Bır kezderı adamdar özderınıŋ energetikalyq qajettılıkterın qanaǧattandyru üşın jerdıŋ tabiǧi jüielerıne süiendı. Quatty jäne tūraqty energiia közderın ızdeu XVIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda bastalyp, HIH ǧasyrdyŋ basyna deiın jalǧasqan önerkäsıptık revoliusiia kezınde bastaldy. Alǧaş ret adamdar energetikalyq qajettılıkterın qanaǧattandyru üşın qazba otyndaryn köp mölşerde jaǧa bastady. Tek 1970 jyldary qazba otynyn qoldanumen bailanysty kürdelı mäseleler tanyla bastady. Mūnai öndıruşı elder öz önımderı üşın köp aqşa talap ete bastady. Degenmen, adamdar qazba otynynyŋ qūny tömendemegen jaǧdaida ne ısteitınıne kümändana bastady. Osyǧan bailanysty balamaly energiia közderıne degen qyzyǧuşylyq dami bastady. Adamzat ūzaq uaqyt boiy ärtürlı energiia közderın qoldanyp keledı, bıraq olardy qoldanu auqymynyŋ artuy qorşaǧan ortaǧa orny tolmas ziian keltıredı.
Tolyǧymen jaŋartylatyn resurs nemese qūbylys bola otyryp, balamaly energiia közı kömırmen, tabiǧi gazben nemese mūnaimen jūmys ısteitın dästürlı energiia közın tolyǧymen almastyrady. Is jüzınde tausylmaityn nemese tolyǧymen jaŋartylatyn energiia resurstaryn armandai otyryp, adamdar energiiany aludyŋ, paidalanudyŋ jäne odan ärı berudıŋ perspektivalyq täsılderın ızdeumen ainalysa bastady. Qazırdıŋ özınde köptegen elder memlekettık deŋgeide energiia şyǧynyn azaitu maqsatynda, oǧan orasan zor qarajat jūmsai otyryp, är aluan baǧdarlamalar engızuge mäjbür. Qoǧamdaǧy äleumettık şielenıs ömır sapasynyŋ tömendeuınen, halyqtyŋ tyǧyzdyǧy men mölşerınıŋ artuynan tuyndaǧan. Sonymen qatar bırınşı bolyp alternativtı energiiany tolyq damytqan eldıŋ älemde köşbasşyǧa ainalatyny saiasi faktor.
Energetikalyq qajettılıkterdı qanaǧattandyrudyŋ negızgı közı qazırgı uaqytta üş türdegı energiia resurstarynan alynady: su, qazba otyny jäne atom iadrosy. Bügıngı künı uaqyt talap etetın balamaly türlerge köşu prosesı baiau jürude, bıraq qajettılıktı tüsınu köptegen elderdı energiiany ünemdeitın tehnologiialardy damytuǧa itermeleude. Jyl saiyn adamzat jaŋartylatyn energiiany künnen, jelden jäne basqa balamaly közderden alady. Jaŋartylatyn energiianyŋ negızgı türlerıne kün energiiasy, jel energiiasy jatady. Al negızınen jaŋartylatyn energiia gidroenergetika, jel energiiasy, kün energiiasy, geotermaldyq quat, biomassa jäne tynys alu quaty siiaqty tūraqty közderden alynady. Jaŋartylatyn energiia dep atalatyn barlyq energiia közderı jerdıŋ tabiǧi jüielerımen qorektenedı. Mūnai, tabiǧi gaz, kömır jäne uran kenderı siiaqty qazba otyndarynan aiyrmaşylyǧy, būl energiia közderı sarqylmaidy, sondyqtan olardy "jaŋartylatyn" dep ataidy. 2019 jyldyŋ özınde bükıl älemde jalpy quaty 200 GVt bolatyn jaŋartylatyn energiia nysandary (JEK) ornatyldy.
Kün energiiasy jetekşı jäne taza energiia közı bolyp sanalady. Bügıngı künı termodinamikalyq jäne fotoelektrlık ädıster jasalyp, elektr energiiasyn öndırude qoldanylady. Kün taza energiianyŋ sarqylmas közı bola otyryp, adamzattyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyruy mümkın. Kün jerdegı negızgı energiia közı bolyp tabylady, öitkenı jyl saiyn bızdıŋ planetamyzǧa şamamen 173 PW (nemese 173 million GW) kün energiiasy tüsedı, būl älemdık energiia sūranysynan 10 myŋ ese artyq. Şatyrdaǧy nemese aşyq jerlerdegı fotoelektrlık modulder jartylai ötkızgışter - negızınen kremnii arqyly kün säulesın elektr energiiasyna ainaldyrady. Kün kollektorlary jylytu jäne ystyq su öndıru, sondai-aq kondisionerleu üşın jylu şyǧarady. Kün batareialary būltty aua-raiynda jäne tıptı qar kezınde energiia şyǧara alady.
Jaŋartylatyn energiia közderınıŋ taǧy bırı jel energiiasy. Jeldı qozǧauşy küş retınde paidalanu - ejelden kele jatqan dästür. Jel diırmenderı ūn tartu, aǧaş kesu nemese sorǧy retınde qoldanylǧan. Qazırgı zamanǧy jel turbinalary elektr energiiasyn jel energiiasynan öndıredı. Jel energetikasy - jaŋartylatyn energiia közderınıŋ qarqyndy damyp kele jatqan tehnologiialarynyŋ bırı. IRENA-nyŋ soŋǧy derekterı boiynşa, soŋǧy jiyrma jyl ışınde qūrlyqtaǧy jäne teŋızdegı jelden energiia öndırudıŋ älemdık quaty 75 esege ösken. 1997 jylǧy 7,5 GVt-tan 2018 jylǧa qarai şamamen 564 GVt deiın.
Kelesı jaǧartylǧan energiia - su energiiasy. Ejelgı Egipet pen Rim imperiiasynda da sudyŋ energiiasy jūmys maşinalaryn, sonyŋ ışınde diırmenderdı basqaruǧa jūmsalǧan. Orta ǧasyrlarda su diırmenderı Europada aǧaş kesetın jäne selliuloza-qaǧaz zauyttarynda qoldanylǧan. 19 ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap su energiiasy elektr energiiasyn öndıru üşın belsendı qoldanylady.
Geotermaldyq energiia. Geotermaldyq energiia elektr energiiasyn öndıru üşın jerdıŋ jyluyn paidalanady. Jer qoinauynyŋ temperaturasy jerdıŋ joǧarǧy qabattaryn jäne jer asty su aidyndaryn jylytuǧa mümkındık beredı. Olar taiaz ūŋǧymalardy paidalanyp, topyraqtyŋ geotermiialyq energiiasyn alady - būl ülken kapitaldyq salymdardy qajet etpeidı. Būl, äsırese, ystyq su közderı jer qyrtysynyŋ betıne jaqyn ornalasqan aimaqtarda tiımdı.
Bioenergiia. Bioenergetika ämbebap bolyp tabylady. Jylu, elektr jäne janarmai qatty, sūiyq jäne gaz tärızdı biomassadan alynuy mümkın. Sonymen bırge ösımdıkter men januarlardyŋ qaldyqtary jaŋartylatyn şikızat retınde qoldanylady.
Dünie jüzı elderı öz aldyna jaŋartylatyn energiia közderıne köşudıŋ ülken maqsattaryn qoidy. 2020 jyly, pandemiia men ekonomikalyq resessiiaǧa qaramastan köptegen qalalar, elder men kompaniialar dekarbonizasiialau josparlaryn jariialaudy nemese jüzege asyrudy jalǧastyrdy. Ündıstan 2021 jyly jaŋartylatyn energiiaǧa eŋ ülken üles qosady dep kütılude. Mūnda jel jäne kün säulelerı boiynşa bırqatar jobalardy ıske qosu josparlanǧan.
Jobanyŋ maqsaty - EO-da 2030 jylǧa qarai kömırtegı beitarap keŋıstıgın qūru. Ol üşın parniktık gazdar şyǧaryndylarynyŋ kölemın 1990 jylǧy deŋgeiden 40% azaitu jäne jaŋartylatyn közderden alynatyn energiia ülesın energiia tūtynudyŋ jalpy qūrylymynda 32%-ǧa deiın arttyru josparlanuda. Europalyq Komissiianyŋ pıkırınşe, būl maqsattarǧa jyl saiynǧy 260 milliard euro investisiiasynyŋ kömegımen qol jetkızuge bolady. EO energetikalyq jüiesınde jaŋartylatyn energiia közderınıŋ ülesı de ünemı ösıp keledı. Osylaişa, 2020 jyldyŋ bırınşı jartyjyldyǧynda EO-da elektr energiiasynyŋ şamamen 40% jaŋartylatyn közderden öndırılgen. Būl arada jaŋartylatyn energiia közderın damytuǧa investisiialardyŋ köşbasşylary Qytai, AQŞ, Japoniia jäne Ūlybritaniia bolyp tabylady. Jyl saiynǧy negızde taza energetikaǧa investisiialar 20 jyl ışınde 33 milliard dollardan 300 milliard dollardan asty.
Bügıngı energetika salasyna mūqiiat qarasaq, bız salanyŋ bolaşaqtaǧy damuyndaǧy jedel transformasiianyŋ türlı belgılerın köremız. Dünie jüzınıŋ ükımetterı tūraqty energiia közderın jäne energiia jüielerın tiımdı paidalanuǧa mümkındık beretın tehnologiialardy alǧa jyljytu üşın zaŋdar qabyldauda.
Güldana Ermekqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
