Eýrazııa ýnıversıtetiniń Búkilálem tarıhy jáne arheologııasy kafedrasynyń oqytýshylary júrgizgen zertteýlerine súıensek, Bozoq qalashyǵynyń orny úsh bólikten – negizgi ortalyq jáne shet jaǵynda ornalasqan eki bólikten turady. Derekterde olardyń árqaısysy orlarmen, bógettermen qorshalǵany jazylady. Arheologııalyq derekterdiń ishinde Bozoqtyń Altyn Orda kezeńine tán jerleý oryndary týraly erekshe atap ótken jón.
Munda eki sebep bar. Tarıhı derekterge júginsek, arheologııalyq qazba jumystary kezinde tabylǵan zoomorfty órnekpen árlengen aǵash qabyǵynan jasalǵan jebe qaltasy men metall maskalar tabylǵany aıtylady. Mundaı buıymdar Deshti Qypshaqtyń batys óńirlerindegi qorǵandyq jerleýde tabylǵan. Bozoq qalashyǵyndaǵy taǵy bir jerleýde bas súıektiń bet jaǵyn jabatyn bylǵary maska tabylǵan. 5 jerleýdiń ekeýinde aǵash qabyǵynan jasalǵan jebe qaltalar shyqqan. Olarda tabylǵan 5-7 temir jebe ushtary jerleý oryndaryn XIII - XIV ǵǵ tıesili ekeni belgili bolǵan.
Jebe qaltalardyń kólemi men qalyptary Nura - Esil ózenderi ańǵarlarynda qazylǵan qorǵandardan tabylǵan buıymdar arqyly qalpyna keltirilgen. Bul qaltalar aǵash qabyǵynan jasalyp, súıekpen qaptalǵan. Ondaı qaltalar XX ǵasyrdyń 60 jyldary elınograd aýdanynyń Vıshnevka aýlynyń túbinde jáne Tasmola shatqalynda tabylǵan. Bul buıymdar qypshaq mádenı keshenine jatady dep esepteledi. Aǵash qabyǵynan jasalǵan jebe qaltalardyń uzyndyǵy 68 sm, eni 19 santımertden 11 sm aralyǵynda, túbinde temir shegelermen bekitilgen eki sopaqsha bólikten quralǵan. Olardyń syrtynda úsh qatardan súıekten qıylǵan órnekter baıqalady. Vıshnevka aýylynyń túbinen tabylǵan jebe qaltasynyń bıiktigi 8,5 - 9,5 sm, eni 4 - 4,5 sm bolady. Oıýdyń arǵy jaǵy qara, qyzyl jáne sary boıaýmen boıalǵan.
Qus pen buǵy beınesi
Kóne derekterge sensek, qus pen buǵy – ortaǵasyrlyq dala taıpalarynda jıi kezdesetin beıneler. Zertteýshilerdiń pikiri, beıne sıýjetteriniń túpqazyǵy skıf – saq dáýiriniń beıneleý áleminde jatyr degenge saıady. Eki motıv te túrkitildes kóshpelilerdiń tótemine jatady. Olardyń jebe qaltalarynda beınelenýi – onyń ıesine sıqyrly, qorǵaýshy sıpat bergen dep boljaımyz. Ushynda ólim alyp keletin jebeler salatyn qalta óz árlenýimen búrkittiń jyldamdyǵy men dáldigin, maraldyń baısaldylyǵy men jaısańdyǵyn kórsetken. Maral beınesi ásirese dala turǵyndaryna jaqyn.
Tarıhı derekter boıynsha osy aımaqtaǵy aqsúıekter jerleýiniń arasynda qarý-jaraǵymen birge kómilgen áıeldiń de múrdesi tabylǵany jóninde aıtylady. Onyń beıiti ońtústik mahallanyń kireberisinde ornalasqan. Osy faktiniń ózi ol jerlengen ýaqytta qalashyqta eshkim turmaǵanyn kórsetedi. Arheologtarǵa tek metall, qysh jáne súıek buıymdar men áshekeıler jetti, solardyń ózi-aq jerleý rásimin qaıta qalpyna keltirýge múmkindik beredi.
Áıeldiń qoldarynda kúmis bilezikter bolǵan. Oń qoly kúmis keseni ustap jatty. Beldeýiniń sol jaǵynda aǵash qynaptaǵy temir qanjar ilýli boldy. Qanjardyń qasynda temir naıza tabyldy. Súıektiń aıaq jaǵynda, tabyttan tys temir aýyzdyq tabyldy. Bas kıiminen aǵash qabyǵynan jasalǵan ılındr men oǵan jabysqan kaýrı rakovınalary ǵana saqtalyp qalǵan. Bas súıektiń eki jaǵynan suraq belgisi keıbinde soǵylǵan tabyldy. Injý jibek jipke ótkizilgen. Olardyń sany ár samaı tusynan 400-ge jýyq. Kezinde olar áıeldiń bas súıegimen áshekeılengen bolsa kerek. Keı tustarda injý romb tárizdes qalypta jatyp qalǵan, solar arqyly biz bas kıimniń podveskalaryn qalpyna keltirdik.
Áıeldiń moınynda monshaqtar bolǵan. Olardyń arasynda kúmis, nemese injý monshaqtar bar. Al negizgi boligi kók laǵylmen kómkerilip, kúıdirilgen qyshtan jasalǵan monshaqtar ekeni anyqtalǵan. Ortasynda uzyndyǵy 2 sm pelıkenyń tumsyǵy tárizdes podveska bolsa, olardyń aınalasynan qus qalybyna oıylǵan kishkene monshaqtar tabylypty. Antropologtardyń paıymdaýynsha, áıel 50 jasynda kóz jumǵan.
Osy bir jerleý men ondaǵy buıymdardyń ózi Astana aýmaǵynda XIII-XIV ǵasyrlarda turǵan taıpalardyń tarıhy men mádenıeti týraly kóp aqpar bere alady. Birinshiden, jerlengen áıeldiń joǵary álkýmettik tegi kúmán týǵyzbaıdy. Onyń beıitine kúmis kese qoıylsa, ózi kúmis áshekeılerge oranǵan. Bas kıimi injýge baı órnektelgen. Antropologtar áıeldi tek oshaq qasynda ǵana otyryp qoımaı, sonymen birge erlermen birge joryqtarǵa da qatysty dep jobalaıdy. Qanjar men naızaǵa qaraǵanda, ol qatardaǵy jaýynger emes, jetekshi jaýynger bolǵany baıqalady.
Bozoq qalashyǵynda júrgizilgen qazba nátıjeleriniń biri osy jerde budan 700 jyl buryn ómir súrgen «astanalyq áıeldiń» beınesin qaıta qalpyna keltirý boldy. Qalpyna keltirý Máskeýdegi RǴA Antropologııa jáne etnologııa ınstıtýtynyń Antropologııalyq rekonstrýkııa laboratorııasynda jasaldy. Bul 2002 jyly ońtústik mahallaǵa kire beristiń aldynda ashylǵan áıel-jaýyngerdiń qabiri bolatyn. Ol beti jibek matamen jabylǵan tabytta jerlengen.
Onyń kıimi jibek bolǵan, tek usaq bólikteri ǵana saqtalǵan. Onyń basynda shlem tárizdi bas kıimi bolǵan, qolynda kúmis blezikter, qulaǵynda kúmis syrǵa bar. Janyna temir naıza, beline bir jaǵyna temir qanjar, kelesi jaǵyna kúmis kese, aıaǵynda temir aýyzdyǵy bar. Bul áıel mongoloıd beınesine bet-álpeti erlerge tán. Jasy 50 shamasynda. Onyń janyna qoıylǵan zattardyń jıyntyǵyna qaraǵanda, ol óz zamanyndaǵy erlermen qatar áskerı isterge qatysqan. Sonymen qatar óziniń áıeldik bolmysyn saqtaǵan. Muny áshekeı buıymdar men marjan tastarmen bezendirilgen baı bas kıimi dáleldeıdi.
Altyn Orda resmı túrde ıslam dinin 1312 jyly qabyldaǵany tarıhtan belgili. Derekterge sensek, bul Ózbek hannyń el bılegen ýaqytyna tuspa-tus keledi. Tarıhta ıslam kóshpeli arıstokratııaǵa bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen engizilgeni jazylady. Alaıda ıslamyń tarala bastaýy saýda jáne mıssıoner arnalary arqyla H ǵasyrǵa tán ekenin aıta ketkenimiz jón. Musylmandaný qalalardyń ósýimen tyǵyz baılanysta boldy. Ózbek han tusynda (1312-1341jj) Altyn Ordada qalalardyń kenetten ósýi baıqalady. Qalalarda qoǵamdyq ǵımarattar – meshitter, monshalar, medireseler salyna bastaıdy. Saýda úlken rol atqarady. Qalalardyń qasynda úlken zırattar paıda bola bastaǵan.
Bozoq qalashyǵynyń terrıtorııasynda XII - XIV ǵǵ. musylman beıitterdiń barlyq túri kezdesedi. Aýzy kúıdirilip jabylǵan búıirden qazylǵan shuńqyrlar retinde tarıhta qalyp otyr.
Bozoq týraly alǵashqy tarıhı málimetter patsha armııasynyń ofıeri, geodezıst I.Shangınniń estelikterinde kezdesedi. Zertteý maqala 1820 jyly Reseıdiń ımperatorlyq «Sıbırskıı vestnık» jýrnalynda jaryq kórdi. Odan keıin Batys pen Shyǵysty jalǵaǵan erte orta ǵasyrlyq qala týraly tyń derekter izdeýmen 50-70 jyldarynda Álkeı Marǵulan aınalysty. Ókinishke qaraı, Bytyǵaı jáne Bozoq qalalaryna qatysty tarıhı derekter tek elimizdiń astanasy Almatydan Aqmolaǵa kóshirilgen kezeńde ǵana tabylǵan bolatyn.
1998 jyly Bozoq qalasynyń ornyn anyqtap, 1999 jyly alǵash arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizgen Kemel Aqyshev bolatyn. Ǵalym Esil arheologııalyq ekspedıııasynyń negizin qalap, zertteý jumystaryn júrgizgen.
Akademık, kórnekti arheolog Kemel Aqyshevten kezinde Dıhan Qamzabekuly suhbat alypty. Akademık sol suhbatynda Bozoq týraly: «Bozoq syndy qalashyq orny – el tarıhynyń tereń ekenin túısiný úshin kerek. Keńesten qalǵan «qazaqtyń ońtústiginde ǵana qala bolǵan» degen tujyrymdamany ózgertý úshin qajet. Sýy tuy kóldiń jaǵasy – qalyń qamys pen quraq. Qamys arasynda sý qustarynan aqqý, qońyr qaz, úırek, aq shaǵala, balyqshy, barqyldaq meken etkenin qazir de kóre alasyzdar. Bozoq qalashyǵynyń aınalasyndaǵy jýsandy jerler Oryqty-jon jazyǵynyń shyǵys óńirine qoltyqtaı kiretin Atbasar jazyǵynyń quramyna enedi. Orta ǵasyrlarda Bozoqtyń ońtústik-shyǵysynan 2 shaqyrym jerden kerýen joly Omby-Qyzyljar – Kókshetaý-Býrabaı, odan ári qaraı Esildiń oń tarmaǵy Qaıraqty ózeninen – Aqmola, odan Nura ózeni arqyly Bytyǵaıǵa deıin Qulanótpes, Keńgir, Sarysýdy jaǵalap Sozaq-Syǵanaq-Saýran arqyly Túrkistanǵa deıin barǵan. Osy kerýen jolynyń keıbir tustarynda jolaýshylar aıaldaıtyn turaqtar bolǵan ba deımin. Topografııalyq zertteý barysynda Bozoq qalashyǵyna Esilden aýyz sý tartylǵanyn ańǵardyq. Kanaldyń uzyndyǵy 5 shaqyrymǵa jetedi, eni 2 metrden asady. Qalashyqtyń qorǵanys júıesi de keremetteı. Onyń syrtqa shyǵatyn jáne kórshi bólikterge baratyn esikteri bolǵan. Kvartaldar bir-birine janasa ornalasqandyqtan úsh japyraqty gúlge uqsaıdy. Qalashyqtyń ortalyq bóliginde, úsh kvartaldyń túıisken jerinde batystan shyǵysqa qaraı ornalasqan tik buryshty formadaǵy alań bar. Munyń rýhanı, mádenı oryn bolǵany aıdan anyq»,- degen derekter keltiredi.
