سەيىتقالي اقساقالدى ءدۇيىم جۇرت كوگىلدىر ەكران ارقىلى ونىڭ تاعىلىمعا تولى اڭگىمەلەرىمەن جاقسى تانيدى. الپىستىڭ جەتەۋىنەن اسقان اتامىزدىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە، ءدىن سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. قيمىلى شاپشاڭ قاريا ءالى كۇنگە دەيىن سپورتتان قول ۇزگەن ەمەس. عۇمىرىنىڭ جارتىسىن اسكەري قىزمەتكە ارناعانىمەن، بۇگىنگى تاڭدا يسلام قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاپ، يماندىلىق جولىندا قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.
جامبىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن سەيىتقالي ىبىتاەۆ ءبىراز جىلدان بەرى قاسيەتتى قاراساي جەرىنىڭ شامالعان اۋىلىندا تۇرادى. اۋداننىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن اقىلشى اتالاردىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. حالقىنا قادىرلى، ورتاعا سىيلى سەيىتقالي ەسىمبەكۇلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارعا دەيىن كورگەن-بىلگەنى، ساناسىنا تۇيگەنى، ەگەمەندىكتىڭ قانشالىقتى قاستەرلى ەكەنى، ارينە، جەكە ءوز باسىنا بەلگىلى. عۇمىرلىق ۇستانىمى وزگەلەرگە عيبرات بولسىن، باتالى ءسوزى بۇگىنگى جاستى جىگەرلەندىرسىن، «تاۋەلسىزدىك» ۇعىمى قانشالىقتى قىمبات ەكەنىن ۇعىندىرسىن دەگەن ويمەن ونىڭ جۇمىس ورنى «ءسات» مەشىتىنە ارنايى باس سۇعىپ، قاراسايلىق قاريامەن سۇحباتتاسۋدى ءجون سانادىق.
– سەيىتقالي اتا، الدىمەن مەرەيلى ماراپاتىڭىز قۇتتى بولسىن. وسىعان دەيىن جامبىل اۋدانىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاعىڭىز بار ەكەنىن ەستىگەن ەدىك. ەندى، مىنە، قاراساي جەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز باعالانىپ، وسى اۋداننىڭ دا «قۇرمەتتى ازاماتى» اتانىپ جاتىرسىز. اڭگىمەنىڭ القيسساسىن ءوزىڭىز جايلى باستاساق. عۇمىرناماڭىزعا قىسقاشا توقتالىپ وتسەك قالاي قارايسىز؟
– تۋعان جەرىم جامبىل اۋدانى بولعانىمەن، قازىرگى تاڭدا شامالعان اۋىلىندا تۇرامىن. مەكتەپ قابىرعاسىنان كەيىن، سوۆەت ارمياسى جاساق مەكتەبىن ءتامامدادىم. اسكەري بورىشىمدى يران، سيريا، اۋعانستان سياقتى ەلدەردە وتەپ، وقتىڭ ورتاسىندا وتان الدىنداعى مىندەتىمدى ورىندادىم. العاشقى قىزمەتىم وسى اسكەري سالامەن بايلانىستى بولعاندىقتان، سونىڭ ارقاسىندا ۇقك-ءنىڭ پودپولكوۆنيگى شەنىندەگى وفيتسەرلىك اتاعىنا دەيىن جەتتىم. 1988-1992 جىلدارى تۇركيا ەلىندە بارلاۋ قىزمەتىندە بولدىم. وعان دەيىن قاراساي اۋدانىندا ءبىراز جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقاردىم. اتاپ ايتار بولساق، شامالعاندا ينجەنەر، باس ەنەرگەتيك، وسى اۋىلداعى كەڭشاردا پارتورگ، كەيىن پروفكومدا ءبىراز لاۋازىمدى جۇمىستاردى اتقاردىم. سونىمەن قاتار، اكىمدىكتە كاسىپوداق كوميتەتىن باسقاردىم.
– ءسىزدىڭ ءدىن جولىندا قىزمەت ەتۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟ سول جايىندا اشىپ ايتا الاسىز با؟
– دىنگە دەگەن بەتبۇرىس سول تۇركيا ەلىندە جۇرگەن كەزدە باستالدى. ىستامبۇل قالاسىنىڭ ءار بۇرىشىندا ازاننىڭ داۋسى ەستىلەتىن. كەيىن وسى مەملەكەتتە ءدىني ساۋاتىمدى اشىپ، ءتورت جىل بويى يسلام قاعيداتتارىن ۇيرەندىم. وتانعا ورالعان سوڭ دا ونى جالعاستىردىم. قازاقستانداعى ءمۇفتياتتا ەڭبەك ەتتىم. سول كەزدەگى باس ءمۇفتي راتبەك قاجىنىڭ نۇسقاۋلىعىمەن پاكىستاننىڭ استاناسى – يسلامابادتاعى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. 1993-1996 جىلدارى شامالعان اۋىلىندا يمام بولدىم. ءبىر ءۇيدى ءوز قاراجاتىما ساتىپ الىپ، سول باسپانانى مەشىتكە اينالدىردىم. كەيىن بۇل اۋىلدا ساۋلەتى جاراسقان جاڭادان اللا ءۇيى بوي كوتەرگەن سوڭ، جاڭاعى ەسكى مەشىتتى جەكە ءۇي رەتىندە كوپبالالى اناعا سىيعا تارتتىم. ءوزىم، مىنە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى، ياعني 96-شى جىلدان باستاپ جامبىل اۋدانىنىڭ قارعالى اۋىلىنداعى «ءسات» مەشىتىندە باس يمامدىق قىزمەتتەمىن.
– راسىمەن دە، اقساقال، ەگەمەندىك العالى تالاي كەزەڭگە كۋاگەر ەكەنسىز. وسى تاۋەلسىز ەل بولۋ باقىتىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى. ونىڭ بۇگىنگى، ودان كەيىنگى ۇرپاققا قانشالىقتى قىمبات ءارى امانات ەكەنىن ايتىپ وتسەڭىز.
– بۇل تاۋەلسىزدىكتى بابالار اڭسادى. ءبىر وكىنىشتىسى، سونى كورە المادى. الايدا، وسى جولدا ولار باسىن بايگەگە تىگىپ، ەلىم، جەرىم دەپ قۇربان بولىپ تا كەتتى ەمەس پە؟! اشارشىلىقتان دا قازاق زارداپ شەكتى. بۇنىڭ بارلىعى تاريح بەتتەرىندە تايعا تاڭبا باسقانداي جازۋلى. ءبىز سوناۋ 80-ءشى جىلدارى دا جاقسى ءومىردى سۇرگەن ەدىك دەپ ايتۋعا بولادى. شىن مانىندە، تاۋەلسىزدىك باقىتى 1986 جىلى ورىن العان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن بىزگە بۇيىردى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. كەڭەس وكىمەتى 1991 جىلى ىدىراپ، كەيىن ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، ازات ەل رەتىندە بوركىمىزدى اسپانعا لاقتىردىق. بۇل – باعا جەتپەس بايلىق. سول جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن بالالار بۇگىنگى تاڭدا 30 جاسقا كەلدى. ولار تاۋەلسىزدىكتىڭ قالاي كەلگەنىن سەزبەدى. بالكىم، جاس شاعىندا ۇعىنا دا الماعان شىعار… ءيا، ەڭسەمىزدى تىكتەپ، بەيبىت زاماننىڭ ورناۋىندا بۇل رەتتە ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ىقپالى زور. سارىارقانىڭ توسىندە استانامىزدى تۇرعىزدى. مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرىپ، ەل ەرتەڭىن ويلاۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇنىڭ ءبارى كىمگە ارنالدى؟ ارينە، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن. كەيدە وسىنداي باعا جەتپەس قۇندىلىقتى تۇسىنە الماي، قادىرىن بىلمەي جاتامىز. ۇلان بايتاق جەردىڭ، انا ءتىلدىڭ، ءوز ءرامىزىمىزدىڭ بارىن بىلگەن، ونى سۇيە بىلگەن ادام عانا باقىتتى دەپ ويلايمىن.
– سەيىتقالي اتا، ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىكتتىڭ قىمباتتىلىعىن سەزىنۋى ءتيىس بۇگىنگى ۇرپاققا كوڭىلىڭىز تولادى ما؟
– ارينە، ريزامىن. كوڭىلىم تولادى. ولار ەلدىڭ ەرتەڭى عوي. مەنى قۋانتاتىنى – ولاردىڭ بىلىمگە ۇمتىلىپ، زاماناۋي تەحنولوگيانى ەركىن مەڭگەرۋى. ۋاقىت تالابىمەن جاستاردىڭ ويى ۇشقىر بولىپ كورىنەدى. دەگەنمەن دە، قاي-قايسىسى بولسىن، وتكەنىن ۇمىتپاي، ءتىلىن، ءدىنىن، اتا-بابادان ميراس بولىپ قالعان سالت-ءداستۇرىن ۇلىقتاي ءبىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، انا تىلىمىزدە شورقاق سويلەيتىندەردى كورىپ، ءىشىم قانجىلايدى. بارىنە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن. سوندا دا ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ، اسىمىزدى ءىشىپ، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەت بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءبارى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە عوي. سول ۇرپاقتىڭ ۇلاعاتتى بولۋى ءۇشىن تاباندىلىق تانىتۋدان شارشاماسپىز.
– جاستاردىڭ ءدىن جولىندا جۇرگەنىن قۇپتايسىز با؟ كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– ءدىننىڭ دۇرىس باعىتىن ۇستانعان جانداردى قولدايمىن. قازاقتا مىناداي جاقسى ءسوز بار: «اۋرۋ استان، داۋ قارىنداستان، دەرت دىنسىزدىكتەن». مىنە، وسىدان-اق تۇسىنۋگە بولادى. ءدىنى بۇزىلعاننىڭ قوعامى دا تەرىس وزگەرەدى. وتباسى قۇندىلىعى جوعالىپ، ۇرپاق تاربيەسى ەستەن شىعادى. سوندىقتان دىنگە بەت بۇرعاندا دا ابايلاۋ كەرەك. يمام بولعالى تالاي اداسقاندارمەن دە الىستىق. ونى نەسىن جاسىرامىز. دۇرىس بىلىمگە قۇشتار بولىپ، سانامىزدى ۋلايتىن پيعىلداردان ادا بولۋ كەرەك. ءوزىم دە وسى باعىتتا شاكىرتتەرىمە بار بىلگەنىمدى جەتكىزىپ، ادالدىققا تاربيەلەۋمەن كەلەمىن.
– ءسىزدى باتاگوي قاريا دەيدى جۇرت. ءتىپتى جاقىندا «قازاق بيلەر ورتالىعى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ كۋالىگىن دە الىپسىز. قۇتتى بولسىن! وزىڭىزدەن باتا-تىلەك سۇراۋشىلار كوپ پە؟
– ەل الدىندا جۇرگەندىكتەن، كوپشىلىك ورتادا كوپ بولعاندىقتان اقىل-كەڭەسىمدى، اق باتامدى سۇراپ جاتاتىنى راس. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەگەندەي، جۇرەكجاردى نيەتىمدى بىلدىرۋدەن ارىلمايمىن. مەن 1994 جىلى قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى وسى اۋدانعا ارنايى كەلگەندە ول كىسىگە دە اق باتامدى ارناعان اداممىن. ەلباسى سول كەزدە اكە-شەشەسىنىڭ باسىنا مەنى الىپ بارىپ، قۇران باعىشتاتتى. كەيىن شامالعان اۋىلىنداعى شاڭىراعىنا بارىپ، سۇيىكتى جارى سارا الپىسقىزى ءبارىمىز داستارحانداس بولدىق. ەل اعاسى ماعان قۇرمەت كورسەتىپ، ۇستىمە شاپان جاپتى. مەن دە ىزگى ءىلتيپاتىمدى ءبىلدىرىپ، «ماقتانىشىم – وتانىم، بايلىعىم – وتباسىم، قۇران – رۋحاني بايلىعىم» دەپ ىزگى تىلەگىمدى ارناپ، قاسيەتتى قۇران كىتابى مەن ءتاسپىنى سىيعا تارتتىم. نۇر-اعا ونى ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىل الدى. سىيىمدى ۇيىندەگى بولمەسىندە ساقتايتىنىن ايتىپ، ريزاشىلىعىن جەتكىزدى. مىنە، وسىنداي ارداقتى ازاماتتارعا دەگەن جىلى لەبىزىمدى بىلدىرگەن جايىمىز بار. ەندى ايتا بەرسەك كوپ قوي، ونداي تىزىمدەر. ءبىر-بىرىمىزگە جاقسىلىق تىلەپ جۇرگەنگە نە جەتسىن!
– «اقساقالدان باتا العان – قۇدايدىڭ راحمەتىنە جولىعار» دەمەكشى، ەندەشە باتاڭىزدى بەرىڭىز. ەلگە، جۇرتقا نە تىلەيسىز؟
– ەل امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن! ەلدىڭ ەڭسەسى بيىك، تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولىپ، بەيبىت زاماندا عۇمىر كەشە بەرەيىك. ۇرپاعىمىز ۇلىقتى، بەرەكە-بىرلىگىمىز اجىراماسىن!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت، اقساقال، وزىڭىزگە دە بار جاقسىلىقتى تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان: ديدار مالىكۇلى
