Alash partııasynyń baǵdarlamasy jáne Alash orda úkimeti

18874
Adyrna.kz Telegram

Alashorda Ótken 2011 jyldyń 16 jeltoqsanynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵyn búkil Qazaqstandyqtar bolyp zor qýanyshpen atap óttik. Ǵasyrlar toǵysyndaǵy Táýelsiz memleketimizdiń qurylýy qazaq halqynyń talaı jylǵa sozylǵan ult-azattyq kúresiniń zańdy nátıjesi. Táýelsizdikke jetkizgen jol dańǵyl bolǵan joq, ol uly belesterden, qıyn-qystaý asýlardan turady. Bolashaq memleketimizdiń irge tasy osy Alash qaıratkerleri ómir súrgen tarıhı kezeńderde qalanǵan bolatyn. Azattyq jolyndaǵy qasıetti de qasiretti kúrestiń tarıhyn jáne ult múddesi jolynda kúresken qazaq zııalylarynyń ómiri men qyzmetin zerttep tanýǵa qazirgi tańda zor múmkindikter týyp otyr.\r\n\r\n Búginderi biz týǵan elimizdiń, otanymyzdyń shynaıy tarıhyn bilýge degen ulttyq sana-seziminiń buryn-ońdy bolmaǵan órlýiniń kýási bolyp otyrmyz.\r\n HH-ǵasyr basyndaǵy qazaq zııalylaryn tolǵandyrǵan máseleler, eldiń eldigin, ulttyń birligin, jerdiń tutastyǵyn saqtaý, halqyn órkenıetti elderdiń qataryna qosý, ol úshin elin otarlyq ezgiden azat qylyp, oqý, óner-bilim, iskerlik jolyna salý, eń bastysy derbes memlekettigin qurý edi. Bul tipti búgin de kún tártibinen túse qoıǵan joq. Osy oraıda, táýelsizdigimiz úshin kúresken, soǵan oraı keńestik bılik tusynda totalıtarlyq júıeniń qurbany bolyp, qýǵynǵa ushyraǵan, esimderin, keıingi urpaq sanasyna birjola yǵystyrýǵy kúsh salǵan tulǵalarymyzdyń tarıhy biz úshin abyroı men ult maqtanyshy bolady. Kezinde Reseıdiń joǵary oqý ornydarynda oqyp, otarshyl ımperııanyń saıasatyn júzege asyrýǵa tıis bolǵan qazaq zııalylary, HH-ǵasyr basynda ult múddesi úshin bastaryn qaterge baılady. Qazaq zııalylary ult múddesin joǵary qoıyp, qazaq eliniń táýelsizdigi jolynda kúres maıdanyna shyqty.\r\n Alash qozǵalysy HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda Qazaqstanda oryn alǵan álýemettik-ekonomıkalyq qoǵamdyq saıası jáne rýhanı-mádenı ózgeristerdiń nátıjesinde ómirge keldi. Alash parııasy degen atpen tanylǵan ulttyq-demokratııalyq qazaq zııalylarynyń saıası uıymy halyq ıdeıasynyń qozǵaýshy kúshi mindetin zaman talabyna saı adal atqardy.\r\n\r\nÁlıhan Bókeıhanov kóshbasshy bolǵan Qazaq ıntelegenııasynyń aldynda ulttyq terrıtorııalyq qazaq memleketin qurý mindeti turdy. Bul qasıetti boryshty iske asyrýshy kúreskelerdiń qatarynda Alashtyń kórnekti jetekshileri A.Baıtursynov, M.Dýlatov, M.Shoqaev, M.Tynyshbaev, J. Dosmuhamedov, H.Dosmuhamedov, Á.Ermekov, J.Aqbaev, H.Ǵabbasovtar turdy. Bulardyń kópshiligi Peterbýrg, Moskva, Varshava, Qazan, Orynbor men Tom joǵary oqý oryndaryn bitirip shyqqan asa bilimdi, birtýar adamdar edi. \r\n Alash kósemderiniń 1917 jyly Alashorda úkimetin jarııalap, táýelsiz qazaq memleketin qurý úshin kúresken joly aıaqsyz qalamaǵanyna barlyǵymyz kýámiz. \r\n Keńestik tarıhnamada Alashorda úkimetiniń kósemderiniń ómir jolyn zertteýge tıym salyndy, zerttele qalǵan kúnde tarıhı shyndyqtan alshaqtatylyp, burmalanyp jazyldy. Zertteýshiler olardyń qyzmetine «býrjýazııashyl – ultshyl», «halyq jaýy»- degen baǵa berdi.\r\n Alashorda úkimetiniń 1917-1919 jyldardaǵy qoǵamdyq-saıası qyzmetine qarap, búgingi kúnde bizder HH-ǵasyr basyndaǵy halqymyzdyń syn saǵattaǵy tarıhyn bilip, kóptegen máselelerdi anyqtaýǵa múmkindigimiz bar. \r\n Qazaq ultynyń sanasyn oıatý jolynda táýekel etken nar tulǵalar Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov, A.Baıtursynov, B.Qarataev, Á.Ermekov jáne basqa zııalylardyń naqty is-áreketteri qazaq halqynyń bolashaǵyn oılaǵandyqtan týǵan edi. Ult zııalysy bolýdyń jaýapkershiligi qashanda zor bolady, óıtkeni halyq ómiriniń taıǵaq keshýleri tusyndaǵy árkelki máseledegi aıtystar, tartys-janjaldar eń áýeli ult zııalylaryna syn ekeni anyq.\r\n Alashorda úkimetiniń qoǵamdyq saıası qyzmetine Keńes dáýirinde múlde basqasha kózqaraspen qarady. Bul úkimet halyqqa jat tek eskilikti kóksegen kertartpa baılardyń ǵana úkimeti dep jazylyp keledi. Alash úkimetiniń memlekettik jobasy, onyń partııalyq baǵdarlamasy qazaq halqynyń órkenıetti damý jolyna bastaıtyny bolshevıkter tarapynan moıyndalǵan joq. \r\n 1917 jyly Qazan tóńkerilisinen keıin bılikti kúshpen basyp alǵan bolshevıkterge Qazaqstandaǵy naqty qarsylas ári bitispes jaýy osy Alashorda ókimeti boldy. Alashorda úkimetin qazaq halqy halqy túgelge jýyq qoldaýǵa daıyn boldy. Ǵasyrlar boıy táýelsizdik úshin kúresip kele jatqan qazaq halqyna 1917 jyly ulttyq terrıtorııalyq memleket qurýǵa degen senim paıda bolyp, halyqtyń passıonarlyq serpilisi bastaldy. Alash partııasy baǵdarlamasy qazaq oblystarynda 70-80% qoldanýǵa ıe boldy. Biraq álemdik soǵystarda halyqtyń qanyn sýdaı aǵyzǵan uly orystyq shovınızm óz degenin istedi. Reseı ımperııasynyń bıligi úshin soǵysqan aqtar da, qyzyldar da saıyp kelgende ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııalarǵa jan-tánderi men qarsy boldy. \r\n Eli úshin halqynyń bolashaǵy úshin bastaryn qaterge baılaǵan Álıhan Bókeıhanov basqarǵan qazaq-demokratııalyq ıntellegenııasy tarıhtyń aýyr júgin óz moıyndaryna alyp AlashOrda úkimetin qurdy. Ókinishke oraı qazaq ult-azattyń qozǵalysy qaıratkerleriniń sol kezdegi áreketterdi aq gvardııashylarǵa da, totalıtarlyq júıeni ornatyp jatqan bolshevıkterge de unaı qoımaıdy. Halyq buqarasyn arzan urandar men artynan eritip, al onyń kózi ashyq kósh bastaýshylaryn «býrjýazııalyq ultshyldar», «ultshyl ýklonıster», «halyq jaýlary» dep jarııalap, aldymen halyqty olarǵa qarsy qoıyp, artynan qýdalap azapqa saldy. Tipti keńestik dáýirde Alash zııalylarynyń ǵylymǵy, oqý aǵartý isine, ádebıet pen ónerge jáne halyq sharýashyldyǵynyń órkendeýine qosqan qomaqty úlesterin joqqa shyǵaryp, joıyp jiberip otyrdy. Mundaı birjaqty ıdeologııalyq kózqaras, ulttyq apatqa aparyp, saıası repressııanyń qandy sheńgeli Alash qaıratkerlerin túgeldeı týǵan-týsytarmen qosa qurtyp jiberýge deıin bardy. Tipti tutas bir eldi mekender «halyq jaýlarynyń otany» delinip, erekshe esepke turdy. Sóıtip, 1980-jyldardyń sońyna deıin «Alashorda» degen ataýdan shoshyna úrikken seskenshil urpaq qalyptasty. \r\nAlashorda úkimeti dep atalatyn bul qozǵalystyń ókilderi ózderiniń qajyrly is-áreketiniń arqasynda HH-ǵasyr basyndaǵy qazaq halqynyń ulttyq-terrıtorııalyq Alashorda úkimetin qurdy. Alash qaıratkerleriniń progressıvti memleket qurýyna bolshevıkter múldem kelisken joq. Bir jaqta solaqaı saıasat júrgizgen keńestik tarıhnama Alash ıntelegenııasynyń tarıhı roline baılanysty, oń tujyrym jasaǵysy kelgen joq. Keńestik ıdeologtar úshin qazaq qoǵamynyń ishinde orta ǵasyrlyq mesheýlikten progres jolyna alyp shyǵatyn áleýmettik kúsh bolǵan emes, bul tarıhı mıssııa orys proletarıaty men bolshevıkter partııasy úlesine tıdi – degen tujyrymǵa keletin edi. Soǵan baılanysty keńestik tarıhnamaǵa qoǵamdyq damýda mesheý, artta qalǵan óz arasynda kósh bastaýshy áleýmettik – saıası kúsh joq, tek qarańǵy kóshpeli sharýalar tobynan turatyn qazaq qoǵamyna qazaq jerine kelip oryn tepken qonys aýdarýshylardyń aǵartýshylyq, mádenıettendirý mıssııasyn túsindirishýlikpen qabyldap, álemdegi eń aldyńǵy revolıýııalyq teorııa men qarýlanǵan orys proletarııatynyń avangardyń rólin durys túsinip, sońynan erýden basqa eshteńe qalmaǵandyǵyn dáleledeýi ǵana qalǵan edi. \r\n Al Alash zııalylary qazaqstandaǵy qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ulttyq memlekekttik qurylys máselelerin sheshý joldaryn anyqtaýda ulttyq tutastyq pen halyqtyq birlik prınıpterine súıendi mundaı baǵyt álbette atalǵan máselelerdi sheshýde taptyq prınıpter men proletarıat dıktatýrasyn negizge alǵan bolshevıkterge qarama-qarsy edi. Sondyqtan da Alashorda úkimeti men Alash kósemderi 1917 jylǵy Qazan tóńkerilisiniń urandary Keńes ókimetiniń ıdeıalary men naqtyly is-áreketterin qabyldamady jáne olarǵa qarsy shyqty. Azamat soǵysy jyldarynda 1918-1920 jyldary Alashorda úkimeti Keńes úkimetine qarsy jaý kúshtermen odaqtas boldy. \r\nNátıjesinde, azamat soǵysynda jeńiske jetken Keńes ókimeti Alash pen Alashordany Qazaqstannyń qoǵamdyq saıası ómirinen aldaý men arbaý ádisterin, qarý jumsap kúshteý jolynda qoldanyp, olardy tarıhı sahnadan ketirdi.\r\n Alashorda úkimeti 1917-1919 jyldar aralyǵynda ómir súredi. Bul 2 jyl Alash pen Alashorda úkimeti kósemderi úshin olardyń sońynan ergen qazaq halqy úshin qasterli de qasiretti jol edi. Qasterlisi 1917-1919 jyldary bir mezgilde qazaq halqynyń ulttyq-terrıtorııalyq táýelsiz memleketi qalypyna kelgendeı boldy. \r\n Ótken HIH ǵasyrda patsha ókimeti qazaq jerin bólshektep dúrkin-dúrkin ásker-saıası reformalar jasap, bir-tutas qazaq halqyn bir-birinen ákimshilik terrıtorııalyq bólinisine qaraı bólip jiberdi. Qazaq jeri Orynbor, Dala, Túrkistan general-gýbernatorlyǵyna jáne Astrahan, Tomsk, Zakaspıı bolyp, bólinip basqaryldy. Osy 1917-1919 jyldary Alashorda úkimetiniń kósemderi avtonomııa jarııalaı otyryp ár tusqa shashyrap ketken qazaq halqynyń basyn birtutas memleketiniń týy astyna biriktirýge kúsh saldy. Qazaqtyń jyǵylǵan týy qaıta kóterligen edi.\r\n 1917-1919 jyldary Alashorda úkimeti qurylyp, qazaq halqynyń bir tutas ulttyq-terrıtorııalyq memleket bolyp az da bolsa ómir súrgen tarıhı ýaqyty bolyp sanalady. HH-ǵasyr basynda qazaq halqynyń tarıhy óziniń asa kúrdeli áleýmettik jáne qoǵamdyq – saıası qaıshylyqtarymen erekshelenedi. Sonymen qatar, rýhanı azamattyq pen demokratııalyq – aǵartýshylyq ıdeıalary toly bul kezeń, halqymyzdyń nebir alyp oı ıelerin jaryqqa shyǵarǵan shyn máninde qazaq renessanasy dáýiri boldy. Joǵary ıdeıalyq azyq-oı pikirler men kókeı kesti tujyrymdar zaman sahnasyna kóterildi. Atap aıtqanda olar: ulttyq táýelsizdik, ózin-ózi basqarý, quqyqtyń memleket prınıpterin qazaq qoǵamyna engizý, tildi damytý, ádettik talaptaryn buljytpaı oryndaý sııaqty bıik murat, maqsattar turady. \r\nQarastyryp otyrǵan kúrdeli kezeńde qoǵamdyq osyndaı izgilikti damý baǵytyn armandaǵan, óz elin erekshe tanytam degen ultjandy qaıratkerlerimiz Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, Á.Ermekov J.Aqbaevtar ultynyń naǵyz janashyrlary boldy. Ókinishke oraı Keńes úkimeti qazaq eliniń Alashorda úkimetine onyń belgili qaıratkerlerine baılanysty is júzinde uly derjavalyq saıasat ustanyp óziniń bar ıdeologııalyq kúsh qýatyn paıdalana otyryp, ulttyq sananyń tereń toqyraýǵa ushyraýyna qol jetkizdi, eldiń órkenıetine úlken kedergi jasady. \r\n Bul saıasat aldymnan qazaq qaıratkerleriniń atqarǵan is-áreketterine, olardyń halyq jadynda saqtalǵan jaqsy atyna qarsy baǵyttaldy. Tarıhtyń ekinshi ret qaıtalanbaıtyn mundaı kezeńderi halyq sanasyna ádeıilep óshirildi. Ulttyq qozǵalystar jáne jeke tulǵa týraly tarıhı shyndyqty áıgileıtin derekterdi joıyp jiberý nemese arhıvty qupııa qorlarynda jasyrý sııaqty áreketterge bardy. \r\n Álıhan Bókeıhanov bastaǵan Alashorda úkimetiniń tar taptyq múddeden góri jalpy adamzattyq qasıetterge den qoıǵandyǵy 1916 jylǵy kóterilis nátıjesinde bosqynǵa ushyraǵan qyrǵyz halqyna kómek kórsetkenimen, Alashorda úkimeti quramyndaǵy 25 orynnyń 10 ornyna qazaq jerindegi basqa ult ókilderine qaldyrǵanyn, Túrkistan ólkesindegi ult-azattyq kúshtermen birigip, Túrkistandaǵy Keńestik bılikti ımperııalyq ulttyq ústemdik quralyna aınaldyrǵysy kelgen jańa bılikke qarsy Qoqan avtonomııasyn jarııalaýynan aıqyn kórinedi. \r\n Alash partııasy men Alashorda úkimeti baǵdarlamasy belgili dárejede qazaq jurtyna bolshevıkter usynǵan keńestik damý jolymen bir mezgilde ómirge kelgen balama órkendeý joly bolatyn. Men bul arada Alash ıntellıgenııasy usynǵan joldy minsiz, birden-bir týra dara jol edi dep otyrǵanym joq. Biraq sol tarıhı kezeńde qazaq qoǵamyn tereń daǵdarystan órkenıetti damý jolǵa shyǵý úshin, tarıha tájirıbe kórsetip bergendeı bolshevıkter usynǵan baǵdarlamaǵa qaraǵanda Alashtyq ıntellıgenııa usynǵan jol anaǵurlym tıimdi jáne azaby kem edi. Sebebi Alash ıntellıgenııasy usynǵan balama jol qazaq eliniń san ǵasyrlyq damý tájirıbesin, salt-dástúrin revolıýııalyq ádispen ózgertýde emes, qaıta olardy evolıýııalyq jolmen basqa órkenıetti elderdiń ómir tájirıbesin eskere otyryp odan ári jetildirýde túsýdi kózdedi. \r\n Eń negizgisi bul joly qazaq eline ózin-ózi bıleýge, sóıtip ishki qoǵamdyq máselelerin ózi sheshýge, óz atamekenine ózi ıe bolýǵa múmkindik beretin jol edi. Árıne, máseleniń mundaı deńgeıde sheshilýi qazaq qoǵamy úshin sol damý satysyndaǵy barlyq ózekti máselelerdiń birjola túgeldeı joıylýy degendi bildirmeıtini túsinikti. Biraq shynaıy ulttyq bostandyq pen ulttyq memlekettiń ornaýy ǵana ol úshin órkenıetti damýdyń alǵysharty bolatyn.\r\n Alash partııasy baǵdarlamasynyń tarıhı mańyzy zor ekenin biz osy kúni kórip otyrmyz. Alash baǵdarlamasy 1917 jyly bolshıvıkter jeńiske jetken Qazan tóńkerisinen keıin jarııalandy. Bul kezde halyqty aldap-arbap jeńiske jetken bolshevıkter 1917 jyly qarashanyń 2-isinde búkilrossııa halyqtaryna onyń ishinde «Shyǵystyń barlyq musylman halyqtaryna úndeý» jarııalaıdy. Úndeýde ezilgen ulttarǵa ózin-ózi bıleý quqyǵy beriledi dep eldi aldady. Alash basshylary osyǵan deıin Qazaqstannyń eń basty, eń ózekti máselelerin sheshe almaǵan Ýaqytsha úkimetke senýden qalsa, endi onyń ornyna kelip, joǵaryda atalǵan problemalardy taptyq prınıpter negizinde sheshýge ýáde etken Sovet úkimetine senimsizdikpen qarady.\r\n\r\nRKFSR qurylǵannan keıin izinshe eldiń Shyǵysynda jańa avtonomııalyq respýblıkalardy qurýǵa ázirlik jumystar bastaldy. Bolshevıktik uıymdar, Qazaqstan men Túrkistan keńesteri ózderiniń, búkilqazaqtyq jáne búkiltúrkistandyq sezderin shaqyrýǵa ázirlene bastady. \r\n Bolshevıkterdiń búkilqazaqtyq sezd shaqyrýǵa daıyndyq jumystary ólkedegi keńes úkimetin nyǵaıtý joldarymen qatar jatty. Jaǵdaıdyń bulaı óristeýine Alash partııasy men onyń kósemderi kelisken joq. Qazan tóńikerisinen kóp buryn-aq qazaq lıberaldyq – demokratııalyq qozǵalysynyń jetekshileri ózderiniń partııalyq baǵdarlamasy týraly kózqarastaryn keńinen nasıhattaı bastaǵan bolatyn. Petrogradta revolıýııa jeńiske jetip, Qazaqstanda Sovet úkimetin ornatý proesi júrip jatqan kezde «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy qarashanyń 21-inde 251 sanynda Alash partııasy baǵdarlamasynyń jobasy jarııalandy. \r\n Birinshi jalpy qazaq seziniń sheshimderine sáıkes Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, Eldes Ǵumarov, E. Turmuhamedov, Ǵ.Júndibaev, Ǵazymbek Birimjanov daıyndaǵan partııa baǵdarlamasynyń jobasy on baptan turady. Olardyń eń mańyzdylary mynalar:\r\nI. Memlekettik qalpy. Rossııa demokratıcheskaıa, federatıvnaıa respýblıka bolý. Demokratııa maǵynasy memleketti jurt bıleýi. Federaııa maǵynasy – qurdas memleketter. Federatıvnyı respýblıkada ár memlekettiń irgesi bólek, yntymaǵy bir boldy. Ár memleket óz tizginin ózi alyp júredi. \r\n Osy bapty qazirgi saıası termındermen túsindirsek, Alash partııasy memlkettik qurylys máselesine Rossııanyń terezesi teń (qurdas) memleketterdiń federatıvtik odaǵy bolýyn, oǵan múshe bolǵan árbir sýbekt (qurdas memleketter) óziniń egemendik quqy bar (irgesi bólek) bolýymen birge jalpy federatıvtik odaq múddelerin qorǵaýda «yntymaǵy bir» bolýyn talap etti. \r\n II. Jergilikti bostandyq. Qazaq júrgen oblystardyń bári baılanyp, óz tizgini ózinde bolyp, Rossııa federaııasynyń bir aǵzasy bolý. Reti kelse, qazaq avtonomııasy sybaılas jurttarmen ázirge birles bolý, reti kelse birden-aq óz aldyna jeke bolý. Alash partııasy ádildikke jaq, nasharlarǵa joldas, jebirlerge jaý bolady. Kúsh-qýatyn ıgilik jolyna jumsap jurt tartqan aıtý jaǵyna bastaıdy.\r\n Alash partııasy baǵdarlamasynyń osy babynda eki túbirli maqsat aıqyndalǵan: birinshi – Rossııa Federatıvtik memleketiniń quramdas bóligi bolýǵa tıis qazaq avtonomııasy búkil qazaq halqy mekendegen jerge ıelik etedi jáne teń quqyqty federaııa múshesi retinde oǵan nuqsan kelgen jaǵdaıda Qazaqstan óz aldyna táýelsiz memleket bolyp bólinip shyǵady. Ekinshi — óziniń naqtyly saıası qyzmetinde Alash partııasy jalpy adamzattyq ıgilikterdi basshylyqqa alyp, ádildikke jaq, zorlyqqa qarsy bolady.\r\n III. Negizgi. Quqyq. Rossııa respýblıkasynda dinge, qanǵa qaramaı, erkek-áıel demeı adam balasy teń bolý. Jınalys jasaýǵa, qaýym ashýǵa jarııa sóılerge, gazet shyǵarýǵa, kitap bastyrýǵa erkinshilik: huqmet qyzmetkerleri, ıesinen ruqsatsyz hám kim tabaldyryǵyn attaýshylyq, sot suramaı, bılik aıtylmaı, tutqyn qylmaýshylyq, qylmysty bolǵan adam sýdıa bar jerde 24-saǵat ishinde, sýdıasyz jerde bir jetiden qalmaı sýdıaǵa tapsyrylyp jabý. Kisi hatyn ashqanǵa aıyp, oqyǵanǵa jaza bolý.\r\n IV. Din isi. Din isi memleket isinen bólek bolady. Din bitkenge teń quqyq. Din joıýǵa erik. Kirý-shyǵý jaǵyna bostandyq. Mýftılik qazaqta óz aldyna bolady. Neke, talaq, janaza, balaǵa at qoıý sııaqty ister moldada bolý, jesir daýy sotta qaralady.\r\n V. Bılik jáne sot. Ár jurtqa bılik pen sot turmys yńǵaıyna qaraı bolýy. Bı jáne sýdıa jergilikti jurttyń tilin bilý kerek. Aralas jerde sottyń tergeý-tekserýi men úkimi jergilikti jurttyń tilin bilý kerek. Aralas jerde sottyń tergeýi – tekserýi men úkimi jergilikti jurttyń qaı kóbiniń tilinde aıtylýy. Bı men sýdıa ornynan tergeýsiz túspeý. Bılik jáne sot júzinde jurt bitken teń bolady; qudaıdan sońǵy kúshti bı men sýdıa bolyp, kimde bolsa, olardyń úkimetine moıyn usynady. Aıtylǵan úkim tez ornyna kelýi kerek. Zor jazaly qylmystar prısıajnyı sotpen qaralady. Qazaq kóp jerde sot tili qazaq tili bolady. Prısıajnyı qazaqtan alady. Qyrdaǵy aýyl, bolys ishinde bılik pen sot jurt qalaǵan ereje jolymen atqarylady.\r\n VI. El qorǵaý. El qorǵaý úshin ásker osy kúngi túrde ustalmaýy tıis. Áskerlik jasyna jetken jastar jerinde úıretilip, jerinde qyzmet etý kerek. Ásker tabyna bólgende týysqan tabyna qaraı bólý. Áskerlik mindetterin qazaq atty mılıııa túrinde atqarý.\r\n VII. Salyq máselesi. Salyq mal-aýqat, tabysqa qaraı, baıǵa-baısha, kedeıge-kedeıshe ádil jolmen taratylýy kerek.\r\n VIII.Jumysshylar. Jumysshylar zakon panasynda bolýy kerek. Qazaq jerinde zavod-fabrıka az, sondyqtan qazaqtyń jumysshylary da az. Alash partııasy jumysshylar týrasynda soıal demokrattardyń menshevık tabynyń baǵdarlamasyn jaqtaıdy. \r\n IX.Ǵylym-bilim úıretý. Oqý ordalarynyń esigi kimge de bolsa ashyq jáne aqylsyz bolady. Jurtqa jalpy oqý jaıylýy. Bastaýysh mektepterde ana tilinde oqýy; qazaq óz tilinde orta mektep, ýnıversıtet ashýy; oqý joly óz aldyna avtonomııa túrinde bolýy; úkimet oqý isine kirispeý; muǵalimder, professorlar ózara saılaý men qoıylýy, el ishinde kitaphanalar ashylýy kerek.\r\n X. Jer máselesi. Tótenshe jınalys negizgi zań jasaǵanda jer sybaǵasy aldymen jergilkti jurtqa berilsin deýi; qazaq jer sybaǵasyn otyrǵan jerlerden alyp ornalasqansha, qazaq jerine aýǵan mujyq kelmeýi, buryn alynǵan jerlerdiń mujyq otyrmaǵandary qazaqqa qaıtýy; qazaqqa tıetin jer sybaǵasyn jergilikti komıtetter kesýi, sybaǵa ólsheý – norma jerlerdiń topyraǵy men sharýalyq túrine qaraı jasalýy; sybaǵadan artylǵan jer zemstvo qolynda bolýy tıis; Artyq turǵan jerden el óskende aýyq-aýyq sybaǵa kesilip berilýi. Túrkistanda jermen birge sý sybaǵasy da kesilýi jerdi qazaq úıi basyna ılenbeı aýyl-aımaq týysqan tabyna menshiktep alý, ózara ádildik jolymen paıdalanýy kerek. Jer zańynda jer satý degen bolmaý, árkim ózi paıdalanýy kerek. Paıdasynan artyq jer satylmaı, zemstvoǵa alyný. Jerdiń keni, astyǵy, baılyǵy qazynanyki bolyp, bıligi zemstvo qolynda bolý. Asa zor aǵash, ózender memlekettik bolyp, az aǵash jáne kól baılyqtary zemstvo múlkine sanalýy kerek.\r\n Mine, osy Alash partııasynyń tarıhı baǵdarlamasynyń mátini osylaı edi. Kólemi jaǵynan shaǵyn, mazmuny jaǵynan tereń osy baǵdarlama jobasy 1917 jylǵy qarasha aıynyń ortasynda ótken Quryltaı sezinde ótken saılaýda Alash partııasynyń úlken tabysqa jetýin qamtamasyz etti. \r\n Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Ult Kóshbasshysy, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev bul baǵdarlama jaıynda «Alash partııasynyń jetekshileri usynǵan kóptegen qaǵıdalar kúni búginge deıin óz mańyzyn saqtap otyr. Bul ulttyq emes, patrottyq uıym, aldyna qoıǵan maqsaty, qazaq qoǵamyn birte-birte ózgertip, ony osy zamanǵy shyndyqqa beıimdeý edi»,- dep óziniń ádil baǵasyn berdi.\r\nShynynda bular qoǵamnyń damý dárejesin, dástúrlerin men turmys saltyn jańǵartýdy murat tutqan lıberaldyq qaǵıdalar edi. Olar dástúr men jańashyldyqty ushtastyrý arqyly burynǵy qazaq qoǵamyndaǵy belgili qaıshylyqtardan arylatyndyǵyna múmkindikter týdy jáne óz halqynyń gúldenip-kórkeıýine meılinshe qamqor bolalamyz dep sendi.\r\n Sondyqtan da olardyń ulttyq baǵdarlamasy sol tusta ólkede turǵan barsha halyqtyń bas biriktirýine jaǵdaı týǵyzdy. Bir sózben aıtqanda, olar eldi órkendetýdiń demokratııalyq balamasyn usyndy, biraq ol avtorıtarlyq úrdister saldarynan aspaı qaldy. Búginder biz Alashordanyń sol kezdegi mańyzdy qujattaryn oqyp, onyń eshqandaı da, separatıstik nemese halyqqa qarsy qozǵalys emestigin kóremiz. Muny Alashorda tarıhyn burmalaýmen aınalysqandar da óte jaqsy bildi, sondyqtan da olar Alashorda úkimetiniń materıaldaryn keńinen jarııa etkisi jáne durys zerttegisi de kelmedi. Mysaly 1926 jyly jaryq kórgen Martynenkonyń «Alashorda» atty qujattar jınaǵy men 1935 jyly jarııalanǵan Braının men Shafıronyń «Alashorda tarıhı jónindegi ocherkter» degen zertteý eńbekterinde Alash partııasynyń qyzmetin óltire synǵa alynýyn naq osymen túsindirýge bolady. Al osy kitaptyń qosymshasyndaǵy Alashordanyń qujattarynyń jarııalanýynyń ózin Alashorda ıdeıasyn ashyqtan-ashyq nasıhattaý dep tabyldy. Bul, árıne, Keńestik dáýirdegi ıdeologtardyń halyqtan tarıhı shyndyqty jasyrý úshin istegen áreketter edi.\r\n Alash partııasy baǵdarlamasy Quryltaı jınalysyna saılaýda «Alash partııasynyń iri tabysqa jetýin qamtamasyz etti jáne 1917 jylǵy 5-12 jeltoqsanda Orynborda ótken ekinshi búkilqazaqtyq sezde qazaq halqynyń ártúrli saıası toptary ókilderiniń basyn biriktirdi.\r\n Qazaq demokratııalyq ıntellıgenııasy qazaq eline órkenıetti qoǵamdyq damý baǵdarlamasyn usyna otyryp, ózderi atqaryp otyrǵan istiń tarıhı mánin jaqsy túsindi. Á.Bókeıhanov 1917 jyldyń jazynda jazǵan maqalasynda «keıingi úrim-butaq ne alǵys, ne qarǵys bere júretin aldymyzda zor sharttar bar»,- dep jazdy. \r\n Biraq qazaq eli 1917 jylǵy olar usynǵan jolǵa túse alǵan joq. Al bolshevıkter partııasy usynǵan damý joly qazaq eli úshin azaby mol jol boldy. Oǵan dálel retinde 1920-1921 jyldardaǵy ashtyq pen 1931-1933 jyldardaǵy Qazaq halqynyń basyna tóngen alapat náýbetti aıtsaq jetkilikti. Al 1937-1938 jyldary Qazaq halqynyń bas kóterer azamattarynyń barlyǵy túgelge jýyq zorlyqshyl Keńes bıliginiń jazaqsyz qurbanyna aınalyp kete bardy. Ol úshin qazaq demokratııalyq ıntellıgenııasynyń tarıh aldynda eshqandaı kinási joq. Olar týǵan eliniń bostandyǵy úshin sońǵy demine sheıin kúresip, ımperııalyq zorlyqtyń qurbany boldy. \r\n HH – ǵasyr basyndaǵy azattyq qozǵalystyń jetekshisi Á.Bókeıhanov pen onyń tóńiregine toptasqan ult zııalylary qazaq halqyna bostandyq áperýge, turmys jaǵdaıyn ózgertýge, órkenıet bıigine kóterýge bar ǵumyryn arnaǵan qaıratkeler retinde tarıh betine altyn árippen jazylyp qaldy.


N. B. SMAǴULOV, Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy

memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy 

Pikirler