بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسىمەن قاتار كيەلى جەتىسۋ جەرى دە اتالىپ وتىلەتىن اۋقىمدى ءىس-شارالارعا تولى. سونىڭ ىشىندە ايماقتان شىققان ۇلتىمىز تاريحىنداعى تانىمال تۇلعالاردىڭ مەرەيتويىمەن بىرگە تالدىقورعان قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل. سونداي-اق، ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرى ءوڭىردىڭ وركەندەۋى باعىتىنداعى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تىنباي جاريا ەتىپ، قالا ايناسىنا اينالعان «تالدىقورعان» گازەتىنىڭ جارىق كورە باستاعانىنا ناۋرىز ايىنىڭ 2-جۇلدىزى كۇنى 30 جىلعا قادام باستى. وسى ورايدا «تالدىقورعان» گازەتىنىڭ العاشقى باس رەداكتورى، قارىمدى قالامگەر، بەلگىلى ساتيريك تۇرلىحان كارىمدى سوزگە تارتىپ، وبلىس ورتالىعىنىڭ دامۋى مەن جۇرتتىڭ ءۇن جارياسى بولعان باسىلىمنىڭ تاريحى جايىندى ءبىراز ساۋالدارعا جاۋاپ الىپ قايتقان ەدىك.
– قۇرمەتتى تۇرلىحان بياحمەتۇلى، ءسىز ەل تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى الماتى وبلىسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە تالدىقورعان قالاسىنىڭ جالپى جاعدايىنا قانىق جانداردىڭ ءبىرىسىز. وسىعان سايكەس ايماقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى جايىندا كەڭىرەك توقتالىپ وتسەڭىز؟
– مەنىڭ تالدىقورعان قالاسىندا تۇرىپ كەلە جاتقانىما 40 جىلعا جۋىقتادى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەمەي مە؟ وسى ۋاقىت ىشىندە مۇندا بولعان كوپتەگەن بولمىستاردى كوزبەن كورىپ، بارىنە كۋا بولدىم. جۇرتقا ءمالىم، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جالپى حالىق بارىنەن قۇر الاقان قالدى. باسقاسىن ايتپاعاندا تۇرعىنداردىڭ كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىك الۋىنىڭ ءوزى قيىنعا سوقتى. ويتكەنى، ەسكى وكىمەت قۇلاپ، جاڭا بيلىك جاساقتالىپ ۇلگەرگەنشە جۇرتتا اقشا بولمادى. بۇرىنعى اقشانىڭ قۇنى ءبىر-اق كۇندە قۇلدىرادى. ونىڭ ۇستىنە وڭىردەگى بارلىق زاۋىت-فابريكالار مەن كەيبىر مەكەمەلەر قارجى تاپشىلىعىنان جۇمىسىن توقتاتتى. ءدال سول تۇستا تالدىقورعان قالاسىنداعى نەبىر ءىرى ءوندىرىس ورىندارى جابىلىپ تىندى. ماسەلەن، سول كەزدە قالاداعى «ارمان» زاۋىتى بۇرىن بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا ويىنشىق شىعاراتىن جالعىز ءىرى كاسىپورىن بولاتىن. سونىڭ ءوزى ەسىگىن تارس جاۋىپ، ادامدارى جۇمىسسىز كۇيگە ءتۇستى. مىنە، سول سەكىلدى قالاداعى كوپتەگەن كاسىپورىندار كۇيرەپ، جالعىز عانا قازىرگى «قاينار» اككۋمۋلياتور زاۋىتىن باسشىسىنىڭ مىقتىلىعىنان ساقتاپ قالدى. كەيبىر مەكەمەلەردىڭ مۇلكى تالان-تاراجىعا ءتۇسىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. بۇل ءبىر عانا الماتى وبلىسىنىڭ باسىنداعى جاعداي ەمەس، جالپى ەل بويىنشا توقىراۋدى ۇشىراعان مەزگىل بولاتىن.
– سول قيىندىقتاردى تالدىقورعاندىقتار قالاي ەڭسەرىپ، حالىق تىعىرىقتان قالاي شىقتى؟
– مۇندا كوپ نارسە باسشىعا دا بايلانىستى عوي. «ەل بولام دەسەڭ، الدىمەن بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن. ەل ەگەمەندىك الىپ، جاڭا ەڭسە تىكتەي باستاعان ساتتە تالدىقورعان قالاسىنىڭ العاشقى تىزگىنىن امانعازى شەگىروۆ ۇستادى. ءدال سول تۇستا پارتيا تاراپ، حالىق جان-جاققا كوشىپ كەتىپ جاتقان. ال وبلىستى ساعىنبەك تۇرسىنوۆ دەگەن ازامات باسقارىپ، كەيىن سەرىك احىمبەكوۆ كەلدى. جاسىرارى جوق، امانعازى احمەتقاليۇلى قالاعا قاراستى كوپتەگەن نىسانداردى امان ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتىپ، ونىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە كوپ كۇش سالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى كەڭەس وكىمەتىنەن كەلە جاتقان ورىس تىلىندەگى ءىس قۇجاتتار تۇگەلدەي مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلىپ، قالاداعى كوپتەگەن كوشە اتاۋلارى ءبىر-اق كۇندە قازاقشالاندى. بۇرىن بولماعان قازاق مەكتەپتەرى اشىلا باستادى. ءتىپتى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزى جاپپاي مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە بەت بۇردى. كەيىن زاڭدا ورىس ءتىلى قاتار قولدانىلادى دەگەن تارماق ەنگەن سوڭ قازاق ءتىلىنىڭ الدىڭعى قارقىنى شەكتەلىپ قالىپ قويدى. ناقتىراق ايتساق، بۇكىل قالا جارىقسىز، سۋسىز قالىپ، حالىق ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا تاپ بولعاندا دا ەش مويىمادى. ءبىزدىڭ حالىق باياعىدا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن قانشاما وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءوز قۇشاعىنا سىيعىزىپ، قامقورلىق كورسەتكەن ەدى عوي. توقىراۋ جىلدارىنداعى قيىندىقتاردى ءدال سونداي بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا ەڭسەردى. مىنە، سودان باستاپ، بۇگىنگە دەيىن ايماقتاعى جىل ەتكەن ءاربىر جاڭالىقتى جاريا ەتىپ، اۋىل-ايماقتاردى اقپاراتتاندىرۋدا باسقا ەمەس «تالدىقورعان» گازەتىنىڭ قوسقان ۇلەسى ولشەۋسىز.
– ەندى ءوزىڭىز العاش ۋىعىن شانشىعان «تالدىقورعان» گازەتىنىڭ تاريحى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
– «تالدىقورعان» گازەتى قالا اكىمدىگىنىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنە سىيلاعان العاشقى تاماشا تارتۋى بولىپ ەدى. ويتكەنى، ودان بۇرىن شاھار تاريحىندا ەشقانداي گازەت بولماپتى. باسىلىم سول تۇستاعى تالدىقورعان قالاسىنىڭ اكىمى امانعازى شەگىروۆتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قۇرىلىپ، مەنى وعان باس رەداكتور ەتىپ تاعايىندادى. وسىدان سوڭ اكىمدىك عيماراتىنان ارنايى ورىن ءبولىنىپ، باسشىدان تازالىقشىعا دەيىن 43 ادامدىق ۇجىم بەكىتىلدى. ونىڭ 20-عا جۋىعى جۋرناليست. سونىمەن جۇمىس باستالىپ، 1992 جىلى 2 ناۋرىزدا گازەتتىڭ تۇڭعىش سانى جارىق كوردى. وسىدان باستاپ «تالدىقورعان» گازەتى حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، بارىن باعامداپ، جوعىن تۇگەندەۋمەن كەلەدى. باسىلىم سودان بەرگى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتاعى حالىق ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقاردى. گازەت بەتىندە ءار ءتۇرلى ايدارلار ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ ۇمىت بولىپ قالعان سالت-ءداستۇرى، ادەپ-عۇرپى، ءتول مادەنيەتى قايتا جاڭعىرتىلىپ، قاسيەتتى ءدىنىمىز بەن انا ءتىلىمىز كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تالدىقورعانداعى بۇرىننان ورىسشا اتالىپ كەلگەن 26 كوشە قالا اكىمى امانعازى احمەتقاليۇلىنىڭ قول قويۋىمەن قازاقشالاندى. قازىرگى ابىلايحان، قابانباي، جانسۇگىروۆ، ءبىرجان سال، اقىن سارا، ەسكەلدى بي، بالپىق بي، گاۋھار انا كوشەلەرىنىڭ اتاۋى ءدال سول تۇستا بەرىلگەن. وسىنىڭ ءبارى شاھار اكىمىنىڭ «قالانى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، وركەندەتۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسىنا ساي ىستەلگەن يگى ىستەردىڭ ايعاعى. ول كەزدە گازەتتىڭ جاعدايىنا باسا كوڭىل ءبولىنىپ، جۋرناليستەردىڭ باسپانا الۋى، باسقا دا قيىنشىلىقتارى اكىمدىك تاراپىنان بىردەن شەشىلەتىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى كەزدەرى جۋرناليستەرگە، گازەتكە ەشكىم نازار اۋدارماي، شەرحان مۇرتازانىڭ تىلىمەن ايتقاندا تىلشىلەردىڭ «جەگەنى – جانتاق، ارقالاعانى – التىن» بولىپ كەلەدى. ولاي بولماۋى كەرەك. سەبەبى، «باسىلىم – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ. سوندىقتان قالا اكىمدىگى بۇل باسىلىمنىڭ تاريحىنا زەر سالىپ، ونداعى تىنباي ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان تىلشىلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا باسا كوڭىل ءبولۋى ءتيىس.
– قازىرگى قالانىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ءسوز سوڭىندا تالدىقورعاندىقتارعا نە ايتار ەدىڭىز؟
– ارينە، بيىل تالدىقورعان قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل تولادى. بۇدان سىرت كوپتەگەن مەرەيتويلىق شارالار بار. بۇرىڭعى توقىراۋ جىلدارى مەن سالىستىرعاندا قازىرگى ايماقتىڭ دامۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ويتكەنى، ول كەزدە بۇل قالا بۇگىنگىدەي جاسارىپ، جايناپ وركەندەيدى دەپ ەشكىم ويلاماعان. ءتىپتى، وندا كوپتەگەن ادامدار ءۇيىن، بار مۇلكىن تاستاپ باسقا ايماقتارعا كوشىپ كەتكەن. كەيىن تالدىقوعان قالاسى الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ بەكىتىلگەن سوڭ شاھاردىڭ بويىنا قايتا قان جۇگىردى. جاڭا ءوندىرىس وشاقتارى قۇرىلدى، اۋىز سۋ، جارىق ماسەلەلەرى بىرتىندەپ وڭ شەشىمىن تاۋىپ، كولىك جولدارى سالىندى. ءبىلىم مەن دەنساۋلىق، سپورت پەن مادەنيەت، اۋىل شارۋاشىلىعى، تاعى باسقا دا الەۋمەتتىك سالالارعا باسا ءمان بەرىلىپ، ايماق جان-جاقتى دامۋعا بەت الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى جىلدارى قالادا نەبىر اسەم عيماراتتارعا تولى بىرنەشە شاعىن اۋداندار بوي كوتەرىپ، جاڭا ساياباقتار مەن كوپتەگەن نىساندار سالىندى. ءزاۋلىم-ءزاۋلىم تۇرعىن ۇيلەر ەل يگىلىگىنە بەرىلىپ، تاريحي قاتتى وتىن جاعىپ كەلگەن تۇرعىنداردىڭ تابيعي گاز تۇتىنۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. وسىنىڭ بارلىعى ءوڭىردىڭ وركەندەتۋ باعىتىندا اتقارىلىپ جاتقان اۋقىمدى ىستەردىڭ جەمىسى. ءسوز سوڭىندا ايتارىم ەلىمىز امان، جەرىمىز تىنىش، تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولسىن! اللا تاعالا حالقىمىزدى وسى ءبىر الەمدى شارپىعان دەرت-دەربەزدەن امان ساقتاپ، قارقىندى دامي بەرۋدى ءناسىپ ەتسىن!
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن: ايدىن كالىمحان
