ءبىر كەزدەرى ادامدار وزدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جەردىڭ تابيعي جۇيەلەرىنە سۇيەندى. قۋاتتى جانە تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىن ىزدەۋ XVIII عاسىردىڭ اياعىندا باستالىپ، ءحىح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاسقان ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا كەزىندە باستالدى. العاش رەت ادامدار ەنەرگەتيكالىق قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قازبا وتىندارىن كوپ مولشەردە جاعا باستادى. تەك 1970 جىلدارى قازبا وتىنىن قولدانۋمەن بايلانىستى كۇردەلى ماسەلەلەر تانىلا باستادى. مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەر ءوز ونىمدەرى ءۇشىن كوپ اقشا تالاپ ەتە باستادى. دەگەنمەن، ادامدار قازبا وتىنىنىڭ قۇنى تومەندەمەگەن جاعدايدا نە ىستەيتىنىنە كۇماندانا باستادى. وسىعان بايلانىستى بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق دامي باستادى. ادامزات ۇزاق ۋاقىت بويى ءارتۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىن قولدانىپ كەلەدى، بىراق ولاردى قولدانۋ اۋقىمىنىڭ ارتۋى قورشاعان ورتاعا ورنى تولماس زيان كەلتىرەدى.
تولىعىمەن جاڭارتىلاتىن رەسۋرس نەمەسە قۇبىلىس بولا وتىرىپ، بالامالى ەنەرگيا كوزى كومىرمەن، تابيعي گازبەن نەمەسە مۇنايمەن جۇمىس ىستەيتىن ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزىن تولىعىمەن الماستىرادى. ءىس جۇزىندە تاۋسىلمايتىن نەمەسە تولىعىمەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا رەسۋرستارىن ارمانداي وتىرىپ، ادامدار ەنەرگيانى الۋدىڭ، پايدالانۋدىڭ جانە ودان ءارى بەرۋدىڭ پەرسپەكتيۆالىق تاسىلدەرىن ىزدەۋمەن اينالىسا باستادى. قازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ەلدەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەنەرگيا شىعىنىن ازايتۋ ماقساتىندا، وعان وراسان زور قاراجات جۇمساي وتىرىپ، ءار الۋان باعدارلامالار ەنگىزۋگە ءماجبۇر. قوعامداعى الەۋمەتتىك شيەلەنىس ءومىر ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنەن، حالىقتىڭ تىعىزدىعى مەن مولشەرىنىڭ ارتۋىنان تۋىنداعان. سونىمەن قاتار ءبىرىنشى بولىپ التەرناتيۆتى ەنەرگيانى تولىق دامىتقان ەلدىڭ الەمدە كوشباسشىعا اينالاتىنى ساياسي فاكتور.
ەنەرگەتيكالىق قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋدىڭ نەگىزگى كوزى قازىرگى ۋاقىتتا ءۇش تۇردەگى ەنەرگيا رەسۋرستارىنان الىنادى: سۋ، قازبا وتىنى جانە اتوم يادروسى. بۇگىنگى كۇنى ۋاقىت تالاپ ەتەتىن بالامالى تۇرلەرگە كوشۋ پروتسەسى باياۋ جۇرۋدە، بىراق قاجەتتىلىكتى ءتۇسىنۋ كوپتەگەن ەلدەردى ەنەرگيانى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى دامىتۋعا يتەرمەلەۋدە. جىل سايىن ادامزات جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى كۇننەن، جەلدەن جانە باسقا بالامالى كوزدەردەن الادى. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە كۇن ەنەرگياسى، جەل ەنەرگياسى جاتادى. ال نەگىزىنەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا گيدروەنەرگەتيكا، جەل ەنەرگياسى، كۇن ەنەرگياسى، گەوتەرمالدىق قۋات، بيوماسسا جانە تىنىس الۋ قۋاتى سياقتى تۇراقتى كوزدەردەن الىنادى. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا دەپ اتالاتىن بارلىق ەنەرگيا كوزدەرى جەردىڭ تابيعي جۇيەلەرىمەن قورەكتەنەدى. مۇناي، تابيعي گاز، كومىر جانە ۋران كەندەرى سياقتى قازبا وتىندارىنان ايىرماشىلىعى، بۇل ەنەرگيا كوزدەرى سارقىلمايدى، سوندىقتان ولاردى "جاڭارتىلاتىن" دەپ اتايدى. 2019 جىلدىڭ وزىندە بۇكىل الەمدە جالپى قۋاتى 200 گۆت بولاتىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا نىساندارى (جەك) ورناتىلدى.
كۇن ەنەرگياسى جەتەكشى جانە تازا ەنەرگيا كوزى بولىپ سانالادى. بۇگىنگى كۇنى تەرموديناميكالىق جانە فوتوەلەكترلىك ادىستەر جاسالىپ، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدە قولدانىلادى. كۇن تازا ەنەرگيانىڭ سارقىلماس كوزى بولا وتىرىپ، ادامزاتتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋى مۇمكىن. كۇن جەردەگى نەگىزگى ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى جىل سايىن ءبىزدىڭ پلانەتامىزعا شامامەن 173 PW (نەمەسە 173 ميلليون GW) كۇن ەنەرگياسى تۇسەدى، بۇل الەمدىك ەنەرگيا سۇرانىسىنان 10 مىڭ ەسە ارتىق. شاتىرداعى نەمەسە اشىق جەرلەردەگى فوتوەلەكترلىك مودۋلدەر جارتىلاي وتكىزگىشتەر - نەگىزىنەن كرەمني ارقىلى كۇن ساۋلەسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرادى. كۇن كوللەكتورلارى جىلىتۋ جانە ىستىق سۋ ءوندىرۋ، سونداي-اق كونديتسيونەرلەۋ ءۇشىن جىلۋ شىعارادى. كۇن باتارەيالارى بۇلتتى اۋا-رايىندا جانە ءتىپتى قار كەزىندە ەنەرگيا شىعارا الادى.
جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ تاعى ءبىرى جەل ەنەرگياسى. جەلدى قوزعاۋشى كۇش رەتىندە پايدالانۋ - ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر. جەل ديىرمەندەرى ۇن تارتۋ، اعاش كەسۋ نەمەسە سورعى رەتىندە قولدانىلعان. قازىرگى زامانعى جەل تۋربينالارى ەلەكتر ەنەرگياسىن جەل ەنەرگياسىنان وندىرەدى. جەل ەنەرگەتيكاسى - جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان تەحنولوگيالارىنىڭ ءبىرى. IRENA-نىڭ سوڭعى دەرەكتەرى بويىنشا، سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە قۇرلىقتاعى جانە تەڭىزدەگى جەلدەن ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ الەمدىك قۋاتى 75 ەسەگە وسكەن. 1997 جىلعى 7,5 گۆت-تان 2018 جىلعا قاراي شامامەن 564 گۆت دەيىن.
كەلەسى جاعارتىلعان ەنەرگيا - سۋ ەنەرگياسى. ەجەلگى ەگيپەت پەن ريم يمپەرياسىندا دا سۋدىڭ ەنەرگياسى جۇمىس ماشينالارىن، سونىڭ ىشىندە ديىرمەندەردى باسقارۋعا جۇمسالعان. ورتا عاسىرلاردا سۋ ديىرمەندەرى ەۋروپادا اعاش كەسەتىن جانە تسەلليۋلوزا-قاعاز زاۋىتتارىندا قولدانىلعان. 19 عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ سۋ ەنەرگياسى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ءۇشىن بەلسەندى قولدانىلادى.
گەوتەرمالدىق ەنەرگيا. گەوتەرمالدىق ەنەرگيا ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ءۇشىن جەردىڭ جىلۋىن پايدالانادى. جەر قويناۋىنىڭ تەمپەراتۋراسى جەردىڭ جوعارعى قاباتتارىن جانە جەر استى سۋ ايدىندارىن جىلىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ولار تاياز ۇڭعىمالاردى پايدالانىپ، توپىراقتىڭ گەوتەرميالىق ەنەرگياسىن الادى - بۇل ۇلكەن كاپيتالدىق سالىمداردى قاجەت ەتپەيدى. بۇل، اسىرەسە، ىستىق سۋ كوزدەرى جەر قىرتىسىنىڭ بەتىنە جاقىن ورنالاسقان ايماقتاردا ءتيىمدى.
بيوەنەرگيا. بيوەنەرگەتيكا امبەباپ بولىپ تابىلادى. جىلۋ، ەلەكتر جانە جانارماي قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى بيوماسسادان الىنۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قالدىقتارى جاڭارتىلاتىن شيكىزات رەتىندە قولدانىلادى.
دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى ءوز الدىنا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدىڭ ۇلكەن ماقساتتارىن قويدى. 2020 جىلى، پاندەميا مەن ەكونوميكالىق رەتسەسسياعا قاراماستان كوپتەگەن قالالار، ەلدەر مەن كومپانيالار دەكاربونيزاتسيالاۋ جوسپارلارىن جاريالاۋدى نەمەسە جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىردى. ءۇندىستان 2021 جىلى جاڭارتىلاتىن ەنەرگياعا ەڭ ۇلكەن ۇلەس قوسادى دەپ كۇتىلۋدە. مۇندا جەل جانە كۇن ساۋلەلەرى بويىنشا بىرقاتار جوبالاردى ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان.
جوبانىڭ ماقساتى - ەو-دا 2030 جىلعا قاراي كومىرتەگى بەيتاراپ كەڭىستىگىن قۇرۋ. ول ءۇشىن پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىنىڭ كولەمىن 1990 جىلعى دەڭگەيدەن 40% ازايتۋ جانە جاڭارتىلاتىن كوزدەردەن الىناتىن ەنەرگيا ۇلەسىن ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ جالپى قۇرىلىمىندا 32%-عا دەيىن ارتتىرۋ جوسپارلانۋدا. ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ پىكىرىنشە، بۇل ماقساتتارعا جىل سايىنعى 260 ميلليارد ەۋرو ينۆەستيتسياسىنىڭ كومەگىمەن قول جەتكىزۋگە بولادى. ەو ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىندە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلەسى دە ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى. وسىلايشا، 2020 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا ەو-دا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 40% جاڭارتىلاتىن كوزدەردەن وندىرىلگەن. بۇل ارادا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋعا ينۆەستيتسيالاردىڭ كوشباسشىلارى قىتاي، اقش، جاپونيا جانە ۇلىبريتانيا بولىپ تابىلادى. جىل سايىنعى نەگىزدە تازا ەنەرگەتيكاعا ينۆەستيتسيالار 20 جىل ىشىندە 33 ميلليارد دوللاردان 300 ميلليارد دوللاردان استى.
بۇگىنگى ەنەرگەتيكا سالاسىنا مۇقيات قاراساق، ءبىز سالانىڭ بولاشاقتاعى دامۋىنداعى جەدەل ترانسفورماتسيانىڭ ءتۇرلى بەلگىلەرىن كورەمىز. دۇنيە ءجۇزىنىڭ ۇكىمەتتەرى تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىن جانە ەنەرگيا جۇيەلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالاردى العا جىلجىتۋ ءۇشىن زاڭدار قابىلداۋدا.
گۇلدانا ەرمەكقىزى
