ، جەسىر داۋى سوتتا قارالادى.\r\n V. بيلىك جانە سوت. ءار جۇرتقا بيلىك پەن سوت تۇرمىس ىڭعايىنا قاراي بولۋى. بي جانە سۋديا جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ارالاس جەردە سوتتىڭ تەرگەۋ-تەكسەرۋى مەن ۇكىمى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ارالاس جەردە سوتتىڭ تەرگەۋى – تەكسەرۋى مەن ۇكىمى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ قاي كوبىنىڭ تىلىندە ايتىلۋى. بي مەن سۋديا ورنىنان تەرگەۋسىز تۇسپەۋ. بيلىك جانە سوت جۇزىندە جۇرت بىتكەن تەڭ بولادى; قۇدايدان سوڭعى كۇشتى بي مەن سۋديا بولىپ، كىمدە بولسا، ولاردىڭ ۇكىمەتىنە مويىن ۇسىنادى. ايتىلعان ۇكىم تەز ورنىنا كەلۋى كەرەك. زور جازالى قىلمىستار پريسياجنىي سوتپەن قارالادى. قازاق كوپ جەردە سوت ءتىلى قازاق ءتىلى بولادى. پريسياجنىي قازاقتان الادى. قىرداعى اۋىل، بولىس ىشىندە بيلىك پەن سوت جۇرت قالاعان ەرەجە جولىمەن اتقارىلادى.\r\n VI. ەل قورعاۋ. ەل قورعاۋ ءۇشىن اسكەر وسى كۇنگى تۇردە ۇستالماۋى ءتيىس. اسكەرلىك جاسىنا جەتكەن جاستار جەرىندە ۇيرەتىلىپ، جەرىندە قىزمەت ەتۋ كەرەك. اسكەر تابىنا بولگەندە تۋىسقان تابىنا قاراي ءبولۋ. اسكەرلىك مىندەتتەرىن قازاق اتتى ميليتسيا تۇرىندە اتقارۋ.\r\n VII. سالىق ماسەلەسى. سالىق مال-اۋقات، تابىسقا قاراي، بايعا-بايشا، كەدەيگە-كەدەيشە ءادىل جولمەن تاراتىلۋى كەرەك.\r\n VIII.جۇمىسشىلار. جۇمىسشىلار زاكون پاناسىندا بولۋى كەرەك. قازاق جەرىندە زاۆود-فابريكا از، سوندىقتان قازاقتىڭ جۇمىسشىلارى دا از. الاش پارتياسى جۇمىسشىلار تۋراسىندا سوتسيال دەموكراتتاردىڭ مەنشەۆيك تابىنىڭ باعدارلاماسىن جاقتايدى. \r\n IX.عىلىم-ءبىلىم ۇيرەتۋ. وقۋ وردالارىنىڭ ەسىگى كىمگە دە بولسا اشىق جانە اقىلسىز بولادى. جۇرتقا جالپى وقۋ جايىلۋى. باستاۋىش مەكتەپتەردە انا تىلىندە وقۋى; قازاق ءوز تىلىندە ورتا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت اشۋى; وقۋ جولى ءوز الدىنا اۆتونوميا تۇرىندە بولۋى; ۇكىمەت وقۋ ىسىنە كىرىسپەۋ; مۇعالىمدەر، پروفەسسورلار ءوزارا سايلاۋ مەن قويىلۋى، ەل ىشىندە كىتاپحانالار اشىلۋى كەرەك.\r\n X. جەر ماسەلەسى. توتەنشە جينالىس نەگىزگى زاڭ جاساعاندا جەر سىباعاسى الدىمەن جەرگىلكتى جۇرتقا بەرىلسىن دەۋى; قازاق جەر سىباعاسىن وتىرعان جەرلەردەن الىپ ورنالاسقانشا، قازاق جەرىنە اۋعان مۇجىق كەلمەۋى، بۇرىن الىنعان جەرلەردىڭ مۇجىق وتىرماعاندارى قازاققا قايتۋى; قازاققا تيەتىن جەر سىباعاسىن جەرگىلىكتى كوميتەتتەر كەسۋى، سىباعا ولشەۋ – نورما جەرلەردىڭ توپىراعى مەن شارۋالىق تۇرىنە قاراي جاسالۋى; سىباعادان ارتىلعان جەر زەمستۆو قولىندا بولۋى ءتيىس; ارتىق تۇرعان جەردەن ەل وسكەندە اۋىق-اۋىق سىباعا كەسىلىپ بەرىلۋى. تۇركىستاندا جەرمەن بىرگە سۋ سىباعاسى دا كەسىلۋى جەردى قازاق ءۇيى باسىنا يلەنبەي اۋىل-ايماق تۋىسقان تابىنا مەنشىكتەپ الۋ، ءوزارا ادىلدىك جولىمەن پايدالانۋى كەرەك. جەر زاڭىندا جەر ساتۋ دەگەن بولماۋ، اركىم ءوزى پايدالانۋى كەرەك. پايداسىنان ارتىق جەر ساتىلماي، زەمستۆوعا الىنۋ. جەردىڭ كەنى، استىعى، بايلىعى قازىنانىكى بولىپ، بيلىگى زەمستۆو قولىندا بولۋ. اسا زور اعاش، وزەندەر مەملەكەتتىك بولىپ، از اعاش جانە كول بايلىقتارى زەمستۆو مۇلكىنە سانالۋى كەرەك.\r\n مىنە، وسى الاش پارتياسىنىڭ تاريحي باعدارلاماسىنىڭ ءماتىنى وسىلاي ەدى. كولەمى جاعىنان شاعىن، مازمۇنى جاعىنان تەرەڭ وسى باعدارلاما جوباسى 1917 جىلعى قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا وتكەن قۇرىلتاي سەزىندە وتكەن سايلاۋدا الاش پارتياسىنىڭ ۇلكەن تابىسقا جەتۋىن قامتاماسىز ەتتى. \r\n قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ۇلت كوشباسشىسى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بۇل باعدارلاما جايىندا «الاش پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى ۇسىنعان كوپتەگەن قاعيدالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن ساقتاپ وتىر. بۇل ۇلتتىق ەمەس، پاتروتتىق ۇيىم، الدىنا قويعان ماقساتى، قازاق قوعامىن بىرتە-بىرتە وزگەرتىپ، ونى وسى زامانعى شىندىققا بەيىمدەۋ ەدى»،- دەپ ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن بەردى.\r\nشىنىندا بۇلار قوعامنىڭ دامۋ دارەجەسىن، داستۇرلەرىن مەن تۇرمىس سالتىن جاڭعارتۋدى مۇرات تۇتقان ليبەرالدىق قاعيدالار ەدى. ولار ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى ۇشتاستىرۋ ارقىلى بۇرىنعى قازاق قوعامىنداعى بەلگىلى قايشىلىقتاردان ارىلاتىندىعىنا مۇمكىندىكتەر تۋدى جانە ءوز حالقىنىڭ گۇلدەنىپ-كوركەيۋىنە مەيلىنشە قامقور بولالامىز دەپ سەندى.\r\n سوندىقتان دا ولاردىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسى سول تۇستا ولكەدە تۇرعان بارشا حالىقتىڭ باس بىرىكتىرۋىنە جاعداي تۋعىزدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولار ەلدى وركەندەتۋدىڭ دەموكراتيالىق بالاماسىن ۇسىندى، بىراق ول اۆتوريتارلىق ۇردىستەر سالدارىنان اسپاي قالدى. بۇگىندەر ءبىز الاشوردانىڭ سول كەزدەگى ماڭىزدى قۇجاتتارىن وقىپ، ونىڭ ەشقانداي دا، سەپاراتيستىك نەمەسە حالىققا قارسى قوزعالىس ەمەستىگىن كورەمىز. مۇنى الاشوردا تاريحىن بۇرمالاۋمەن اينالىسقاندار دا وتە جاقسى ءبىلدى، سوندىقتان دا ولار الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ماتەريالدارىن كەڭىنەن جاريا ەتكىسى جانە دۇرىس زەرتتەگىسى دە كەلمەدى. مىسالى 1926 جىلى جارىق كورگەن مارتىنەنكونىڭ «الاشوردا» اتتى قۇجاتتار جيناعى مەن 1935 جىلى جاريالانعان براينين مەن شافيرونىڭ «الاشوردا تاريحي جونىندەگى وچەركتەر» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە الاش پارتياسىنىڭ قىزمەتىن ولتىرە سىنعا الىنۋىن ناق وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال وسى كىتاپتىڭ قوسىمشاسىنداعى الاشوردانىڭ قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنىڭ ءوزىن الاشوردا يدەياسىن اشىقتان-اشىق ناسيحاتتاۋ دەپ تابىلدى. بۇل، ارينە، كەڭەستىك داۋىردەگى يدەولوگتاردىڭ حالىقتان تاريحي شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن ىستەگەن ارەكەتتەر ەدى.\r\n الاش پارتياسى باعدارلاماسى قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋدا «الاش پارتياسىنىڭ ءىرى تابىسقا جەتۋىن قامتاماسىز ەتتى جانە 1917 جىلعى 5-12 جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى بۇكىلقازاقتىق سەزدە قازاق حالقىنىڭ ءارتۇرلى ساياسي توپتارى وكىلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىردى.\r\n قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسى قازاق ەلىنە وركەنيەتتى قوعامدىق دامۋ باعدارلاماسىن ۇسىنا وتىرىپ، وزدەرى اتقارىپ وتىرعان ءىستىڭ تاريحي ءمانىن جاقسى ءتۇسىندى. ءا.بوكەيحانوۆ 1917 جىلدىڭ جازىندا جازعان ماقالاسىندا «كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار»،- دەپ جازدى. \r\n بىراق قازاق ەلى 1917 جىلعى ولار ۇسىنعان جولعا تۇسە العان جوق. ال بولشەۆيكتەر پارتياسى ۇسىنعان دامۋ جولى قازاق ەلى ءۇشىن ازابى مول جول بولدى. وعان دالەل رەتىندە 1920-1921 جىلدارداعى اشتىق پەن 1931-1933 جىلدارداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن الاپات ناۋبەتتى ايتساق جەتكىلىكتى. ال 1937-1938 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىنىڭ بارلىعى تۇگەلگە جۋىق زورلىقشىل كەڭەس بيلىگىنىڭ جازاقسىز قۇربانىنا اينالىپ كەتە باردى. ول ءۇشىن قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تاريح الدىندا ەشقانداي كىناسى جوق. ولار تۋعان ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن سوڭعى دەمىنە شەيىن كۇرەسىپ، يمپەريالىق زورلىقتىڭ قۇربانى بولدى. \r\n حح – عاسىر باسىنداعى ازاتتىق قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى ءا.بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ۇلت زيالىلارى قازاق حالقىنا بوستاندىق اپەرۋگە، تۇرمىس جاعدايىن وزگەرتۋگە، وركەنيەت بيىگىنە كوتەرۋگە بار عۇمىرىن ارناعان قايراتكەلەر رەتىندە تاريح بەتىنە التىن ارىپپەن جازىلىپ قالدى.
ن. ب. سماعۇلوۆ، بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى
