Bıyl el Táýelsizdiginiń 30 jyldyq mereıli merekesimen qatar kıeli Jetisý jeri de atalyp ótiletin aýqymdy is-sharalarǵa toly. Sonyń ishinde aımaqtan shyqqan ultymyz tarıhyndaǵy tanymal tulǵalardyń mereıtoıymen birge Taldyqorǵan qalasynyń oblys ortalyǵy mártebesin alǵanyna 20 jyl. Sondaı-aq, elimiz egemendik alǵannan beri óńirdiń órkendeýi baǵytyndaǵy halyqtyń tynys-tirshiligin tynbaı jarııa etip, qala aınasyna aınalǵan «Taldyqorǵan» gazetiniń jaryq kóre bastaǵanyna naýryz aıynyń 2-juldyzy kúni 30 jylǵa qadam basty. Osy oraıda «Taldyqorǵan» gazetiniń alǵashqy bas redaktory, qarymdy qalamger, belgili satırık Turlyhan Kárimdi sózge tartyp, oblys ortalyǵynyń damýy men jurttyń ún jarııasy bolǵan basylymnyń tarıhy jaıyndy biraz saýaldarǵa jaýap alyp qaıtqan edik.
– Qurmetti Turlyhan Bıahmetuly, siz el Táýelsizdik alǵannan beri Almaty oblysynyń, sonyń ishinde Taldyqorǵan qalasynyń jalpy jaǵdaıyna qanyq jandardyń birisiz. Osyǵan sáıkes aımaqtyń ótkeni men búgingi jaıynda keńirek toqtalyp ótseńiz?
– Meniń Taldyqorǵan qalasynda turyp kele jatqanyma 40 jylǵa jýyqtady. «Elý jylda el jańa» demeı me? Osy ýaqyt ishinde munda bolǵan kóptegen bolmystardy kózben kórip, bárine kýá boldym. Jurtqa málim, elimiz Táýelsizdik alǵannan keıin jalpy halyq bárinen qur alaqan qaldy. Basqasyn aıtpaǵanda turǵyndardyń kúndelikti azyq-túlik alýynyń ózi qıynǵa soqty. Óıtkeni, eski ókimet qulap, jańa bılik jasaqtalyp úlgergenshe jurtta aqsha bolmady. Burynǵy aqshanyń quny bir-aq kúnde quldyrady. Onyń ústine óńirdegi barlyq zaýyt-fabrıkalar men keıbir mekemeler qarjy tapshylyǵynan jumysyn toqtatty. Dál sol tusta Taldyqorǵan qalasyndaǵy nebir iri óndiris oryndary jabylyp tyndy. Máselen, sol kezde qaladaǵy «Arman» zaýyty buryn búkil Keńes odaǵy boıynsha oıynshyq shyǵaratyn jalǵyz iri kásiporyn bolatyn. Sonyń ózi esigin tars jaýyp, adamdary jumyssyz kúıge tústi. Mine, sol sekildi qaladaǵy kóptegen kásiporyndar kúırep, jalǵyz ǵana qazirgi «Qaınar» akkýmýlıator zaýytyn basshysynyń myqtylyǵynan saqtap qaldy. Keıbir mekemelerdiń múlki talan-tarajyǵa túsip, ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti. Bul bir ǵana Almaty oblysynyń basyndaǵy jaǵdaı emes, jalpy el boıynsha toqyraýdy ushyraǵan mezgil bolatyn.
– Sol qıyndyqtardy taldyqorǵandyqtar qalaı eńserip, halyq tyǵyryqtan qalaı shyqty?
– Munda kóp nárse basshyǵa da baılanysty ǵoı. «El bolam deseń, aldymen besigińdi túze» degen. El egemendik alyp, jańa eńse tikteı bastaǵan sátte Taldyqorǵan qalasynyń alǵashqy tizginin Amanǵazy Shegirov ustady. Dál sol tusta partııa tarap, halyq jan-jaqqa kóship ketip jatqan. Al oblysty Saǵynbek Tursynov degen azamat basqaryp, keıin Serik Ahymbekov keldi. Jasyrary joq, Amanǵazy Ahmetqalıuly qalaǵa qarasty kóptegen nysandardy aman saqtap qalýǵa tyrysyp, memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńeıtip, onyń mártebesin kóterýge kóp kúsh saldy. Sonyń nátıjesinde burynǵy Keńes ókimetinen kele jatqan orys tilindegi is qujattar túgeldeı memlekettik tilge kóshirilip, qaladaǵy kóptegen kóshe ataýlary bir-aq kúnde qazaqshalandy. Buryn bolmaǵan qazaq mektepteri ashyla bastady. Tipti, ózge ult ókilderiniń ózi jappaı memlekettik tilde sóıleýge bet burdy. Keıin zańda orys tili qatar qoldanylady degen tarmaq engen soń qazaq tiliniń aldyńǵy qarqyny shektelip qalyp qoıdy. Naqtyraq aıtsaq, búkil qala jaryqsyz, sýsyz qalyp, halyq azyq-túlik tapshylyǵyna tap bolǵanda da esh moıymady. Bizdiń halyq baıaǵyda jer aýdarylyp kelgen qanshama ózge ult ókilderin óz qushaǵyna syıǵyzyp, qamqorlyq kórsetken edi ǵoı. Toqyraý jyldaryndaǵy qıyndyqtardy dál sondaı bereke-birliginiń arqasynda eńserdi. Mine, sodan bastap, búginge deıin aımaqtaǵy jyl etken árbir jańalyqty jarııa etip, aýyl-aımaqtardy aqparattandyrýda basqa emes «Taldyqorǵan» gazetiniń qosqan úlesi ólsheýsiz.
– Endi ózińiz alǵash ýyǵyn shanshyǵan «Taldyqorǵan» gazetiniń tarıhy týraly aıta ketseńiz?
– «Taldyqorǵan» gazeti qala ákimdiginiń el Táýelsizdigine syılaǵan alǵashqy tamasha tartýy bolyp edi. Óıtkeni, odan buryn shahar tarıhynda eshqandaı gazet bolmapty. Basylym sol tustaǵy Taldyqorǵan qalasynyń ákimi Amanǵazy Shegirovtiń tikeleı bastamasymen qurylyp, meni oǵan bas redaktor etip taǵaıyndady. Osydan soń ákimdik ǵımaratynan arnaıy oryn bólinip, basshydan tazalyqshyǵa deıin 43 adamdyq ujym bekitildi. Onyń 20-ǵa jýyǵy jýrnalıst. Sonymen jumys bastalyp, 1992 jyly 2 naýryzda gazettiń tuńǵysh sany jaryq kórdi. Osydan bastap «Taldyqorǵan» gazeti halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap, baryn baǵamdap, joǵyn túgendeýmen keledi. Basylym sodan bergi 30 jylǵa jýyq ýaqyttaǵy halyq ómirinde úlken ról atqardy. Gazet betinde ár túrli aıdarlar arqyly ultymyzdyń umyt bolyp qalǵan salt-dástúri, ádep-ǵurpy, tól mádenıeti qaıta jańǵyrtylyp, qasıetti dinimiz ben ana tilimiz keńinen nasıhattaldy. Sonyń nátıjesinde Taldyqorǵandaǵy burynnan oryssha atalyp kelgen 26 kóshe qala ákimi Amanǵazy Ahmetqalıulynyń qol qoıýymen qazaqshalandy. Qazirgi Abylaıhan, Qabanbaı, Jansúgirov, Birjan sal, Aqyn Sara, Eskeldi bı, Balpyq bı, Gaýhar ana kósheleriniń ataýy dál sol tusta berilgen. Osynyń bári shahar ákiminiń «qalany túbegeıli ózgertip, órkendetý kerek» degen tapsyrmasyna saı istelgen ıgi isterdiń aıǵaǵy. Ol kezde gazettiń jaǵdaıyna basa kóńil bólinip, jýrnalısterdiń baspana alýy, basqa da qıynshylyqtary ákimdik tarapynan birden sheshiletin. Shynyn aıtý kerek, sońǵy kezderi jýrnalısterge, gazetke eshkim nazar aýdarmaı, Sherhan Murtazanyń tilimen aıtqanda tilshilerdiń «jegeni – jantaq, arqalaǵany – altyn» bolyp keledi. Olaı bolmaýy kerek. Sebebi, «Basylym – halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» degen Ahmet Baıtursynov. Sondyqtan qala ákimdigi bul basylymnyń tarıhyna zer salyp, ondaǵy tynbaı eńbek etip kele jatqan tilshilerdiń áleýmettik jaǵdaıyna basa kóńil bólýi tıis.
– Qazirgi qalanyń damýyna kóńilińiz tola ma? Sóz sońynda taldyqorǵandyqtarǵa ne aıtar edińiz?
– Árıne, bıyl Taldyqorǵan qalasynyń oblys ortalyǵy mártebesin alǵanyna 20 jyl tolady. Budan syrt kóptegen mereıtoılyq sharalar bar. Buryńǵy toqyraý jyldary men salystyrǵanda qazirgi aımaqtyń damýynyń arasy jer men kókteı. Óıtkeni, ol kezde bul qala búgingideı jasaryp, jaınap órkendeıdi dep eshkim oılamaǵan. Tipti, onda kóptegen adamdar úıin, bar múlkin tastap basqa aımaqtarǵa kóship ketken. Keıin Taldyqoǵan qalasy Almaty oblysynyń ortalyǵy bolyp bekitilgen soń shahardyń boıyna qaıta qan júgirdi. Jańa óndiris oshaqtary quryldy, aýyz sý, jaryq máseleleri birtindep oń sheshimin taýyp, kólik joldary salyndy. Bilim men densaýlyq, sport pen mádenıet, aýyl sharýashylyǵy, taǵy basqa da áleýmettik salalarǵa basa mán berilip, aımaq jan-jaqty damýǵa bet aldy. Sonyń nátıjesinde sońǵy jyldary qalada nebir ásem ǵımarattarǵa toly birneshe shaǵyn aýdandar boı kóterip, jańa saıabaqtar men kóptegen nysandar salyndy. Záýlim-záýlim turǵyn úıler el ıgiligine berilip, tarıhı qatty otyn jaǵyp kelgen turǵyndardyń tabıǵı gaz tutynýyna múmkindik týdy. Osynyń barlyǵy óńirdiń órkendetý baǵytynda atqarylyp jatqan aýqymdy isterdiń jemisi. Sóz sońynda aıtarym elimiz aman, jerimiz tynysh, Táýelsizdigimiz máńgilik bolsyn! Alla taǵala halqymyzdy osy bir álemdi sharpyǵan dert-derbezden aman saqtap, qarqyndy damı berýdi násip etsin!
– Suhbatyńyzǵa raqmet!
Áńgimelesken: Aıdyn KÁLIMHAN
