بۇگىن "مازمۇنداما" ايدارىندا دەيل كارنەگيدىڭ «دوس تابۋ جانە ادامدارعا ىقپال ەتۋ ونەرى» اتتى كىتابىنا شولۋ جاسالماق. The New York Times گازەتىنىڭ بەستسەللەر توبىن قاتارىنان 10 جىل باستاپ تۇرعان ەڭبەك. بۇل كورسەتكىش ءالى كۇنگە دەيىن رەكورد سانالادى. الەمنىڭ تالاي تىلىنە اۋدارىلىپ، 15 ميلليوننان اسا تارالىممەن ساتىلعان. سونىمەن، "مازمۇندامادا" كارنەگيدىڭ كىتابىنداعى بەس ماڭىزدى ويعا توقتالامىز.
سونىمەن، ءبىرىنشى وي – سىناماڭىز، كىنالاماڭىز، داۋلاسپاڭىز. «سىناساڭىز، - دەيدى كارنەگي، - ادامدار سىننان ساباق المايدى، كەرىسىنشە وزدەرىن اقتاپ الۋعا تىرىسىپ، دۇرىس بولسىن، بۇرىن بولسىن، ءوز ويلارىنا بەكىنە تۇسەدى، نەبىر سەبەپ تابادى. سىزدەن سىرت اينالىپ قاشادى. قاۋىپتى ادامعا اينالاسىز. قارىم-قاتىناسىڭىزدى تەككە بۇزىپ الاسىز.
شىنتۋايتىندا، ءسىز ونى جامان بولسىن دەپ سىناپ تۇرعان جوقسىز عوي. تۇزەۋ ءۇشىن، وزگەرسىن دەپ سىنايسىز. الايدا كارنەگي «ادامدى سىن ارقىلى تۇزەۋ ەش مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى.
نەگە ولاي؟ سەبەبى كوبىمىز سىندى كىنالاۋ دەپ تۇسىنەمىز. كىنالاپ، ۇكىم شىعاراتىن ءبىز سوت ەمەسپىز. قۇدايدىڭ ءوزى ادامدى، كىناسى بولسا، ومىردەن وتكەن سوڭ عانا تەرگەمەي مە؟ «ءسىز سوندا ءتىرى ادامدى سىناپ، كىنا ارتاتىنداي قۇدايدان ارتىقسىز با؟» دەپ تىكەسىنەن سۇراق قويادى اۆتور.
سىناۋ مەن كىنالاۋدىڭ ارتى داۋعا ۇلاسادى. «ال داۋدى جەڭۋدىڭ جالعىز جولى – داۋلاسپاۋ. ياعني ەگەر ءسىز جەڭگىڭىز كەلسە، داۋعا ارالاسپاڭىز »، - دەپ اقىل ايتادى اۆتور.
ەكىنشى وي – كىسىنىڭ قادىرىن ءبىلىڭىز. ارالاسىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءوزىڭىزدى قولداعانىن قالايسىز عوي. ءوزىڭىزدى باعالاعانىن قوش كورەسىز بە؟ ەندەشە باسقالاردان ءبىز نە قالاساق، ولارعا دا كەرەگى سول. سەبەبى ادامي بولمىستىڭ نەگىزى – ەلگە سىيلى، توڭىرەككە قادىرلى ادام بولسام دەگەن نيەت.
كىسى قادىرىن ءبىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
الدىمەن، كىسىگە كوڭىل ءبولىڭىز، مۇقيات تىڭداڭىز، قۇلاق اسىڭىز. كارنەگي وزگەلەرگە قىزىقتى ادام بولۋ ءۇشىن الدىمەن ولارعا ءوزىڭىز قىزىعۋشىلىق تانىتۋىڭىز كەرەك دەگەندى ايتادى. ءتىپتى تەلەفون ارقىلى امانداسساڭىز دا، «سالەم» دەگەن ءسوزدىڭ وزىنەن ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتقانىڭىز سەزىلىپ تۇرسىن.
سوسىن، ادامدارمەن سويلەسكەن كەزدە ءوز مۇددەڭىزدى كوزدەي بەرمەڭىز، ونىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان سويلەسىڭىز. ال ەگەر جۇرت ماعان جولاماسىن دەسەڭىز، تەك ءوزىڭىز جايلى ايتا بەرىڭىز.
«ءسىز بالىق اۋلاعاندا قارماقتىڭ ۇشىنا ءوزىڭىز جاقسى كورەتىن قۇلپىنايدى ەمەس، بالىقتىڭ سۇيىكتى ازىعى – جاۋىنقۇرتىن ىلەسىز. ولاي بولسا، ادامدارمەن ارالاسقان كەزدە نەگە ءوزىڭىز تۋرالى، ءوز قاجەتتىلىگىڭىز بەن قالاۋىڭىز تۋرالى اڭگىمە قوزعاي بەرەسىز؟» دەيدى كارنەگي.
تەودور رۋزۆەلتتىڭ قوناعى بولعان ءار ادام ونىڭ جان-جاقتى بىلىمىنە قايران قالادى ەكەن. سويتسە، رۋزۆەلت قوناعىمەن كەزدەسەر الدىندا ءتۇنى بويى وتىرىپ، ونى ەرەكشە قىزىقتىراتىن تاقىرىپتار تۋرالى وقيدى ەكەن.
ءۇشىنشى وي – جۇزىڭىزدەن كۇلكى كەتپەسىن. كارنەگيدىڭ ويىنشا، ءبىر كورگەننەن جاقسى اسەر قالدىرۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى – كۇلىمسىرەپ ءجۇرۋ ەكەن. سەبەبى ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ەمەس، جىميعان جىلى ءجۇزىڭىز سويلەپ تۇرادى. اۆتور شىنايى بولۋدى ۇمىتپاۋدى ەسكەرتەدى. جاساندى جىميىس مۇلدە كەرى اسەر قالدىرادى.
شىنايى كۇلۋ ءۇشىن شىنايى باقىتتى بولۋ كەرەك. باقىتتى بولۋدىڭ جالعىز جولى – ءوز ويىڭدى باقىلاي ءبىلۋ. باقىت سىرتتان كەلمەيتىن، ىشتەن شىعاتىن سەزىم. ياعني ءسىزدىڭ باقىتتى بولۋىڭىز ءسىزدىڭ كىم ەكەندىگىڭىزگە، قاي جەردە وتىرعاندىعىڭىزعا نەمەسە قولىڭىزدا نە بار، نە جوق ەكەندىگىنە بايلانىستى ەمەس. باقىتتى بولۋ دا، بولماۋ دا ويدان. شەكسپير ايتقانداي: «جاقسى دا جوق، جامان دا جوق، ولاردى جاراتاتىن – وي عانا بار».
كۇلىمسىرەپ ءجۇرۋ قيىن ەمەس، ال ونىڭ اسەرى قانداي كەرەمەت دەسەڭىزشى! جىميعان ادام ەشتەڭە جوعالتپايدى.
ءتورتىنشى وي – "ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول". كارنەگي «ەگەر دۇشپانىم كوبەيسىن دەسەڭ، دوستارىڭنان اسىپ ءتۇس; ال ەگەر دوستارىم كوبەيسىن دەسەڭ، ولارعا وزىڭنەن وزۋعا مۇمكىندىك بەر» دەگەن ماقالدى مىسالعا كەلتىرەدى. كەيبىر جاعدايدا جولداستارىڭىزدىڭ وزىڭىزدەن ارتىق بولۋىنا مۇمكىندىك بەرىڭىز. سوندا ولار وزدەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن سەزىنەدى.
وسىدان جيىرما بەس عاسىر بۇرىن قىتاي دانىشپانى لاو-تسزى: «تاۋداعى جۇزدەگەن بۇلاقتاردىڭ وزەندەر مەن تەڭىزدەرگە باس ۇراتىن سەبەبى – وزەندەر مەن تەڭىزدەر ولاردان تومەندە جاتىر. ولار سونىسىمەن-اق تاۋداعى بارلىق بۇلاقتارعا بيلىگىن جۇرگىزەدى» دەيدى. بۇل قازاقتىڭ «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول!» دەگەن ۇلاعاتىنا كەلەدى.
بەسىنشى ەرەجە – ادامدى جاقسارتىڭىز. «ەگەر قاتەلىگىن ايتپاساق، سىناماساق، كۇلىمسىرەپ تىڭداپ وتىرا بەرسەك، قالاي جاقسارتۋعا بولادى؟» دەپ وتىرعان بولارسىز. كارنەگيدىڭ بۇل كىتابى نەگىزىنەن ادامداردى وزگەرىسكە باستاۋدىڭ كىلتى. ادامداردى جاۋلاسپاي-اق، داۋلاسپاي-اق، ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە تيمەي-اق، كەرىسىنشە دوستىق پەيىلمەن جاقسىلىققا قاراي بۇرۋعا بولادى.
ەگەر ءبىر ادامنىڭ قاتەلىگىن بايقاساڭىز، ونى كىنالاۋعا اسىقپاڭىز. كىنالاپ، سىناماي، ادامداردى تۇسىنۋگە تىرىسىڭىز. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە نە تۇرتكى بولعانىن انىقتاۋعا تالپىنىڭىز.
بىرەۋدىڭ قاتەسىن تۇزەتپەس بۇرىن ول ادامدى ماقتاپ، العىس ءبىلدىرىڭىز. «ماسەلەن، شاشتاراز ساقال الاردان بۇرىن بەتكە كوبىك جاعادى، ءتىس دارىگەرى ەمدەر الدىندا نوۆوكاين ەگەدى. ەگەر ەمدەلۋشىنىڭ ءتىسىن جوندەۋ كەرەك بولسا، نوۆوكاين سالعاننان كەيىن اۋىرمايدى»، – دەيدى اۆتور. سىناماس بۇرىن ونى ماقتاپ، ونىڭ ەڭبەگىنىڭ ەرەن ەكەنىن ايتىپ، اسپەتتەڭىز. وڭ باعا العان ادامعا تەرىس پىكىردى قورىتۋ جەڭىلدەۋ بولادى. ءسىزدى جاۋ سانامايدى، تىلەكتەس سانايدى.
سونىمەن بىرگە، ەگەر بىرەۋدى تۇزەگىمىز كەلسە، ءسوزدى ءوزىمىزدىڭ كەمشىلىگىمىزدەن، ياعني ءوزىمىزدىڭ دە ءمىنسىز ەمەس ەكەندىگىمىزدەن باستاعانىمىز ءجون.
ەگەر ول ادام ايتقانىڭىزدى ىستەسىن دەسەڭىز، بۇيرىق بەرمەي، سۇراق قويىڭىز. بۇيرىققا باعىنعاندى ەشكىم دە جاقسى كورمەيدى. «بۇلاي ىستەمە!» دەپ تىكە بۇيىرۋدىڭ ورنىنا: «وسى ويىڭىزدان ءبىر نارسە شىعاتىنىنا سەنەسىز بە؟» – دەپ سۇراڭىز.
وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن گاليلەيدىڭ ءوزى: «ءسىز ادامدى ەشتەڭەگە ۇيرەتە المايسىز، تەك قانا جاۋاپتى وزدىگىنەن ىزدەپ تابۋىنا كومەكتەسۋىڭىز مۇمكىن» دەگەن ەكەن. ياعني سۇراق قويساڭىز عانا ادام ءسىز كۇتپەگەن جاقسى شەشىمگە كەلىپ، سول شەشىمنىڭ يەسىنە اينالادى. سويتەدى دە، ءوز ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارىن سالادى. يدەياڭىزدى بىرەۋگە تىقپالاعانشا، سول يدەيانى وزگەلەر ءۇشىن ءدان ەتىپ ەگىڭىز، اۋزىنا ءسوز سالىڭىز.
كارنەگي بولماشى جەتىستىككە جەتسە دە ادامدى ماقتاپ وتىرۋدى ءجون سانايدى. مىسالى، بالالارىمىزدى سىناپ-مىنەپ تۇزەتپەك بولساق، قارسىلاسادى. ال كوتەرمەلەپ وتىرساق، سوزىمىزگە ساي بولۋعا تىرىسادى. تۋعان بالاڭىز سولاي ىستەسە، جات ادامدى سوگىپ وزگەرتە المايسىز.
ءتىپتى كىسىنىڭ بويىندا ءسىز قالاعان قاسيەت بولماسا دا، سول قاسيەتتىڭ بار ەكەنىنە ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزىڭىز. شەكسپير: «ەگەر ادامگەرشىلىك جوق بولسا، ونى بار سياقتى قىلىپ كورسەتىڭىز» دەگەن ەكەن. سوندا ول سوعان لايىقتى بولۋعا تىرىسادى.
مىنە، وسى 5 ويدى ساناعا بەكىتىپ، ءوزىڭىزدى ءھام وزگەلەردى جاقسىلىققا جەتەلەڭىز. كىتاپ وقيتىن دوسىڭىز كوپ بولسىن!
يدەيا اۆتورى - شىڭعىس مۇقان;
پروديۋسەرى - ابىلايحان جانىبەكۇلى;
جۇرگىزۋشىسى - داۋرەن داريابەك.
سىلتەمە "اباي" تەلەارناسىنان الىندى
