زاڭعار سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە ءاربىر پەندە بالاسى سەكىلدى الۋان ءتۇرلى ەرمەگى بولعانىن اڭعارامىز. دەگەنمەن، قازاقتىڭ سايىن دالا، سالقىن تاۋ، سامال بەلدەرى قويناۋىندا تۋىپ-وسكەن جاننىڭ بارىنەن بۇرىن جاستايىنان قۇس سالىپ، يت جۇگىرتۋگە قۇشتارلىعى ەلەڭدەتپەي قويمايدى.
ايگىلى الكەي مارعۇلان ءبىر ەستەلىگىن: «كوڭىلى سۇيگەن ءىسى – قاسقىر الاتىن الپاۋىت اققاسقا تازىلارعا قۇمار بولۋ ەدى، – دەپ باستاپ، 1926 جىلى وسى دوسىنا باياناۋىلدان سونداي يتتەردىڭ ەكەۋىن جەتكىزىپ بەرگەنىن، سول قىستا بۇلارمەن قاسقىر قاققان جاس جازۋشى الگى كورىنىستى «كوكسەرەك» حيكاياتىندا ۇتقىر پايدالانعانىن جازعانى بار. – شىركىن، مۇنداي ءيتتى بۇرىن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن. كەدەي-كەپشىكتىڭ مالىن قىناداي قىرىپ جۇرگەن كوكجالدى القىمىنان قىسىپ يلەگەندە راحاتتانىپ قاراپ تۇردىم، – دەر ەدى مۇحاڭ»... (مارعۇلان ءا. جادىمدا قالعان جاقسى كۇندەر //. جۇلدىز. 1977. №9. – 142-149 ب.ب.)
«كوكسەرەكتەگى» ءتۇز تاعىسى مەن قۇبارلان تازى اراسىنداعى ايقاس سۋرەتتەرى كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە شىعار: «...اعىنداپ كەلىپ، ارجاققا شىعىپ الىپ كولدەنەڭنەن شاپشىپ-سەكىرىپ كەلىپ، كوكسەرەكتى قۇلاق شەكەدەن الا ءتۇستى. كوك شولاق بۇل جولى دا جىعىلمادى. اققاسقانى كوتەرە جوعارى شاپشىدى. العاشقى العان جەردەن اققاسقانىڭ اۋزى بوساپ كەتتى. ەكەۋى بەتپە-بەت كەلىپ شاپشىپ تۇرىپ، قارشىلداسىپ ۇستاستى. ەندى بىرىنەن-ءبىرىنىڭ بوساپ كەتۋىنە جول جوق. بۇل كۇي نەعىلسا دا بىرەۋىنىڭ استىنا تۇسۋىمەن ءبىتۋ كەرەك. جانە ەتىنە ءتىس ءتيىپ، اشىنىپ العان اققاسقا قازىر دە دولىلىقتان ورتەنگەندەي ەدى. قاسقىرمەن كوپ كەزدەسىپ، قىرقىلجىڭ تارتا باستاعاننان بەرى قاراي اققاسقا بويىنا ءتىس تيگەنشە، ونشا ولەرمەندەنبەۋشى ەدى. ءدال قازىرگى كۇي جالعىز تال قىلىنا شەيىن قوزدىرىپ، كۇيدىرىپ-جاندىرعانداي. كوكسەرەك تە باعانادان قالىسپاعان يتكە ەندى شىن ويىندى باستاعان. الدىڭعى اياقتارىمەن ۇستاسىپ تىرەسىپ تۇرىپ، سول ءساتتى اندىعاندا ەكەۋى دە تەز ءىس بىتپەيتىنىن ۇققانداي بولدى. قوزدانعان قان تولقىنىپ كەپ، تاعى ءبىر دەم باسقا شىققاندا، اققاسقا قارسى الدىندا ارانداي اشىلىپ تۇرعان اۋىزعا ساق ەتكىزىپ تىستەرىن سالىپ جىبەردى. بۇل قاسقىردىڭ تومەنگى تىستەرى مەن ءتىلىن قوسا شايناعاندا، قاسقىردىڭ جوعارعى ازۋلارى اققاسقانىڭ تۇمسىعىنىڭ ەكى جاعىنان جوعارعى ۇرتتارىنا كەلىپ، كىرش-كىرش كىردى. اشۋلى تىستەر سىتىر-سىتىر، قارش-قارش شايناسادى، ءالى شاپشىسىپ تۇر».
ءوزى كوزبەن كورۋى بىلاي تۇرسىن، الاسۇرىپ، وسىناۋ قان مايداننىڭ قاق ورتاسىندا جۇرەتىندىكتەن، مۇنشالىقتى شيراق قيمىل، ءتىرى سۋرەت اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا ەجەلدەن ءتان. مۇحاڭ ءوستىپ قازاققا عانا لايىق كولوريت، ايشىقتى بوياۋ-ناقىش، ايرىقشا رومانتيكالىق دەتالدار ارقىلى جاۋجۇرەك، دانا حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن تەلەگەي-تەڭىز سىر اقتارادى.
ال اتاقتى جازۋشىنىڭ اتقۇمارلىعى، اڭشىلىعى، مەرگەندىگى تۋرالى ساپارعالي بەگالين، قاليبەك قۋانىشباەۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ اڭگىمەلەرى ارقىلى ءبىرشاما قانىقپىز.
مۇحاڭنىڭ دومبىرا تارتقانى، بۇل اسپاپتىڭ شەشەنىن ىزدەپ تابۋى سياقتى اڭگىمەنى دە ىندەتسە، بىرقاتار قىزىقتى جايتكە كەزىگەر ەدىك. جازۋشىنىڭ دومبىرا ۇستاپ تۇسكەن ءتۇرلى فوتوسۋرەتتەرى تالاي سىردى ايعاقتايدى. ال قالامگەردىڭ انشىلىگى جايىنداعى ءبىر قىزىقتى دەرەكتى كومپوزيتور لاتيف ءحاميديدىڭ ەستەلىگىنەن كەزدەستىرەمىز: «موسكۆالىق قوناقتارىمەن (ۇمىتپاسام، عالىمدار بولۋى كەرەك) ءبىر كەلگەنىندە مۇحاڭ: «كانە، لاتيف، پيانينوڭدى تارتىپ، مەنىڭ داۋسىما قوسىلا عوي»، – دەپ، قوڭىر داۋسىمەن ءبىر ءان شىرقادى. بۇل – ابايدىڭ نەمەرەسى اقىلباي ايتقان ءان ەكەن. مۇحاڭمەن كوپ جىل تانىس، تاباقتاس، تۆورچەستۆولىق سەرىكتەس بولا ءجۇرىپ، ءان سالعانىن تۇڭعىش رەت ەستىپ، ءبىرىنشى رەت كوزىممەن كورگەنىم ەدى. قوناقتار مۇحاڭنىڭ ءان سالعانىنا ريزا بولىپ، قول شاپالاقتاپ قوشەمەتتەپ، اقىلبايدىڭ ءانىن ەكىنشى رەت ورىنداتتى. بىرنەشە جىلدان كەيىن مەن ول ءاندى نوتاعا ءتۇسىرىپ، ەرمەك سەركەباەۆقا بەردىم. ول ونى ءبىراز ۋاقىت كونتسەرتتەردە ورىنداپ ءجۇرىپ، كەيىن گرامپلاستينكاعا جازدىرىپتى. ءبىر كۇنى مۇحاڭ ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە قوناق بولعانىندا، سول پلاستينكانى ءوزىمنىڭ جانە ەرمەكتىڭ اتىنان سىيلاپ ۇسىنعان بولاتىنمىن. مۇحاڭ پلاستينكانى قولىنا الىپ، بالاشا قۋاندى. ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. مۇحاڭ مەنىمەن ءاردايىم قالجىڭ قاعىساتىن مىنەزى بار-تۇعىن. بۇل جولى دا: «لاتيف! بۇل قالاي! پلاستينكادا سەنىڭ جانە ەرمەكتىڭ اتتارى جازۋلى. مەنىڭ ەسىمىم نەگە جازىلماعان؟ بۇل ءاندى ءبىرىنشى رەت ساعان ايتىپ جازدىرعان مەن ەمەس پە ەدىم»، – دەگەنىندە، بۇل ءسوزدىڭ قالجىڭ ەكەنىن بىلە تۇرسام دا، قاتتى قىسىلىپ قالدىم. شىنىندا دا، اقىلبايدىڭ ءانى مۇحاڭ ايتقانعا دەيىن ەل-جۇرتقا بەيمالىمدەۋ ەدى. ۇلى مۇحاڭنىڭ تۇڭعىش ءان سالعان سول ءبىر قوڭىر اۋەنى – ەڭ سوڭعى قايتالانباس ۇندەي قۇلاعىمدا ماڭگى قالىپ قويىپتى». (م.اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى: جالىن. 1997. – 191 ب.) بولاشاق جازۋشىنىڭ 1913 جىلى بوزبالا شاعىندا سەمەيدە تۇڭعىش قۇرىلعان «يارىش» («جارىس») فۋتبول كومانداسىندا جارتىلاي قورعاۋشىسى بولىپ ويناعانى كوپتەن ايتىلىپ ءجۇر.
جازۋشى وسى سپورتتىڭ بەلسەندى جانكۇيەرى دە ەكەن. بۇل جونىندە بىزگە اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ: «1951 جىلى الماتىنىڭ «ديناموسى» مەن لەنينگرادتىڭ «ديناموسى» ويناعانى ەسىمدە. ونىڭ ۇمىتىلمايتىن ءبىر سەبەبى – ويىنعا قىزىن ەرتىپ جازۋشى-ۇستاز مۇحتار اۋەزوۆ كەلگەن ەدى» – دەپ اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى. («قازاق ادەبيەتى». 24.08.2001 جىل).
مۇحتار اعا دوپقۇمارلىق ادەتىن ولە-ولگەنشە تاستاماعانىن اڭدايمىز. ماسەلەن، مەملەكەت قايراتكەرى ءىلياس وماروۆتىڭ ەستەلىگىنە زەر سالايىق: «مۇحاڭ دۇنيە سالاردان ءبىر جەتى بۇرىن كوڭىلىن سۇراۋعا موسكۆا تۇبىندەگى ەمحاناعا باردىم. مۇحاڭ ءبىر توپ كىسىلەرمەن بىرگە تەلەۆيزوردان ءبىزدىڭ فۋتبولشىلارىمىزدىڭ تۇرىك فۋتبولشىلارىمەن ويىنىن كورىپ وتىر ەكەن. ويىن بىتكەن سوڭ ەكەۋمىز دالاعا شىقتىق. مۇحاڭ رەنجىگەن رەڭمەن:
– ويىن ناشار ءوتتى، قىزعىلىقتى بولمادى، – دەدى.
– دەگەنمەن، ءبىز جەڭدىك قوي، – دەدىم.
– ءبالى، سونداي جەڭىس بولا ما ەكەن! «ءبىر دە نول» دەگەن نەمەنە؟ ويىندا قىزعىلىقتى سۋرەت بولعان جوق، تاپقىرلىق كەزدەسپەدى، بورسالاڭداپ جۇگىرە بەرگەندى مەن جاراتپايمىن، – دەدى.
مۇحاڭنىڭ بۇرىن فۋتبول ويناعانىن بىلمەيتىنمىن، سوندىقتان ول جولى كەرەمەت جانكۇيەرلىگىنە تاڭقالدىم. اۋىر سىرقاتىن ەستىپ كەلگەندىكتەن، ۇلى اعامىزدىڭ ديدارىنا زەيىندىرەك قاراعىم كەلدى. ونىڭ قوڭىرقاي جۇزىنەن، قازاقتىڭ دالاسىنداي كەڭ ماڭدايىنان، سويلەپ كەتۋگە ءازىر تۇرعانداي ۇمسىنا بىتكەن يەگىنەن، سەرگەك قاباعىنان، بايسالدى، ورنىقتى ءجۇرىس-تۇرىسىنان، سوم دەنەسىنەن تۋعان حالقىنا ءتان اسىل قاسيەتتەردى تۇگەل كورگەندەي بولدىم».
ەگەر مۇحاڭ اۋەسكەرلىگىنە قاتىستى مۇنداي ءسوزدى قاۋزاي بەرسەك، گاپ بىرتالايعا سوزىلۋى مۇمكىن.
ءتۇرلى جازبالار بويىنشا، مۇحتار اۋەزوۆ ۇيىندە «دوس» دەگەن يت ۇستاعانىنان حاباردارمىز. ايتكەنمەن، سول ءيتتىڭ ناقتى اتى «شىندوس»، سونداي-اق: «باسى ارىستاننىڭ باسىنداي، قارا اۋىز، شولاق قۇيرىق، تايىنشاداي سارى يت» دەگەندەي جالپىلاما سيپاتتاۋ بولماسا، ونىڭ نەمىستىڭ بوكسەر تۇقىمىنان ەكەنى ءدال جازىلا بەرمەيتىن سەكىلدى.
وكىنىشتىسى، مۇحاڭ قايتىس بولعاننان كەيىن شىندوستىڭ دا تاعدىرى شىرعالاڭعا ءتۇسىپ كەتكەندەي...
اڭگىمەنىڭ «ءاپپىسىمىللاسىن» «كوكسەرەك» حيكاياتىنا ارقاۋ بولعان العىر تازىلارعا ارناپ ەدىك. ءبازبىر اعايىن «سول شىعارمانى اۆتور دجەك لوندون تۋىندىلارىنا ەلىكتەپ جازعان» دەگەندى ايتىپ قالىپ ءجۇر. ال شىندىعىندا، قازاق قوعامىنىڭ تىرلىگى اۋەلدەن يت پەن قۇستىڭ تارتىسىنداي، سىرتقى دۇشپانمەن عانا جاعالاسىپ قويماي، وسى كۇنگە دەيىن ءوزارا دا قارپىسقان-شارپىسقان، بارىمتا-قارىمتا، ۇدايى ارپالىسپەن جالعاسىپ كەلەدى ەمەس پە. امبە عاسىرلار بويى قانعا سىڭگەن ساياتشىلىق، اڭشىلىق، قاقپانشىلىق ءومىر سالتى كەيىندە تىپتەن جاندانا تۇسكەندەي. بۇل جەردە بولەك قۇرىلىقتاعى شەتەلدىكتەرگە ەلىكتەپ-سولىقتايتىنداي نە بار. قايتا، مۇحاڭ وسى ءبىر شاعىن دۇنيەدە سوناۋ داريا-عۇمىر قازاق فيلوسوفياسىنان تام-تۇمداپ قانا وي ءۇزىپ، ءالى دە قانشاما زەرتتەۋگە جۇك بولارلىقتاي شەشۋى كۇردەلى، اۋقىمدى تاقىرىپتى قوزعاپ بەرىپتى.
كۇيەۋىنىڭ اتاقتى سارىقاسقا مەن اققاسقا تازىلارىنىڭ اڭگىمەسىن زايىبى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا دا جاقسى بىلگەنى بايقالادى. و كىسى دە ءوز ەستەلىگىندە: «بۇل تازىلار مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ اياق جاعىندا جاتادى ەكەن، كەيدە كورپەسىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەتىن كورىنەدى» – دەپ جازىپتى.
وسىنداي قاراپايىمدىلىقتان-اق قالامگەردىڭ مىنەز-قۇلقى اڭعارىلادى. تۋعان حالقىمەن، ەلدىڭ سالت-داستۇرىمەن مەيلىنشە بىتە-قايناسىپ، ۇنەمى سول «بۇلاقتان» سۋسىندايتىنى، قاناتتاناتىنى، شابىتتاناتىنى انداعايلايدى.
ودان سوڭ بەلگىلى ءبىر اۋەستىكتىڭ جاسامپاز جازۋشى شىعارماشىلىعىندا وراسان ورىن الاتىندىعىنا كوز جەتكىزە تۇسەمىز. ونىڭ ءتۇرلى قاقتىعىستى سيتۋاتسيالار ارقىلى تىلسىم تۇڭعيىققا بويلاپ، ىزدەنىس اۋقىمىن سونشالىقتى كەڭەيتىپ، العان تاقىرىبىن قۇنىعا زەرتتەپ، تەرەڭنەن مارجان تەرگەندەي، اقىرى تابىسقا جەتپەي قويمايتىنىن بايقايمىز. مۇنداي «لابوراتوريا» حاس شەبەرلەرگە عانا بۇيىراتىن باقىت شىعار.
قۇلتولەۋ مۇقاش
