Deil Karnegidıŋ «Dos tabu jäne adamdarǧa yqpal etu önerı»

Bügın "Mazmūndama" aidarynda Deil Karnegidıŋ «Dos tabu jäne adamdarǧa yqpal etu önerı» atty kıtabyna şolu jasalmaq.  The New York Times gazetınıŋ bestseller tobyn qatarynan 10 jyl bastap tūrǧan eŋbek. Būl körsetkış älı künge deiın rekord sanalady. Älemnıŋ talai tılıne audarylyp, 15 millionnan asa taralymmen satylǧan. Sonymen, "Mazmūndamada" Karnegidıŋ kıtabyndaǧy bes maŋyzdy oiǧa toqtalamyz.

Sonymen, bırınşı oi – Synamaŋyz, kınälamaŋyz, daulaspaŋyz. «Synasaŋyz, - deidı Karnegi, - adamdar synnan sabaq almaidy, kerısınşe özderın aqtap aluǧa tyrysyp, dūrys bolsyn, būryn bolsyn, öz oilaryna bekıne tüsedı, nebır sebep tabady. Sızden syrt ainalyp qaşady. Qauıptı adamǧa ainalasyz. Qarym-qatynasyŋyzdy tekke būzyp  alasyz.

Şyntuaitynda, sız ony jaman bolsyn dep synap tūrǧan joqsyz ǧoi. Tüzeu üşın, özgersın dep synaisyz. Alaida Karnegi «adamdy syn arqyly tüzeu eş mümkın emes», - deidı. Nege olai? Sebebı köbımız syndy kınälau dep tüsınemız. Kınälap, ükım şyǧaratyn bız sot emespız. Qūdaidyŋ özı adamdy, kınäsı bolsa, ömırden ötken soŋ ǧana tergemei me? «Sız sonda tırı adamdy synap, kınä artatyndai Qūdaidan artyqsyz ba?» dep tıkesınen sūraq qoiady avtor. Synau men kınälaudyŋ arty dauǧa ūlasady. «Al daudy jeŋudıŋ jalǧyz joly – daulaspau. Iаǧni eger sız jeŋgıŋız kelse, dauǧa aralaspaŋyz », - dep aqyl aitady avtor.

       Ekınşı oi – Kısınıŋ qadırın bılıŋız. Aralasyp jürgen adamdardyŋ özıŋızdı qoldaǧanyn qalaisyz ǧoi. Özıŋızdı baǧalaǧanyn qoş köresız be? Endeşe basqalardan bız ne qalasaq, olarǧa da keregı sol. Sebebı adami bolmystyŋ negızı – elge syily, töŋırekke qadırlı adam  bolsam degen niet.

Kısı qadırın bılu üşın ne ısteuge bolady? Aldymen, kısıge köŋıl bölıŋız, mūqiiat tyŋdaŋyz, qūlaq asyŋyz. Karnegi özgelerge qyzyqty adam bolu üşın aldymen olarǧa özıŋız qyzyǧuşylyq tanytuyŋyz kerek degendı aitady. Tıptı telefon arqyly amandassaŋyz da, «sälem» degen sözdıŋ özınen yqylas bıldırıp, qyzyǧuşylyq tanytqanyŋyz sezılıp tūrsyn. Sosyn, adamdarmen söilesken kezde öz müddeŋızdı közdei  bermeŋız, onyŋ müddesı tūrǧysynan söilesıŋız. Al eger jūrt maǧan jolamasyn deseŋız, tek özıŋız jaily aita berıŋız. «Sız balyq aulaǧanda qarmaqtyŋ ūşyna özıŋız jaqsy köretın qūlpynaidy emes, balyqtyŋ süiıktı azyǧy – jauynqūrtyn ılesız. Olai bolsa, adamdarmen aralasqan kezde nege özıŋız turaly, öz qajettılıgıŋız ben qalauyŋyz turaly äŋgıme qozǧai beresız?» deidı Karnegi. Teodor Ruzvelttıŋ qonaǧy bolǧan är adam onyŋ jan-jaqty bılımıne qairan qalady eken. Söitse, Ruzvelt qonaǧymen kezdeser aldynda tünı boiy otyryp, ony erekşe qyzyqtyratyn taqyryptar turaly oqidy eken.

Üşınşı oi – Jüzıŋızden külkı ketpesın. Karnegidıŋ oiynşa, bır körgennen jaqsy äser qaldyrudyŋ eŋ oŋai joly – külımsırep jüru eken. Sebebı sızdıŋ sözıŋız emes, jymiǧan jyly jüzıŋız söilep tūrady. Avtor şynaiy boludy ūmytpaudy eskertedı. Jasandy jymiys mülde kerı äser qaldyrady.

Şynaiy külu üşın şynaiy baqytty bolu kerek. Baqytty boludyŋ jalǧyz joly – öz oiyŋdy baqylai bılu. Baqyt syrttan kelmeitın, ışten şyǧatyn sezım. Iаǧni sızdıŋ baqytty boluyŋyz  sızdıŋ kım ekendıgıŋızge, qai jerde otyrǧandyǧyŋyzǧa nemese qolyŋyzda ne bar, ne joq ekendıgıne bailanysty emes. Baqytty bolu da, bolmau da oidan. Şekspir aitqandai: «Jaqsy da joq, jaman da joq, olardy jaratatyn – oi ǧana bar». Külımsırep jüru qiyn emes, al onyŋ äserı qandai keremet deseŋızşı! Jymiǧan adam eşteŋe joǧaltpaidy.

       Törtınşı oi – "Ūlyq bolsaŋ, kışık bol". Karnegi «Eger dūşpanym köbeisın deseŋ, dostaryŋnan asyp tüs; al eger dostarym köbeisın deseŋ, olarǧa özıŋnen ozuǧa mümkındık ber» degen maqaldy mysalǧa keltıredı. Keibır jaǧdaida Joldastaryŋyzdyŋ özıŋızden artyq boluyna mümkındık berıŋız. Sonda olar özderınıŋ maŋyzdylyǧyn sezınedı.

Osydan jiyrma bes ǧasyr būryn qytai danyşpany Lao-szy: «Taudaǧy jüzdegen būlaqtardyŋ özender men teŋızderge bas ūratyn sebebı – özender men teŋızder olardan tömende jatyr. Olar sonysymen-aq taudaǧy barlyq būlaqtarǧa bilıgın jürgızedı» deidı. Būl qazaqtyŋ «Ūlyq bolsaŋ, kışık bol!» degen ūlaǧatyna keledı.

       Besınşı ereje – adamdy jaqsartyŋyz. «Eger qatelıgın aitpasaq, synamasaq, külımsırep tyŋdap otyra bersek, qalai jaqsartuǧa bolady?» dep otyrǧan bolarsyz. Karnegidıŋ būl kıtaby negızınen adamdardy özgerıske bastaudyŋ kıltı. Adamdardy jaulaspai-aq, daulaspai-aq, eşkımnıŋ köŋılıne timei-aq, kerısınşe dostyq peiılmen jaqsylyqqa qarai būruǧa bolady.

Eger bır adamnyŋ qatelıgın baiqasaŋyz, ony kınälauǧa asyqpaŋyz. Kınälap, synamai, adamdardy tüsınuge tyrysyŋyz. Olardyŋ ıs-äreketıne ne türtkı bolǧanyn anyqtauǧa talpynyŋyz. Bıreudıŋ qatesın tüzetpes būryn ol adamdy maqtap, alǧys bıldırıŋız. «Mäselen, şaştaraz saqal alardan būryn betke köbık jaǧady, tıs därıgerı emder aldynda novokain egedı. Eger emdeluşınıŋ tısın jöndeu kerek bolsa, novokain salǧannan keiın auyrmaidy», – deidı avtor. Synamas būryn ony maqtap, onyŋ eŋbegınıŋ eren ekenın aityp, äspetteŋız. Oŋ baǧa alǧan adamǧa terıs pıkırdı qorytu jeŋıldeu bolady. Sızdı jau sanamaidy, tılektes sanaidy. Sonymen bırge, eger bıreudı tüzegımız kelse, sözdı özımızdıŋ kemşılıgımızden, iaǧni özımızdıŋ de mınsız emes ekendıgımızden bastaǧanymyz jön. Eger ol adam aitqanyŋyzdy ıstesın deseŋız, būiryq bermei, sūraq qoiyŋyz. Būiryqqa baǧynǧandy  eşkım de jaqsy körmeidı. «Būlai ısteme!» dep tıke būiyrudyŋ ornyna: «Osy oiyŋyzdan bır närse şyǧatynyna senesız be?» – dep sūraŋyz. Osydan üş jüz jyl būryn Galileidıŋ özı: «Sız adamdy eşteŋege üirete almaisyz, tek qana jauapty özdıgınen ızdep tabuyna kömektesuıŋız mümkın» degen eken. Iаǧni sūraq qoisaŋyz ǧana adam sız kütpegen jaqsy şeşımge kelıp, sol şeşımnıŋ iesıne ainalady. Söitedı de, öz oiyn ıske asyru üşın baryn salady. İdeiaŋyzdy bıreuge tyqpalaǧanşa, sol ideiany özgeler üşın dän etıp egıŋız, auzyna söz salyŋyz. Karnegi bolmaşy jetıstıkke jetse de adamdy maqtap otyrudy jön sanaidy. Mysaly, balalarymyzdy synap-mınep tüzetpek bolsaq, qarsylasady. Al kötermelep otyrsaq, sözımızge sai boluǧa tyrysady. Tuǧan balaŋyz solai ıstese, jat adamdy sögıp özgerte almaisyz.       Tıptı kısınıŋ boiynda sız qalaǧan qasiet bolmasa da, sol qasiettıŋ bar ekenıne özınıŋ közın jetkızıŋız. Şekspir: «Eger adamgerşılık joq bolsa, ony bar siiaqty qylyp körsetıŋız» degen eken. Sonda ol soǧan laiyqty boluǧa tyrysady.      Mıne, osy 5 oidy sanaǧa bekıtıp, özıŋızdı häm özgelerdı jaqsylyqqa jeteleŋız. Kıtap oqityn dosyŋyz köp bolsyn! İdeia avtory - Şyŋǧys Mūqan; Prodiuserı - Abylaihan Jänıbekūly; Jürgızuşısı - Däuren Dariiabek.   https://www.youtube.com/watch?v=v2IgubcPZpM

Sılteme "Abai" telearnasynan alyndy