ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇكىلالەم تاريحى جانە ارحەولوگياسى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، بوزوق قالاشىعىنىڭ ورنى ءۇش بولىكتەن – نەگىزگى ورتالىق جانە شەت جاعىندا ورنالاسقان ەكى بولىكتەن تۇرادى. دەرەكتەردە ولاردىڭ ارقايسىسى ورلارمەن، بوگەتتەرمەن قورشالعانى جازىلادى. ارحەولوگيالىق دەرەكتەردىڭ ىشىندە بوزوقتىڭ التىن وردا كەزەڭىنە ءتان جەرلەۋ ورىندارى تۋرالى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
مۇندا ەكى سەبەپ بار. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان زوومورفتى ورنەكپەن ارلەنگەن اعاش قابىعىنان جاسالعان جەبە قالتاسى مەن مەتالل ماسكالار تابىلعانى ايتىلادى. مۇنداي بۇيىمدار دەشتى قىپشاقتىڭ باتىس وڭىرلەرىندەگى قورعاندىق جەرلەۋدە تابىلعان. بوزوق قالاشىعىنداعى تاعى ءبىر جەرلەۋدە باس سۇيەكتىڭ بەت جاعىن جاباتىن بىلعارى ماسكا تابىلعان. 5 جەرلەۋدىڭ ەكەۋىندە اعاش قابىعىنان جاسالعان جەبە قالتالار شىققان. ولاردا تابىلعان 5-7 تەمىر جەبە ۇشتارى جەرلەۋ ورىندارىن XIII - XIV عع تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى بولعان.
جەبە قالتالاردىڭ كولەمى مەن قالىپتارى نۇرا - ەسىل وزەندەرى اڭعارلارىندا قازىلعان قورعانداردان تابىلعان بۇيىمدار ارقىلى قالپىنا كەلتىرىلگەن. بۇل قالتالار اعاش قابىعىنان جاسالىپ، سۇيەكپەن قاپتالعان. ونداي قالتالار XX عاسىردىڭ 60 جىلدارى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ ۆيشنەۆكا اۋلىنىڭ تۇبىندە جانە تاسمولا شاتقالىندا تابىلعان. بۇل بۇيىمدار قىپشاق مادەني كەشەنىنە جاتادى دەپ ەسەپتەلەدى. اعاش قابىعىنان جاسالعان جەبە قالتالاردىڭ ۇزىندىعى 68 سم، ەنى 19 سانتيمەرتدەن 11 سم ارالىعىندا، تۇبىندە تەمىر شەگەلەرمەن بەكىتىلگەن ەكى سوپاقشا بولىكتەن قۇرالعان. ولاردىڭ سىرتىندا ءۇش قاتاردان سۇيەكتەن قيىلعان ورنەكتەر بايقالادى. ۆيشنەۆكا اۋىلىنىڭ تۇبىنەن تابىلعان جەبە قالتاسىنىڭ بيىكتىگى 8,5 - 9,5 سم، ەنى 4 - 4,5 سم بولادى. ويۋدىڭ ارعى جاعى قارا، قىزىل جانە سارى بوياۋمەن بويالعان.
قۇس پەن بۇعى بەينەسى
كونە دەرەكتەرگە سەنسەك، قۇس پەن بۇعى – ورتاعاسىرلىق دالا تايپالارىندا ءجيى كەزدەسەتىن بەينەلەر. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى، بەينە سيۋجەتتەرىنىڭ تۇپقازىعى سكيف – ساق ءداۋىرىنىڭ بەينەلەۋ الەمىندە جاتىر دەگەنگە سايادى. ەكى موتيۆ تە تۇركىتىلدەس كوشپەلىلەردىڭ توتەمىنە جاتادى. ولاردىڭ جەبە قالتالارىندا بەينەلەنۋى – ونىڭ يەسىنە سيقىرلى، قورعاۋشى سيپات بەرگەن دەپ بولجايمىز. ۇشىندا ءولىم الىپ كەلەتىن جەبەلەر سالاتىن قالتا ءوز ارلەنۋىمەن بۇركىتتىڭ جىلدامدىعى مەن دالدىگىن، مارالدىڭ بايسالدىلىعى مەن جايساڭدىعىن كورسەتكەن. مارال بەينەسى اسىرەسە دالا تۇرعىندارىنا جاقىن.
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا وسى ايماقتاعى اقسۇيەكتەر جەرلەۋىنىڭ اراسىندا قارۋ-جاراعىمەن بىرگە كومىلگەن ايەلدىڭ دە مۇردەسى تابىلعانى جونىندە ايتىلادى. ونىڭ بەيىتى وڭتۇستىك ماحاللانىڭ كىرەبەرىسىندە ورنالاسقان. وسى فاكتىنىڭ ءوزى ول جەرلەنگەن ۋاقىتتا قالاشىقتا ەشكىم تۇرماعانىن كورسەتەدى. ارحەولوگتارعا تەك مەتالل، قىش جانە سۇيەك بۇيىمدار مەن اشەكەيلەر جەتتى، سولاردىڭ ءوزى-اق جەرلەۋ ءراسىمىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ايەلدىڭ قولدارىندا كۇمىس بىلەزىكتەر بولعان. وڭ قولى كۇمىس كەسەنى ۇستاپ جاتتى. بەلدەۋىنىڭ سول جاعىندا اعاش قىناپتاعى تەمىر قانجار ءىلۋلى بولدى. قانجاردىڭ قاسىندا تەمىر نايزا تابىلدى. سۇيەكتىڭ اياق جاعىندا، تابىتتان تىس تەمىر اۋىزدىق تابىلدى. باس كيىمىنەن اعاش قابىعىنان جاسالعان تسيليندر مەن وعان جابىسقان كاۋري راكوۆينالارى عانا ساقتالىپ قالعان. باس سۇيەكتىڭ ەكى جاعىنان سۇراق بەلگىسى كەيبىندە سوعىلعان تابىلدى. ءىنجۋ جىبەك جىپكە وتكىزىلگەن. ولاردىڭ سانى ءار ساماي تۇسىنان 400-گە جۋىق. كەزىندە ولار ايەلدىڭ باس سۇيەگىمەن اشەكەيلەنگەن بولسا كەرەك. كەي تۇستاردا ءىنجۋ رومب تارىزدەس قالىپتا جاتىپ قالعان، سولار ارقىلى ءبىز باس كيىمنىڭ پودۆەسكالارىن قالپىنا كەلتىردىك.
ايەلدىڭ موينىندا مونشاقتار بولعان. ولاردىڭ اراسىندا كۇمىس، نەمەسە ءىنجۋ مونشاقتار بار. ال نەگىزگى بولىگى كوك لاعىلمەن كومكەرىلىپ، كۇيدىرىلگەن قىشتان جاسالعان مونشاقتار ەكەنى انىقتالعان. ورتاسىندا ۇزىندىعى 2 سم پەليكەنىڭ تۇمسىعى تارىزدەس پودۆەسكا بولسا، ولاردىڭ اينالاسىنان قۇس قالىبىنا ويىلعان كىشكەنە مونشاقتار تابىلىپتى. انتروپولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، ايەل 50 جاسىندا كوز جۇمعان.
وسى ءبىر جەرلەۋ مەن ونداعى بۇيىمداردىڭ ءوزى استانا اۋماعىندا XIII-XIV عاسىرلاردا تۇرعان تايپالاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى كوپ اقپار بەرە الادى. بىرىنشىدەن، جەرلەنگەن ايەلدىڭ جوعارى الكۋمەتتىك تەگى كۇمان تۋعىزبايدى. ونىڭ بەيىتىنە كۇمىس كەسە قويىلسا، ءوزى كۇمىس اشەكەيلەرگە ورانعان. باس كيىمى ىنجۋگە باي ورنەكتەلگەن. انتروپولوگتار ايەلدى تەك وشاق قاسىندا عانا وتىرىپ قويماي، سونىمەن بىرگە ەرلەرمەن بىرگە جورىقتارعا دا قاتىستى دەپ جوبالايدى. قانجار مەن نايزاعا قاراعاندا، ول قاتارداعى جاۋىنگەر ەمەس، جەتەكشى جاۋىنگەر بولعانى بايقالادى.
بوزوق قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى وسى جەردە بۇدان 700 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن «استانالىق ايەلدىڭ» بەينەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. قالپىنا كەلتىرۋ ماسكەۋدەگى رعا انتروپولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ انتروپولوگيالىق رەكونسترۋكتسيا لابوراتورياسىندا جاسالدى. بۇل 2002 جىلى وڭتۇستىك ماحاللاعا كىرە بەرىستىڭ الدىندا اشىلعان ايەل-جاۋىنگەردىڭ قابىرى بولاتىن. ول بەتى جىبەك ماتامەن جابىلعان تابىتتا جەرلەنگەن.
ونىڭ كيىمى جىبەك بولعان، تەك ۇساق بولىكتەرى عانا ساقتالعان. ونىڭ باسىندا شلەم ءتارىزدى باس كيىمى بولعان، قولىندا كۇمىس بلەزىكتەر، قۇلاعىندا كۇمىس سىرعا بار. جانىنا تەمىر نايزا، بەلىنە ءبىر جاعىنا تەمىر قانجار، كەلەسى جاعىنا كۇمىس كەسە، اياعىندا تەمىر اۋىزدىعى بار. بۇل ايەل مونگولويد بەينەسىنە بەت-الپەتى ەرلەرگە ءتان. جاسى 50 شاماسىندا. ونىڭ جانىنا قويىلعان زاتتاردىڭ جيىنتىعىنا قاراعاندا، ول ءوز زامانىنداعى ەرلەرمەن قاتار اسكەري ىستەرگە قاتىسقان. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ايەلدىك بولمىسىن ساقتاعان. مۇنى اشەكەي بۇيىمدار مەن مارجان تاستارمەن بەزەندىرىلگەن باي باس كيىمى دالەلدەيدى.
التىن وردا رەسمي تۇردە يسلام ءدىنىن 1312 جىلى قابىلداعانى تاريحتان بەلگىلى. دەرەكتەرگە سەنسەك، بۇل وزبەك حاننىڭ ەل بيلەگەن ۋاقىتىنا تۇسپا-تۇس كەلەدى. تاريحتا يسلام كوشپەلى اريستوكراتياعا بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ەنگىزىلگەنى جازىلادى. الايدا يسلامىڭ تارالا باستاۋى ساۋدا جانە ميسسيونەر ارنالارى ارقىلا ح عاسىرعا ءتان ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. مۇسىلماندانۋ قالالاردىڭ وسۋىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. وزبەك حان تۇسىندا (1312-1341جج) التىن وردادا قالالاردىڭ كەنەتتەن ءوسۋى بايقالادى. قالالاردا قوعامدىق عيماراتتار – مەشىتتەر، مونشالار، مەدىرەسەلەر سالىنا باستايدى. ساۋدا ۇلكەن رول اتقارادى. قالالاردىڭ قاسىندا ۇلكەن زيراتتار پايدا بولا باستاعان.
بوزوق قالاشىعىنىڭ تەرريتورياسىندا XII - XIV عع. مۇسىلمان بەيىتتەردىڭ بارلىق ءتۇرى كەزدەسەدى. اۋزى كۇيدىرىلىپ جابىلعان بۇيىردەن قازىلعان شۇڭقىرلار رەتىندە تاريحتا قالىپ وتىر.
بوزوق تۋرالى العاشقى تاريحي مالىمەتتەر پاتشا ارمياسىنىڭ وفيتسەرى، گەودەزيست ي.شانگيننىڭ ەستەلىكتەرىندە كەزدەسەدى. زەرتتەۋ ماقالا 1820 جىلى رەسەيدىڭ يمپەراتورلىق «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جارىق كوردى. ودان كەيىن باتىس پەن شىعىستى جالعاعان ەرتە ورتا عاسىرلىق قالا تۋرالى تىڭ دەرەكتەر ىزدەۋمەن 50-70 جىلدارىندا الكەي مارعۇلان اينالىستى. وكىنىشكە قاراي، بىتىعاي جانە بوزوق قالالارىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر تەك ەلىمىزدىڭ استاناسى الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلگەن كەزەڭدە عانا تابىلعان بولاتىن.
1998 جىلى بوزوق قالاسىنىڭ ورنىن انىقتاپ، 1999 جىلى العاش ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەمەل اقىشەۆ بولاتىن. عالىم ەسىل ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن.
اكادەميك، كورنەكتى ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆتەن كەزىندە ديحان قامزابەكۇلى سۇحبات الىپتى. اكادەميك سول سۇحباتىندا بوزوق تۋرالى: «بوزوق سىندى قالاشىق ورنى – ەل تاريحىنىڭ تەرەڭ ەكەنىن ءتۇيسىنۋ ءۇشىن كەرەك. كەڭەستەن قالعان «قازاقتىڭ وڭتۇستىگىندە عانا قالا بولعان» دەگەن تۇجىرىمدامانى وزگەرتۋ ءۇشىن قاجەت. سۋى تۇششى كولدىڭ جاعاسى – قالىڭ قامىس پەن قۇراق. قامىس اراسىندا سۋ قۇستارىنان اققۋ، قوڭىر قاز، ۇيرەك، اق شاعالا، بالىقشى، بارقىلداق مەكەن ەتكەنىن قازىر دە كورە الاسىزدار. بوزوق قالاشىعىنىڭ اينالاسىنداعى جۋساندى جەرلەر ورىقتى-جون جازىعىنىڭ شىعىس وڭىرىنە قولتىقتاي كىرەتىن اتباسار جازىعىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ورتا عاسىرلاردا بوزوقتىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنان 2 شاقىرىم جەردەن كەرۋەن جولى ومبى-قىزىلجار – كوكشەتاۋ-بۋراباي، ودان ءارى قاراي ەسىلدىڭ وڭ تارماعى قايراقتى وزەنىنەن – اقمولا، ودان نۇرا وزەنى ارقىلى بىتىعايعا دەيىن قۇلانوتپەس، كەڭگىر، سارىسۋدى جاعالاپ سوزاق-سىعاناق-ساۋران ارقىلى تۇركىستانعا دەيىن بارعان. وسى كەرۋەن جولىنىڭ كەيبىر تۇستارىندا جولاۋشىلار ايالدايتىن تۇراقتار بولعان با دەيمىن. توپوگرافيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا بوزوق قالاشىعىنا ەسىلدەن اۋىز سۋ تارتىلعانىن اڭعاردىق. كانالدىڭ ۇزىندىعى 5 شاقىرىمعا جەتەدى، ەنى 2 مەتردەن اسادى. قالاشىقتىڭ قورعانىس جۇيەسى دە كەرەمەتتەي. ونىڭ سىرتقا شىعاتىن جانە كورشى بولىكتەرگە باراتىن ەسىكتەرى بولعان. كۆارتالدار ءبىر-بىرىنە جاناسا ورنالاسقاندىقتان ءۇش جاپىراقتى گۇلگە ۇقسايدى. قالاشىقتىڭ ورتالىق بولىگىندە، ءۇش كۆارتالدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە باتىستان شىعىسقا قاراي ورنالاسقان تىك بۇرىشتى فورماداعى الاڭ بار. مۇنىڭ رۋحاني، مادەني ورىن بولعانى ايدان انىق»،- دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.
