Alaşorda Ötken 2011 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyn bükıl Qazaqstandyqtar bolyp zor quanyşpen atap öttık. Ǧasyrlar toǧysyndaǧy Täuelsız memleketımızdıŋ qūryluy qazaq halqynyŋ talai jylǧa sozylǧan ūlt-azattyq küresınıŋ zaŋdy nätijesı. Täuelsızdıkke jetkızgen jol daŋǧyl bolǧan joq, ol ūly belesterden, qiyn-qystau asulardan tūrady. Bolaşaq memleketımızdıŋ ırge tasy osy Alaş qairatkerlerı ömır sürgen tarihi kezeŋderde qalanǧan bolatyn. Azattyq jolyndaǧy qasiettı de qasırettı kürestıŋ tarihyn jäne ūlt müddesı jolynda küresken qazaq ziialylarynyŋ ömırı men qyzmetın zerttep tanuǧa qazırgı taŋda zor mümkındıkter tuyp otyr.\r\n\r\n Bügınderı bız tuǧan elımızdıŋ, otanymyzdyŋ şynaiy tarihyn bıluge degen ūlttyq sana-sezımınıŋ būryn-oŋdy bolmaǧan örluınıŋ kuäsı bolyp otyrmyz.\r\n HH-ǧasyr basyndaǧy qazaq ziialylaryn tolǧandyrǧan mäseleler, eldıŋ eldıgın, ūlttyŋ bırlıgın, jerdıŋ tūtastyǧyn saqtau, halqyn örkeniettı elderdıŋ qataryna qosu, ol üşın elın otarlyq ezgıden azat qylyp, oqu, öner-bılım, ıskerlık jolyna salu, eŋ bastysy derbes memlekettıgın qūru edı. Būl tıptı bügın de kün tärtıbınen tüse qoiǧan joq. Osy oraida, täuelsızdıgımız üşın küresken, soǧan orai keŋestık bilık tūsynda totalitarlyq jüienıŋ qūrbany bolyp, quǧynǧa ūşyraǧan, esımderın, keiıngı ūrpaq sanasyna bırjola yǧystyruǧy küş salǧan tūlǧalarymyzdyŋ tarihy bız üşın abyroi men ūlt maqtanyşy bolady. Kezınde Reseidıŋ joǧary oqu ornydarynda oqyp, otarşyl imperiianyŋ saiasatyn jüzege asyruǧa tiıs bolǧan qazaq ziialylary, HH-ǧasyr basynda ūlt müddesı üşın bastaryn qaterge bailady. Qazaq ziialylary ūlt müddesın joǧary qoiyp, qazaq elınıŋ täuelsızdıgı jolynda küres maidanyna şyqty.\r\n Alaş qozǧalysy HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ basynda Qazaqstanda oryn alǧan äluemettık-ekonomikalyq qoǧamdyq saiasi jäne ruhani-mädeni özgerısterdıŋ nätijesınde ömırge keldı. Alaş pariiasy degen atpen tanylǧan ūlttyq-demokratiialyq qazaq ziialylarynyŋ saiasi ūiymy halyq ideiasynyŋ qozǧauşy küşı mındetın zaman talabyna sai adal atqardy.\r\n\r\nÄlihan Bökeihanov köşbasşy bolǧan Qazaq intelegensiiasynyŋ aldynda ūlttyq territoriialyq qazaq memleketın qūru mındetı tūrdy. Būl qasiettı boryşty ıske asyruşy küreskelerdıŋ qatarynda Alaştyŋ körnektı jetekşılerı A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M.Şoqaev, M.Tynyşbaev, J. Dosmūhamedov, H.Dosmūhamedov, Ä.Ermekov, J.Aqbaev, H.Ǧabbasovtar tūrdy. Būlardyŋ köpşılıgı Peterburg, Moskva, Varşava, Qazan, Orynbor men Tom joǧary oqu oryndaryn bıtırıp şyqqan asa bılımdı, bırtuar adamdar edı. \r\n Alaş kösemderınıŋ 1917 jyly Alaşorda ükımetın jariialap, täuelsız qazaq memleketın qūru üşın küresken joly aiaqsyz qalamaǧanyna barlyǧymyz kuämız. \r\n Keŋestık tarihnamada Alaşorda ükımetınıŋ kösemderınıŋ ömır jolyn zertteuge tiym salyndy, zerttele qalǧan künde tarihi şyndyqtan alşaqtatylyp, būrmalanyp jazyldy. Zertteuşıler olardyŋ qyzmetıne «burjuaziiaşyl – ūltşyl», «halyq jauy»- degen baǧa berdı.\r\n Alaşorda ükımetınıŋ 1917-1919 jyldardaǧy qoǧamdyq-saiasi qyzmetıne qarap, bügıngı künde bızder HH-ǧasyr basyndaǧy halqymyzdyŋ syn saǧattaǧy tarihyn bılıp, köptegen mäselelerdı anyqtauǧa mümkındıgımız bar. \r\n Qazaq ūltynyŋ sanasyn oiatu jolynda täuekel etken nar tūlǧalar Ä.Bökeihanov, M.Dulatov, A.Baitūrsynov, B.Qarataev, Ä.Ermekov jäne basqa ziialylardyŋ naqty ıs-äreketterı qazaq halqynyŋ bolaşaǧyn oilaǧandyqtan tuǧan edı. Ūlt ziialysy boludyŋ jauapkerşılıgı qaşanda zor bolady, öitkenı halyq ömırınıŋ taiǧaq keşulerı tūsyndaǧy ärkelkı mäseledegı aitystar, tartys-janjaldar eŋ äuelı ūlt ziialylaryna syn ekenı anyq.\r\n Alaşorda ükımetınıŋ qoǧamdyq saiasi qyzmetıne Keŋes däuırınde mülde basqaşa közqaraspen qarady. Būl ükımet halyqqa jat tek eskılıktı köksegen kertartpa bailardyŋ ǧana ükımetı dep jazylyp keledı. Alaş ükımetınıŋ memlekettık jobasy, onyŋ partiialyq baǧdarlamasy qazaq halqynyŋ örkeniettı damu jolyna bastaityny bolşevikter tarapynan moiyndalǧan joq. \r\n 1917 jyly Qazan töŋkerılısınen keiın bilıktı küşpen basyp alǧan bolşevikterge Qazaqstandaǧy naqty qarsylas ärı bıtıspes jauy osy Alaşorda ökımetı boldy. Alaşorda ükımetın qazaq halqy halqy tügelge juyq qoldauǧa daiyn boldy. Ǧasyrlar boiy täuelsızdık üşın küresıp kele jatqan qazaq halqyna 1917 jyly ūlttyq territoriialyq memleket qūruǧa degen senım paida bolyp, halyqtyŋ passionarlyq serpılısı bastaldy. Alaş partiiasy baǧdarlamasy qazaq oblystarynda 70-80% qoldanuǧa ie boldy. Bıraq älemdık soǧystarda halyqtyŋ qanyn sudai aǧyzǧan ūly orystyq şovinizm öz degenın ıstedı. Resei imperiiasynyŋ bilıgı üşın soǧysqan aqtar da, qyzyldar da saiyp kelgende ūlttyq-territoriialyq avtonomiialarǧa jan-tänderı men qarsy boldy. \r\n Elı üşın halqynyŋ bolaşaǧy üşın bastaryn qaterge bailaǧan Älihan Bökeihanov basqarǧan qazaq-demokratiialyq intellegensiiasy tarihtyŋ auyr jügın öz moiyndaryna alyp AlaşOrda ükımetın qūrdy. Ökınışke orai qazaq ūlt-azattyŋ qozǧalysy qairatkerlerınıŋ sol kezdegı äreketterdı aq gvardiiaşylarǧa da, totalitarlyq jüienı ornatyp jatqan bolşevikterge de ūnai qoimaidy. Halyq būqarasyn arzan ūrandar men artynan erıtıp, al onyŋ közı aşyq köş bastauşylaryn «burjuaziialyq ūltşyldar», «ūltşyl uklonister», «halyq jaulary» dep jariialap, aldymen halyqty olarǧa qarsy qoiyp, artynan qudalap azapqa saldy. Tıptı keŋestık däuırde Alaş ziialylarynyŋ ǧylymǧy, oqu aǧartu ısıne, ädebiet pen önerge jäne halyq şaruaşyldyǧynyŋ örkendeuıne qosqan qomaqty ülesterın joqqa şyǧaryp, joiyp jıberıp otyrdy. Mūndai bırjaqty ideologiialyq közqaras, ūlttyq apatqa aparyp, saiasi repressiianyŋ qandy şeŋgelı Alaş qairatkerlerın tügeldei tuǧan-tusytarmen qosa qūrtyp jıberuge deiın bardy. Tıptı tūtas bır eldı mekender «halyq jaularynyŋ otany» delınıp, erekşe esepke tūrdy. Söitıp, 1980-jyldardyŋ soŋyna deiın «Alaşorda» degen ataudan şoşyna ürıkken seskenşıl ūrpaq qalyptasty. \r\nAlaşorda ükımetı dep atalatyn būl qozǧalystyŋ ökılderı özderınıŋ qajyrly ıs-äreketınıŋ arqasynda HH-ǧasyr basyndaǧy qazaq halqynyŋ ūlttyq-territoriialyq Alaşorda ükımetın qūrdy. Alaş qairatkerlerınıŋ progressivtı memleket qūruyna bolşevikter müldem kelısken joq. Bır jaqta solaqai saiasat jürgızgen keŋestık tarihnama Alaş intelegensiiasynyŋ tarihi rolıne bailanysty, oŋ tūjyrym jasaǧysy kelgen joq. Keŋestık ideologtar üşın qazaq qoǧamynyŋ ışınde orta ǧasyrlyq meşeulıkten progres jolyna alyp şyǧatyn äleumettık küş bolǧan emes, būl tarihi missiia orys proletariaty men bolşevikter partiiasy ülesıne tidı – degen tūjyrymǧa keletın edı. Soǧan bailanysty keŋestık tarihnamaǧa qoǧamdyq damuda meşeu, artta qalǧan öz arasynda köş bastauşy äleumettık – saiasi küş joq, tek qaraŋǧy köşpelı şarualar tobynan tūratyn qazaq qoǧamyna qazaq jerıne kelıp oryn tepken qonys audaruşylardyŋ aǧartuşylyq, mädeniettendıru missiiasyn tüsındırışulıkpen qabyldap, älemdegı eŋ aldyŋǧy revoliusiialyq teoriia men qarulanǧan orys proletariiatynyŋ avangardyŋ rölın dūrys tüsınıp, soŋynan eruden basqa eşteŋe qalmaǧandyǧyn däleledeuı ǧana qalǧan edı. \r\n Al Alaş ziialylary qazaqstandaǧy qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne ūlttyq memlekekttık qūrylys mäselelerın şeşu joldaryn anyqtauda ūlttyq tūtastyq pen halyqtyq bırlık prinsipterıne süiendı mūndai baǧyt älbette atalǧan mäselelerdı şeşude taptyq prinsipter men proletariat diktaturasyn negızge alǧan bolşevikterge qarama-qarsy edı. Sondyqtan da Alaşorda ükımetı men Alaş kösemderı 1917 jylǧy Qazan töŋkerılısınıŋ ūrandary Keŋes ökımetınıŋ ideialary men naqtyly ıs-äreketterın qabyldamady jäne olarǧa qarsy şyqty. Azamat soǧysy jyldarynda 1918-1920 jyldary Alaşorda ükımetı Keŋes ükımetıne qarsy jau küştermen odaqtas boldy. \r\nNätijesınde, azamat soǧysynda jeŋıske jetken Keŋes ökımetı Alaş pen Alaşordany Qazaqstannyŋ qoǧamdyq saiasi ömırınen aldau men arbau ädısterın, qaru jūmsap küşteu jolynda qoldanyp, olardy tarihi sahnadan ketırdı.\r\n Alaşorda ükımetı 1917-1919 jyldar aralyǧynda ömır süredı. Būl 2 jyl Alaş pen Alaşorda ükımetı kösemderı üşın olardyŋ soŋynan ergen qazaq halqy üşın qasterlı de qasırettı jol edı. Qasterlısı 1917-1919 jyldary bır mezgılde qazaq halqynyŋ ūlttyq-territoriialyq täuelsız memleketı qalypyna kelgendei boldy. \r\n Ötken HIH ǧasyrda patşa ökımetı qazaq jerın bölşektep dürkın-dürkın äsker-saiasi reformalar jasap, bır-tūtas qazaq halqyn bır-bırınen äkımşılık territoriialyq bölınısıne qarai bölıp jıberdı. Qazaq jerı Orynbor, Dala, Türkıstan general-gubernatorlyǧyna jäne Astrahan, Tomsk, Zakaspii bolyp, bölınıp basqaryldy. Osy 1917-1919 jyldary Alaşorda ükımetınıŋ kösemderı avtonomiia jariialai otyryp är tūsqa şaşyrap ketken qazaq halqynyŋ basyn bırtūtas memleketınıŋ tuy astyna bırıktıruge küş saldy. Qazaqtyŋ jyǧylǧan tuy qaita köterlıgen edı.\r\n 1917-1919 jyldary Alaşorda ükımetı qūrylyp, qazaq halqynyŋ bır tūtas ūlttyq-territoriialyq memleket bolyp az da bolsa ömır sürgen tarihi uaqyty bolyp sanalady. HH-ǧasyr basynda qazaq halqynyŋ tarihy özınıŋ asa kürdelı äleumettık jäne qoǧamdyq – saiasi qaişylyqtarymen erekşelenedı. Sonymen qatar, ruhani azamattyq pen demokratiialyq – aǧartuşylyq ideialary toly būl kezeŋ, halqymyzdyŋ nebır alyp oi ielerın jaryqqa şyǧarǧan şyn mänınde qazaq renessanasy däuırı boldy. Joǧary ideialyq azyq-oi pıkırler men kökei kestı tūjyrymdar zaman sahnasyna köterıldı. Atap aitqanda olar: ūlttyq täuelsızdık, özın-özı basqaru, qūqyqtyŋ memleket prinsipterın qazaq qoǧamyna engızu, tıldı damytu, ädettık talaptaryn būljytpai oryndau siiaqty biık mūrat, maqsattar tūrady. \r\nQarastyryp otyrǧan kürdelı kezeŋde qoǧamdyq osyndai ızgılıktı damu baǧytyn armandaǧan, öz elın erekşe tanytam degen ūltjandy qairatkerlerımız Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, Ä.Ermekov J.Aqbaevtar ūltynyŋ naǧyz janaşyrlary boldy. Ökınışke orai Keŋes ükımetı qazaq elınıŋ Alaşorda ükımetıne onyŋ belgılı qairatkerlerıne bailanysty ıs jüzınde ūly derjavalyq saiasat ūstanyp özınıŋ bar ideologiialyq küş quatyn paidalana otyryp, ūlttyq sananyŋ tereŋ toqyrauǧa ūşyrauyna qol jetkızdı, eldıŋ örkenietıne ülken kedergı jasady. \r\n Būl saiasat aldymnan qazaq qairatkerlerınıŋ atqarǧan ıs-äreketterıne, olardyŋ halyq jadynda saqtalǧan jaqsy atyna qarsy baǧyttaldy. Tarihtyŋ ekınşı ret qaitalanbaityn mūndai kezeŋderı halyq sanasyna ädeiılep öşırıldı. Ūlttyq qozǧalystar jäne jeke tūlǧa turaly tarihi şyndyqty äigıleitın derekterdı joiyp jıberu nemese arhivty qūpiia qorlarynda jasyru siiaqty äreketterge bardy. \r\n Älihan Bökeihanov bastaǧan Alaşorda ükımetınıŋ tar taptyq müddeden görı jalpy adamzattyq qasietterge den qoiǧandyǧy 1916 jylǧy köterılıs nätijesınde bosqynǧa ūşyraǧan qyrǧyz halqyna kömek körsetkenımen, Alaşorda ükımetı qūramyndaǧy 25 orynnyŋ 10 ornyna qazaq jerındegı basqa ūlt ökılderıne qaldyrǧanyn, Türkıstan ölkesındegı ūlt-azattyq küştermen bırıgıp, Türkıstandaǧy Keŋestık bilıktı imperiialyq ūlttyq üstemdık qūralyna ainaldyrǧysy kelgen jaŋa bilıkke qarsy Qoqan avtonomiiasyn jariialauynan aiqyn körınedı. \r\n Alaş partiiasy men Alaşorda ükımetı baǧdarlamasy belgılı därejede qazaq jūrtyna bolşevikter ūsynǧan keŋestık damu jolymen bır mezgılde ömırge kelgen balama örkendeu joly bolatyn. Men būl arada Alaş intelligensiiasy ūsynǧan joldy mınsız, bırden-bır tura dara jol edı dep otyrǧanym joq. Bıraq sol tarihi kezeŋde qazaq qoǧamyn tereŋ daǧdarystan örkeniettı damu jolǧa şyǧu üşın, tariha täjıribe körsetıp bergendei bolşevikter ūsynǧan baǧdarlamaǧa qaraǧanda Alaştyq intelligensiia ūsynǧan jol anaǧūrlym tiımdı jäne azaby kem edı. Sebebı Alaş intelligensiiasy ūsynǧan balama jol qazaq elınıŋ san ǧasyrlyq damu täjıribesın, salt-dästürın revoliusiialyq ädıspen özgertude emes, qaita olardy evoliusiialyq jolmen basqa örkeniettı elderdıŋ ömır täjıribesın eskere otyryp odan ärı jetıldırude tüsudı közdedı. \r\n Eŋ negızgısı būl joly qazaq elıne özın-özı bileuge, söitıp ışkı qoǧamdyq mäselelerın özı şeşuge, öz atamekenıne özı ie boluǧa mümkındık beretın jol edı. Ärine, mäselenıŋ mūndai deŋgeide şeşıluı qazaq qoǧamy üşın sol damu satysyndaǧy barlyq özektı mäselelerdıŋ bırjola tügeldei joiyluy degendı bıldırmeitını tüsınıktı. Bıraq şynaiy ūlttyq bostandyq pen ūlttyq memlekettıŋ ornauy ǧana ol üşın örkeniettı damudyŋ alǧyşarty bolatyn.\r\n Alaş partiiasy baǧdarlamasynyŋ tarihi maŋyzy zor ekenın bız osy künı körıp otyrmyz. Alaş baǧdarlamasy 1917 jyly bolşivikter jeŋıske jetken Qazan töŋkerısınen keiın jariialandy. Būl kezde halyqty aldap-arbap jeŋıske jetken bolşevikter 1917 jyly qaraşanyŋ 2-ısınde bükılrossiia halyqtaryna onyŋ ışınde «Şyǧystyŋ barlyq mūsylman halyqtaryna ündeu» jariialaidy. Ündeude ezılgen ūlttarǧa özın-özı bileu qūqyǧy berıledı dep eldı aldady. Alaş basşylary osyǧan deiın Qazaqstannyŋ eŋ basty, eŋ özektı mäselelerın şeşe almaǧan Uaqytşa ükımetke senuden qalsa, endı onyŋ ornyna kelıp, joǧaryda atalǧan problemalardy taptyq prinsipter negızınde şeşuge uäde etken Sovet ükımetıne senımsızdıkpen qarady.\r\n\r\nRKFSR qūrylǧannan keiın ızınşe eldıŋ Şyǧysynda jaŋa avtonomiialyq respublikalardy qūruǧa äzırlık jūmystar bastaldy. Bolşeviktık ūiymdar, Qazaqstan men Türkıstan keŋesterı özderınıŋ, bükılqazaqtyq jäne bükıltürkıstandyq sezderın şaqyruǧa äzırlene bastady. \r\n Bolşevikterdıŋ bükılqazaqtyq sezd şaqyruǧa daiyndyq jūmystary ölkedegı keŋes ükımetın nyǧaitu joldarymen qatar jatty. Jaǧdaidyŋ būlai örısteuıne Alaş partiiasy men onyŋ kösemderı kelısken joq. Qazan töŋıkerısınen köp būryn-aq qazaq liberaldyq – demokratiialyq qozǧalysynyŋ jetekşılerı özderınıŋ partiialyq baǧdarlamasy turaly közqarastaryn keŋınen nasihattai bastaǧan bolatyn. Petrogradta revoliusiia jeŋıske jetıp, Qazaqstanda Sovet ükımetın ornatu prosesı jürıp jatqan kezde «Qazaq» gazetınıŋ 1917 jylǧy qaraşanyŋ 21-ınde 251 sanynda Alaş partiiasy baǧdarlamasynyŋ jobasy jariialandy. \r\n Bırınşı jalpy qazaq sezınıŋ şeşımderıne säikes Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, Eldes Ǧūmarov, E. Tūrmūhamedov, Ǧ.Jündıbaev, Ǧazymbek Bırımjanov daiyndaǧan partiia baǧdarlamasynyŋ jobasy on baptan tūrady. Olardyŋ eŋ maŋyzdylary mynalar:\r\nI. Memlekettık qalpy. Rossiia demokraticheskaia, federativnaia respublika bolu. Demokratiia maǧynasy memlekettı jūrt bileuı. Federasiia maǧynasy – qūrdas memleketter. Federativnyi respublikada är memlekettıŋ ırgesı bölek, yntymaǧy bır boldy. Är memleket öz tızgının özı alyp jüredı. \r\n Osy bapty qazırgı saiasi termindermen tüsındırsek, Alaş partiiasy memlkettık qūrylys mäselesıne Rossiianyŋ terezesı teŋ (qūrdas) memleketterdıŋ federativtık odaǧy boluyn, oǧan müşe bolǧan ärbır subekt (qūrdas memleketter) özınıŋ egemendık qūqy bar (ırgesı bölek) boluymen bırge jalpy federativtık odaq müddelerın qorǧauda «yntymaǧy bır» boluyn talap ettı. \r\n II. Jergılıktı bostandyq. Qazaq jürgen oblystardyŋ bärı bailanyp, öz tızgını özınde bolyp, Rossiia federasiiasynyŋ bır aǧzasy bolu. Retı kelse, qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen äzırge bırles bolu, retı kelse bırden-aq öz aldyna jeke bolu. Alaş partiiasy ädıldıkke jaq, naşarlarǧa joldas, jebırlerge jau bolady. Küş-quatyn igılık jolyna jūmsap jūrt tartqan aitu jaǧyna bastaidy.\r\n Alaş partiiasy baǧdarlamasynyŋ osy babynda ekı tübırlı maqsat aiqyndalǧan: bırınşı – Rossiia Federativtık memleketınıŋ qūramdas bölıgı boluǧa tiıs qazaq avtonomiiasy bükıl qazaq halqy mekendegen jerge ielık etedı jäne teŋ qūqyqty federasiia müşesı retınde oǧan nūqsan kelgen jaǧdaida Qazaqstan öz aldyna täuelsız memleket bolyp bölınıp şyǧady. Ekınşı — özınıŋ naqtyly saiasi qyzmetınde Alaş partiiasy jalpy adamzattyq igılıkterdı basşylyqqa alyp, ädıldıkke jaq, zorlyqqa qarsy bolady.\r\n III. Negızgı. Qūqyq. Rossiia respublikasynda dınge, qanǧa qaramai, erkek-äiel demei adam balasy teŋ bolu. Jinalys jasauǧa, qauym aşuǧa jariia söilerge, gazet şyǧaruǧa, kıtap bastyruǧa erkınşılık: hūqmet qyzmetkerlerı, iesınen rūqsatsyz häm kım tabaldyryǧyn attauşylyq, sot sūramai, bilık aitylmai, tūtqyn qylmauşylyq, qylmysty bolǧan adam sudia bar jerde 24-saǧat ışınde, sudiasyz jerde bır jetıden qalmai sudiaǧa tapsyrylyp jabu. Kısı hatyn aşqanǧa aiyp, oqyǧanǧa jaza bolu.\r\n IV. Dın ısı. Dın ısı memleket ısınen bölek bolady. Dın bıtkenge teŋ qūqyq. Dın joiuǧa erık. Kıru-şyǧu jaǧyna bostandyq. Muftilık qazaqta öz aldyna bolady. Neke, talaq, janaza, balaǧa at qoiu siiaqty ıster moldada bolu, jesır dauy sotta qaralady.\r\n V. Bilık jäne sot. Är jūrtqa bilık pen sot tūrmys yŋǧaiyna qarai boluy. Bi jäne sudia jergılıktı jūrttyŋ tılın bılu kerek. Aralas jerde sottyŋ tergeu-tekseruı men ükımı jergılıktı jūrttyŋ tılın bılu kerek. Aralas jerde sottyŋ tergeuı – tekseruı men ükımı jergılıktı jūrttyŋ qai köbınıŋ tılınde aityluy. Bi men sudia ornynan tergeusız tüspeu. Bilık jäne sot jüzınde jūrt bıtken teŋ bolady; qūdaidan soŋǧy küştı bi men sudia bolyp, kımde bolsa, olardyŋ ükımetıne moiyn ūsynady. Aitylǧan ükım tez ornyna keluı kerek. Zor jazaly qylmystar prisiajnyi sotpen qaralady. Qazaq köp jerde sot tılı qazaq tılı bolady. Prisiajnyi qazaqtan alady. Qyrdaǧy auyl, bolys ışınde bilık pen sot jūrt qalaǧan ereje jolymen atqarylady.\r\n VI. El qorǧau. El qorǧau üşın äsker osy küngı türde ūstalmauy tiıs. Äskerlık jasyna jetken jastar jerınde üiretılıp, jerınde qyzmet etu kerek. Äsker tabyna bölgende tuysqan tabyna qarai bölu. Äskerlık mındetterın qazaq atty milisiia türınde atqaru.\r\n VII. Salyq mäselesı. Salyq mal-auqat, tabysqa qarai, baiǧa-baişa, kedeige-kedeişe ädıl jolmen taratyluy kerek.\r\n VIII.Jūmysşylar. Jūmysşylar zakon panasynda boluy kerek. Qazaq jerınde zavod-fabrika az, sondyqtan qazaqtyŋ jūmysşylary da az. Alaş partiiasy jūmysşylar turasynda sosial demokrattardyŋ menşevik tabynyŋ baǧdarlamasyn jaqtaidy. \r\n IX.Ǧylym-bılım üiretu. Oqu ordalarynyŋ esıgı kımge de bolsa aşyq jäne aqylsyz bolady. Jūrtqa jalpy oqu jaiyluy. Bastauyş mektepterde ana tılınde oquy; qazaq öz tılınde orta mektep, universitet aşuy; oqu joly öz aldyna avtonomiia türınde boluy; ükımet oqu ısıne kırıspeu; mūǧalımder, professorlar özara sailau men qoiyluy, el ışınde kıtaphanalar aşyluy kerek.\r\n X. Jer mäselesı. Tötenşe jinalys negızgı zaŋ jasaǧanda jer sybaǧasy aldymen jergılktı jūrtqa berılsın deuı; qazaq jer sybaǧasyn otyrǧan jerlerden alyp ornalasqanşa, qazaq jerıne auǧan mūjyq kelmeuı, būryn alynǧan jerlerdıŋ mūjyq otyrmaǧandary qazaqqa qaituy; qazaqqa tietın jer sybaǧasyn jergılıktı komitetter kesuı, sybaǧa ölşeu – norma jerlerdıŋ topyraǧy men şarualyq türıne qarai jasaluy; sybaǧadan artylǧan jer zemstvo qolynda boluy tiıs; Artyq tūrǧan jerden el öskende auyq-auyq sybaǧa kesılıp berıluı. Türkıstanda jermen bırge su sybaǧasy da kesıluı jerdı qazaq üiı basyna ilenbei auyl-aimaq tuysqan tabyna menşıktep alu, özara ädıldık jolymen paidalanuy kerek. Jer zaŋynda jer satu degen bolmau, ärkım özı paidalanuy kerek. Paidasynan artyq jer satylmai, zemstvoǧa alynu. Jerdıŋ kenı, astyǧy, bailyǧy qazynanykı bolyp, bilıgı zemstvo qolynda bolu. Asa zor aǧaş, özender memlekettık bolyp, az aǧaş jäne köl bailyqtary zemstvo mülkıne sanaluy kerek.\r\n Mıne, osy Alaş partiiasynyŋ tarihi baǧdarlamasynyŋ mätını osylai edı. Kölemı jaǧynan şaǧyn, mazmūny jaǧynan tereŋ osy baǧdarlama jobasy 1917 jylǧy qaraşa aiynyŋ ortasynda ötken Qūryltai sezınde ötken sailauda Alaş partiiasynyŋ ülken tabysqa jetuın qamtamasyz ettı. \r\n Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı, Ūlt Köşbasşysy, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev būl baǧdarlama jaiynda «Alaş partiiasynyŋ jetekşılerı ūsynǧan köptegen qaǧidalar künı bügınge deiın öz maŋyzyn saqtap otyr. Būl ūlttyq emes, patrottyq ūiym, aldyna qoiǧan maqsaty, qazaq qoǧamyn bırte-bırte özgertıp, ony osy zamanǧy şyndyqqa beiımdeu edı»,- dep özınıŋ ädıl baǧasyn berdı.\r\nŞynynda būlar qoǧamnyŋ damu därejesın, dästürlerın men tūrmys saltyn jaŋǧartudy mūrat tūtqan liberaldyq qaǧidalar edı. Olar dästür men jaŋaşyldyqty ūştastyru arqyly būrynǧy qazaq qoǧamyndaǧy belgılı qaişylyqtardan arylatyndyǧyna mümkındıkter tudy jäne öz halqynyŋ güldenıp-körkeiuıne meilınşe qamqor bolalamyz dep sendı.\r\n Sondyqtan da olardyŋ ūlttyq baǧdarlamasy sol tūsta ölkede tūrǧan barşa halyqtyŋ bas bırıktıruıne jaǧdai tuǧyzdy. Bır sözben aitqanda, olar eldı örkendetudıŋ demokratiialyq balamasyn ūsyndy, bıraq ol avtoritarlyq ürdıster saldarynan aspai qaldy. Bügınder bız Alaşordanyŋ sol kezdegı maŋyzdy qūjattaryn oqyp, onyŋ eşqandai da, separatistık nemese halyqqa qarsy qozǧalys emestıgın köremız. Mūny Alaşorda tarihyn būrmalaumen ainalysqandar da öte jaqsy bıldı, sondyqtan da olar Alaşorda ükımetınıŋ materialdaryn keŋınen jariia etkısı jäne dūrys zerttegısı de kelmedı. Mysaly 1926 jyly jaryq körgen Martynenkonyŋ «Alaşorda» atty qūjattar jinaǧy men 1935 jyly jariialanǧan Brainin men Şafironyŋ «Alaşorda tarihi jönındegı ocherkter» degen zertteu eŋbekterınde Alaş partiiasynyŋ qyzmetın öltıre synǧa alynuyn naq osymen tüsındıruge bolady. Al osy kıtaptyŋ qosymşasyndaǧy Alaşordanyŋ qūjattarynyŋ jariialanuynyŋ özın Alaşorda ideiasyn aşyqtan-aşyq nasihattau dep tabyldy. Būl, ärine, Keŋestık däuırdegı ideologtardyŋ halyqtan tarihi şyndyqty jasyru üşın ıstegen äreketter edı.\r\n Alaş partiiasy baǧdarlamasy Qūryltai jinalysyna sailauda «Alaş partiiasynyŋ ırı tabysqa jetuın qamtamasyz ettı jäne 1917 jylǧy 5-12 jeltoqsanda Orynborda ötken ekınşı bükılqazaqtyq sezde qazaq halqynyŋ ärtürlı saiasi toptary ökılderınıŋ basyn bırıktırdı.\r\n Qazaq demokratiialyq intelligensiiasy qazaq elıne örkeniettı qoǧamdyq damu baǧdarlamasyn ūsyna otyryp, özderı atqaryp otyrǧan ıstıŋ tarihi mänın jaqsy tüsındı. Ä.Bökeihanov 1917 jyldyŋ jazynda jazǧan maqalasynda «keiıngı ürım-būtaq ne alǧys, ne qarǧys bere jüretın aldymyzda zor şarttar bar»,- dep jazdy. \r\n Bıraq qazaq elı 1917 jylǧy olar ūsynǧan jolǧa tüse alǧan joq. Al bolşevikter partiiasy ūsynǧan damu joly qazaq elı üşın azaby mol jol boldy. Oǧan dälel retınde 1920-1921 jyldardaǧy aştyq pen 1931-1933 jyldardaǧy Qazaq halqynyŋ basyna töngen alapat näubettı aitsaq jetkılıktı. Al 1937-1938 jyldary Qazaq halqynyŋ bas köterer azamattarynyŋ barlyǧy tügelge juyq zorlyqşyl Keŋes bilıgınıŋ jazaqsyz qūrbanyna ainalyp kete bardy. Ol üşın qazaq demokratiialyq intelligensiiasynyŋ tarih aldynda eşqandai kınäsı joq. Olar tuǧan elınıŋ bostandyǧy üşın soŋǧy demıne şeiın küresıp, imperiialyq zorlyqtyŋ qūrbany boldy. \r\n HH – ǧasyr basyndaǧy azattyq qozǧalystyŋ jetekşısı Ä.Bökeihanov pen onyŋ töŋıregıne toptasqan ūlt ziialylary qazaq halqyna bostandyq äperuge, tūrmys jaǧdaiyn özgertuge, örkeniet biıgıne köteruge bar ǧūmyryn arnaǧan qairatkeler retınde tarih betıne altyn ärıppen jazylyp qaldy.
N. B. SMAǦŪLOV, Böketov atyndaǧy Qaraǧandy
memlekettık universitetınıŋ oqytuşysy
