"قايىم مۇحامەدحانوۆ الاشتىڭ سان قىرلى تاقىرىبىن زەرتتەپ، العاش رەت باسپا بەتىندە جاريالادى". بۇگىن قايراتكەردىڭ قىزى دينا مۇحامەدحان «ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى » (1917) تۋرالى الاش اۆتونومياسى جانە الاشوردا ۇكىمەتى حاقىندا" اتتى ماقالاسىن الەۋمەتتىك جەلىگە شىعاردى. بۇل ماقالا 1991 جىلى 17 جەلتوقساندا وبلىستىق «سەمەي تاڭى» گازەتىندە جاريالانعان. دينا مۇحامەدحان "بۇل ماقالا وسى جاريالانىمنان كوپ بۇرىن دايىندالعان" دەپ ەسكەرتكەن. سول ماقالانى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى وقىرماندارى نازارىنا ۇسىنامىز.
قازاقستان قازىرگى كۇندە ەگەمەندى، ەرىكتى، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ جولىنا بەرىك سەنىممەن قادام باسىپ وتىر. بۇل ماسەلە قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى مۇرات-ماقساتى، ارمان-تىلەگى بولاتىن.
حالقىمىزدىڭ ەگەمەندى ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ جولىنداعى عاسىرلار بويعى كۇرەس تاريحى وسى كۇنگە شەيىن بۇرمالانىپ، تاريحي شىندىققا قيانات جاسالىپ، بۇركەمەلەنىپ كەلگەنى قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا قازىر ءمالىم بولا باستادى. بۇل ماسەلە تۋرالى ءباسپاسوز جۇزىندە باتىل تۇردە اشىق ايتىلىپ، جاريالانىپ، شىندىقتىڭ بەتى بىرتىندەپ اشىلىپ كەلەدى.
قاساقانا بۇرمالانىپ، بۇلىنگەن تاريحىمىزدى دۇرىستاپ، قايتا جازىپ، شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ – ناعىز تاريحشى، ادەبيەتشى عالىمدارىمىزدىڭ، ادال ازاماتتارىمىزدىڭ ابىرويلى بورىشى.
ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا ەگەمەندى ەل، تاۋەلسىز، ەرىكتى مەملەكەت بولۋ جولىنداعى تاريحىمىزدىڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭىنە، ياعني 1917 جىلى شاقىرىلعان «ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى» جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.
ەكىنشى سيەز تۋرالى ءسوزىمىزدى باستاردان بۇرىن، ماسەلە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن «الاش» دەپ اتالاتىن پارتيا جايىندا قىسقاشا ايتا كەتۋدى دۇرىس كوردىك.
1917 جىلى فەۆرال رەۆوليۋتسياسى جەڭىسكە جەتىپ، پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن، قازاقتىڭ بەلگىلى زيالى قايراتكەرلەرى: ءاليحان بوكەيحانۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، مۇستافا شوقايۇلى، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى، حالەل عابباسۇلى، جيھانشا دوسمۇحامبەتۇلى، حالەل دوسمۇحامبەتۇلدارى 1917 جىلى ساۋىردە، وبلىستىق قازاق سيەزدەرىن ۇيىمداستىرىپ، وتكىزەدى. قازاق كوميتەتتەرى قۇرىلادى. «جالپىقازاق سەزى وتكىزىلسىن» دەگەن قاۋلى قابىلدانادى.
«ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى» ورىنبور قالاسىندا 1917 جىلى شىلدەنىڭ 21-26 كۇندەرى وتكىزىلدى. سيەزدە قارالعان ون ءتورت ماسەلەنىڭ ءبىرى قازاقتىڭ ساياسي پارتياسىن قۇرۋ بولادى. پارتيانىڭ اتى – «الاش» اتالسىن دەپ ۇيعارىلادى. پارتيانىڭ پروگرامماسىن جاساۋ جانە قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسىنە دايارلىق جۇمىسىنىڭ جوسپارى بەلگىلەنەدى.
«ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىنىڭ» شاقىرىلۋ ماسەلەسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول كەزدە ءباسپاسوز جۇزىندە جاريالانعان ناقتىلى تاريحتىق ماتەريالدارمەن تانىسۋىمىز قاجەت بولادى. ەڭ الدىمەن سيەزدى جەدەل شاقىرۋعا سەبەپ بولعان، سول داۋىردەگى تاريحي حال-احۋالدى بايان ەتەتىن دەرەكتى ماعلۇماتتاردى بەرەمىز.
«قازاق» (ورىنبور) گازەتىندە 1917 جىلى، قاراشانىڭ 14 كۇنى جاريالانعان حابارلاما-ماقالانىڭ قىسقاشا مازمۇنىن كەلتىرەيىك.
– زامان جامانعا اينالدى. كەلەشەك قاراڭعى، قورقىنىش زور. وسىنداي بۇلىنشىلىك زاماندا، اياقاستى بولىپ، قورلىقتا قالماۋىمىزدىڭ قامىن كەڭەسۋ ءۇشىن ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىن شاقىرۋعا قاۋلى قىلىپ، ورىنبورداعى وقىعان قازاقتار تومەندەگى تەلەگرامدى قازاق وبلىستارىنا جانە ۇيەزدەرىنە بەرىپ وتىر.
تەلەگرامما ءسوزى:
«بۇكىل مەملەكەت قازىر بەتىمەن جايىلىپ كەتتى. كەشىكپەي تالان-تاراج، قىرعىنعا اينالاتىن ءتۇرى بار. الالىق، التىاۋىزدىق، بىرەۋگە-بىرەۋ سەنبەۋ كۇشەيدى. ءار ادام، ءار حالىق، ءوز قامىن ويلاپ، ءوزىن-ءوزى قورعايتىن كۇن تۋدى. بۇل بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردىڭ ءتۇبى نەگە سوعاتىنىن جالپى قازاق ارتىق سەزە قويمايتىن شىعار. بۇل ۋاقيعالاردىڭ ءتۇرى جامان. قام قىلماي، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرسەك، الدىمەن قازاق حالقى سورلايتىن ءتۇرى بار. سونىڭ ءۇشىن ءبىز جانىمىزدى، مالىمىزدى قورعاۋ جايىن ويلاۋ كەرەك.
ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاۋ ءۇشىن بىزگە جالپى قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ كەرەك. بۇل ماسەلە شۇعىل جانە اسا زور بولعاندىقتان، تومەندە قول قويۋشىلار، حالىققا سەنىمدى، قۇرمەتتى اقساقالداردى جانە وقىعانداردى شاقىرىپ، ءوز كۇشىمىزبەن قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ جايىن كەڭەسۋگە، جالپىقازاق سەزىن جيناۋعا قاۋلى قىلدىق. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىنشىلىك زورايىپ، قيىنشىلىققا اينالعاندا، قازاق حالقى قۇربان بولادى. سونىڭ ءۇشىن ميليتسيا قۇرۋدىڭ ۇستىنە، سيەزدە قازاق حالقىنىڭ جۇرتتىعىن جوعالتپاۋ ءۇشىن نە قىلۋ كەرەك دەگەن زور ماسەلە دە قارالادى.
الاش بالاسىنىڭ باسىنا ءبىر سىن كۇن تۋدى. وتىنەمىز، قالايدا بولسا، 5-دەكابرگە قارسى ورىنبورعا ءار ۇيەزدەن جۇرتقا قادىرلى ەكى اقساقالدان جانە ءار وبلاستنوي كوميتەتتەن ەكى وقىعان كىسىدەن جىبەرىڭىزدەر...
بۇل تەلەگراممادا ايتىلعان ۇيەز باسى ەكى اقساقال جانە وبلاستنوي كوميتەتتەن شاقىرىلعان ەكى زيالىنىڭ ۇستىنە، ايرىقشا تەلەگرام بەرىپ، مىناۋ كىسىلەر شاقىرىلدى. «ۇران»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «تىرشىلىك» گازەتتەرىنەن جانە جاڭا اشىلعان قاۋىمداردان ءبىر-ءبىر وكىلدەردەن. قازى عۇمار (ومار) قارشۇلى، قازى قايىرشا اقىمەتجانۇلى، قازى عابدوللا ەشمۇقامبەتۇلى، اقىمەتجان ورازايۇلى، قوجاحمەت ورازايۇلى، قۇرامامبەك ءبىرىمجانۇلى، جايمۇقامبەت جانقوجاۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، جۇسىپبەك باسىعاراۇلى، مۇستافا شوقايۇلى، حالەل دوسمۇقامبەتۇلى، جاھانشا دوسمۇقامبەتۇلى، ءۋاليحان تاناشۇلى، باقىتكەرەي قۇلمانۇلى، جانعوجا مەرگەنۇلى، ەشەنعالي ارابايۇلى، وراز ءتاتىۇلى، شونان اقساقال، وتارباي قاجى قوندىبايۇلى، اقىمەتكەرەي قوسىۋاقۇلى، نۇرلان قياشۇلى، نۇرماقامبەت ساعىنايۇلى، شاڭگەرەي بوكەيۇلى، ەسەنعۇل قاجى مامانۇلى، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى، سالىق قارپىۇلى، ساپار ناۋىرىزبايۇلى جانە ءىلياس قاجى جانعاراۇلى.
سيەز شاقىرۋشى كوميسسيا اعزالارى (مۇشەلەرى):
ءاليحان بوكەيحانۇلى
احمەت بايتۇرسىنۇلى
مىرجاقىپ دۋلاتۇلى
ساعىندىق دوسجانۇلى
ەلدەس ومارۇلى.
وسى شاقىرۋ بويىنشا سيەزگە قازاقستاننىڭ بارلىق سەگىز وبلىسىنان وكىلدەر كەلىپ، «جالپىقازاق – قىرعىز سيەزى» 1917 جىلى، جەلتوقساننىڭ 5-13 كۇندەرى ورىنبور قالاسىندا بولىپ ءوتتى. «سارىارقا» (سەمەي) گازەتىنىڭ 1918 جىلعى، قاڭتاردىڭ 25 كۇنگى 29 سانىندا: سيەز شاقىرۋشىلاردىڭ، سيەزگە كەلگەن وكىلدەردىڭ اتتارى اتالىپ، سيەزدە قارالعان ماسەلەلەر جانە «جالپىقازاق – قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى» جاريالاندى.
سيەز باستىعىنا سايلانعاندار: باقىتكەرەي قۇلمانۇلى، پرەدسەداتەل، سەرىكتەرى: ءاليحان بوكەيحانۇلى، حالەل دوسمۇقامبەتۇلى، ازىمقان كەنەسارىۇلى، ومار قاراشۇلى.
حاتشىلارى: داۋلەتشە كۇسەپعاليۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سەيدازىم كادىربايۇلى.
– سەزدە قارالۋعا قويىلعان ماسەلەلەر: 1. ءسىبىر، تۇركىستان اۆتونومياسى جانە يۋگوۆوستوچنىي سويۋز تۋرالى. 2. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى. 3. ميليتسيا تۋرالى. 4. ۇلت كەڭەسى. 5. وقۋ ماسەلەسى. 6. ۇلت قازىناسى. 7. مۇفتيلىك ماسەلەسى. 8. نارودنىي سوت. 9. اۋلنوە ۋپراۆلەنيە. 10. ازىق-تۇلىك ماسەلەسى.
اۆتونوميا ماسەلەسى. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءمينيسترى مۇستافا شوقايۇلى تۇركىستان اۆتونومياسى جايىندا باياندادى...
كوميسسيا اتىنان: حالەل عابباسۇلى ۇلت اۆتونومياسى جانە ميليتسيا تۋرالى بايانداما جاسادى.
اۆتونوميا تۋرالى حالەلدىڭ بايانداماسىن تەكسەرىپ، وكتيابر اياعىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسكەنىن، رۋسيا مەملەكەتىندە حالىققا سەنىمدى جانە بەدەلدى ۇكىمەتتىڭ جوقتىعىن، اكىمشىلىك جوق بولعان سوڭ، حالىق اراسى بۇزىلىپ، پىشاقتاسىپ كەتەتىندىگىن، باسسىزدىق كۇشەيىپ، بۇكىل مەملەكەت بۇلىنشىلىككە ۇشىراپ، كۇننەن-كۇنگە حالىقتىڭ كۇيى ناشارلاۋىن جانە بۇل بۇلىنشىلىك ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ باسىنا دا كەلۋى مۇمكىن دەپ ويلاپ، بۇكىل قازاق-قىرعىزدى بيلەيتىن ۇكىمەت كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، سيەز ءبىر اۋىزدان قاۋلى قىلدى:
ءى. بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنداعى جانە امۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۇيەزدەرى، زاكاسپي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى حالقى قازاق، قىرعىز، حالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا.
ءىى. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن.
ءىىى. الاش اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى، سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن.
- الاش اۆتونومياسىنىڭ ميزامىن بۇكىلرۋسيالىق ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە بەكىتەدى.
- قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تەڭگەرىلەدى. الاش اۆتونومياسىنا كىرگەن ۇلتتاردىڭ ءبارى، بۇكىل مەكەمەدە سانىنا قاراي ورىن الادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ قولىندا جەرسىز حالىقتار بولسا، ولارعا ۇلت جانە مادەني اۆتونوميا بەرىلەدى.
ءVى. الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن، ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىن قۇرۋعا، مۇنىڭ اتى «الاشوردا» بولسىن. الاشوردانىڭ اعزاسى 25 بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتارعا قالدىرىلدى. الاشورداسىنىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى – سەمەي قالاسى. الاشوردا بۇگىننەن باستاپ، قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.
ءVىى. الاشورداسى حالىق ميليتسياسى.
ءVىىى. الاشورداسى تەز ۋاقىتتا الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلتايىن شاقىرۋعا مىندەتتى بولسىن.
ءىح. الاشورداسىنا سيەز تاپسىرادى:
1) ۇلت قازىناسىنا قارىز اقشا الۋعا، 2) وزگە اۆتونوميالى كورشى حالىقتارمەن وداقتاسۋ جايىن سويلەسۋگە، بىراق، مۇنىڭ شارتتارىن بەكىتۋشى الاش قۇرىلتاي.
ح. ۇلت قۇرىلتايىنا «الاشورداسى» اۆتونوميا ميزامىنىڭ جوباسىن دايارلاپ كىرگىزەدى.
سيەز وسىنداي قاۋلى قابىلدايدى. ودان سوڭ، اۆتونوميانى قاشان جاريالاۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى دا، ميليتسيا ماسەلەسىنە توقتالادى.
ميليتسيا ماسەلەسى: بۇل ماسەلە حاقىنداعى باياندامانى تەكسەرىپ قاراپ جانە وسى كۇندە مەملەكەت ىشىندە باسسىزدىق، تالان-تاراج، قىرىلىس-تالاس بولىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، قىرعىز، قازاقتى مۇنداي بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ءۇشىن سيەز تومەندەگى قاۋلىنى قابىل ەتەدى:
ەشبىر توقتاۋسىز ميليتسيا تۇزەۋگە كىرىسۋ ءتيىس.
قاۋلىدا ودان ءارى: قاي وبلىستا قانشا ميليتسيا بولاتىنى، ولاردىڭ ەڭبەك اقىسى، قارۋ-جاراق ساتىپ الۋعا ت.ب. قاجەتتى قارجى مولشەرى كورسەتىلەدى.
الاشورداسىنا سايلانعان ادامداردىڭ اتتارىن اتاپ، ءتىزىمىن بەرگەننەن كەيىن الاشورداسىنىڭ باستىعىن سايلاۋ ءتارتىبى بەرىلگەن.
الاشورداسىنىڭ باستىعىنا: ءاليحان بوكەيحانۇلى، باقىتكەرەي قۇلمانۇلى جانە ايدارقان تۇرلىبايۇلى تاسقا سالىندى.
سايلاۋشى سايلاماۋشى
ءاليحاندى 40 18
باقىتكەرەيدى 19 39
ايدارقاندى 20 38
ءسويتىپ الاشورداسىنىڭ باستىعىنا ءاليحان بوكەيحانۇلى سايلاندى.
وقۋ كوميسسياسىنا سايلاندى:
- احمەت بايتۇرسىنۇلى. 2. ماعجان جۇمابايۇلى. 3. ەلدەس ومارۇلى. 4. بياحمەت سارسەنۇلى. 5. تەلجان شونانۇلى.
حالىقتان ميليتسيا جانە وقۋ كوميسسيا الاشورداسىنىڭ راسحودىنا جيىلاتىن اقشا ازىرگە ۇلت قازىناسى بولىپ تابىلادى.
تۇپكىلىكتى ۇلت قازىناسىن تۇزەۋ الاشورداسىنىڭ مىندەتى.
ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن جانە وكىلدەردىڭ بۇل تۋرالى بەرگەن ماعلۇماتىن سيەز تەكسەرىپ، مىناداي قاۋلى قىلدى.
- ازىق-تۇلىك جۇمىسىن سايلانعان زەمستۆولار ەشبىر توقتاۋسىز ءوز قولىنا الادى.
- الاشورداسى ءاربىر وبلىستاعى استىقتىڭ ۇزىن سانىن ءبىلىپ، استىعى جوق جەرگە، استىعى مول وبلىستاردان استىق الىپ بەرۋگە مىندەتكەر.
- قىرعىز-قازاققا ساتىپ الىنعان استىقتى ازىق-تۇلىك كوميتەتتەرى توقتاتپاس ءۇشىن الاشورداسى قام قىلادى.
الاش اۆتونومياسى جاقىن ارادا جاريالاناتىن بولعان سوڭ، پروگراممادا كورسەتىلگەن مۇفتيلىك، نارودنىي سوت، اۋلنوە ۋپراۆلەنيە سيەزدە قارالماي كەيىنگە قالدى...
– ەل ىشىندەدى نارودنىي سوت ەشبىر جۇمىس بىتىرە المايدى جانە حالىققا سەنىمدى ەمەس. ەل ىشىندەگى ۇرلىق كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتىر. سونىڭ ءۇشىن ۇرلىقتى تياتىن ۋاقىتشا سوت قۇرۋ جانە سوتتىڭ ءتارتىبىن تۇزەتۋ الاشورداسىنىڭ مىندەتىندە.
«سارىارقا» گازەتىندە جاريالانعان: «جالپىقازاق – قىرعىز سيەزىنىڭ» قاۋلىسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى وسىنداي.
جالپىقازاقتىق ەكىنشى سيەز قابىلداعان باعدارلاماسىن كۇنى كەشەگە دەيىن بۇركەپ، جاۋىپ تاستاپ: «الاشوردا «دەربەس اۆتونوميا» دەگەندى جەلەۋ ەتتى، بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار وزدەرىنىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل ارەكەتتەرىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن «ۇلتتىق» جالاۋدى جامىلدى، ۇلت مۇددەسىن قورعاعانسىدى، ءدىني دەماگوگياعا سۇيەندى... ادامدى ادامنىڭ قاناۋىنا نەگىزدەلگەن قوعامدىق ءتارتىپتى ماڭگى ساقتاۋعا تىرىستى...» دەپ، تاريحي شىندىق قاساقانا ورەسكەل بۇرمالانىپ جازىلىپ كەلدى. الاش اۆتونومياسىن قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن بايبالام سالعان قىڭىر سوزدەردى بەكىتەتىن ەشبىر دالەل كەلتىرىلمەي، الاش اۆتونومياسىن بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل اۆتونوميا دەلىنىپ كەلدى.
الاش اۆتونومياسىن جاريالانعان «ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىندە» قابىلدانعان قاۋىلىن V جانە VI تارماعىنا كوڭىل اۋدارىپ كورەيىك:
- «قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتاردىڭ حۋقىقتارى تەڭگەرىلەدى. الاش اۆتونومياسىنا كىرگەن ۇلتتاردىڭ ءبارى، بۇكىل مەكەمەدە سانىنا قاراي ورىن الادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ قولىندا جەرسىز حالىقتار بولسا، ولارعا ۇلت جانە مادەني اۆتونوميا بەرىلەدى».
- «الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن، ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىن قۇرۋعا، مۇنىن اتى «الاشوردا» بولسىن.
الاشوردانىڭ اۆزاسى 25 بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتارعا قالدىرادى …» – دەلىنىپ، اشىق-ايقىن كورسەتىلگەن.
كورىپ وتىرسىزدار، الاش اۆتونومياسىنىڭ پروگرامماسىندا قازاقستاندا ءتۇراتىن، قازاقستان باسقا ۇلتتاردى، حالىقتاردى الالاۋ، تومەنسىتۋ سياقتى كوزقاراس، ۇلتتىق ۇستەمدىك، ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ياعني بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق يدەياسى مۇلدەم جوق.
الاش اۆتونومياسى تۋرالى، قازاق زيالىلارىنان، كورنەكتى قايراتكەر، تاريحتا بەلگىلى ەكى ادامنىڭ پىكىرىن كەلتىرەيىك:
«سارىارقا» گازەتىندە، 1918-جىلى، قاڭتاردىڭ 22-ءسى كۇنى جاريالانعان باس ماقالاسىندا الىمقان ەرمەكۇلى بىلاي دەپ جازادى:
«...دەكابردىڭ 12-كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە «الاش» اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى. ۇلكەن اۋىلدارعا قوڭسى قونىپ، شاشىلىپ جۇرگەن قىرعىز-قازاق ءجۇرتى ءوز الدىنا اۋىل بولدى. وتانسىز ءجۇرت وتاندى بولدى. اۆتونوميا – بىزگە ومىرلىك ماقسۇت ەدى. الىستاعى جۇلدىز ەدى. ىشتەگى دەرتتى ايتا الماي، قۇرمەلىپ جۇرگەن قىزىل ءتىل بۇل كۇندە دۇنيە ءجۇزىن جاڭعىرتىپ، الاش ۇرانىن شاقىرىپ وتىر. الاش! الاش! كوتەر باستى، ۋاقىت جەتتى، سۇرتەلىك كوزدەن اققان قاندى جاستى …
الاش اۆتونومياسىنا قۇران وقىلىپ ات قويىلعاندا، جالپىقازاق سيەزىندە ەل ىشىنەن كەلگەن قاريا اقساقالداردىڭ ەڭىرەپ جىلاعانى بولىپ ەدى.
ەرلەردەي ۇمتىلىپ جەرگىلىك ۇلتتىق اۆتونوميا الىپ جاتقاندا، 6 ميلليون قازاق حالقى، تۇتاس جەرى بار، قاراپ وتىرىپ قالسا، جۇرتتىعىن جوعالتىپ، ءوزىن-ءوزى تىرىدەي كومگەنى. ەنشا اللا! سەنەمىز: الاش تۋىنىڭ استىنا جيىلمايتىن قىرعىز-قازاق بالاسى بولماس، تىگىلگەن الاش تۋىن قۇلاتپاس. – دەپ. جاساسىن، الاش اۆتونومياسى!
الىمقان».
«سارىارقا» گازەتىنىڭ سول كۇنگى سانىندا جاريالانعان حالەل عابباسۇلىنىڭ ماقالاسىنان: «... ەل باسىنىڭ ميليتسيا قىزمەتىنە الىناتىن جىگىتتەردىڭ اتتانىن، سايمانىن تەزدىكپەن دايىنداپ، ايتقان جەرىنە جەتكىزۋ كەرەك. قازاق-قىرعىزدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى – الاشوردا» الاش قالاسىنا كەلىپ، اۆتونومياسىن جاريالاعاننان كەيىن، قازاق-قىرعىز بالالارى باعىنعان، ۇكىمەتىمىز وسى دەپ سەنىپ، انت بەرىپ، باسقا ۇكىمەتتى تانىماي، ءوز ۇكىمەتىنىڭ ءامىرىن ەكى قىلماي، ورىنداۋ كەرەك.
اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما، نەشە-نەشە قيىن-قىستاۋ جەرلەردەن بۇل كۇنگە دەيىن امان ءوتىپ، تاريح جۇزىندە جوعالمايتىن بەرىكتىگىن كورسەتكەن الاش ۇراندى قازاق-قىرعىز بالالارى جۇرتقا تۇسكەن، مىنا ءومىر سىنىنان دا امان-ەسەن اياعىن شالدىرماي وتەر دەپ سەنەمىز ...
«الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!
ەندى ەشكىمنىڭ الاشتى
قورلىعىنا بەرمەيمىز!
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،
بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز،
جاسايدى الاش، ولمەيمىز –
جاساسىن الاش، جاساسىن!»
عابباس».
ءسويتىپ، الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، ۋاقىتشا الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلادى. 1918 جىلى قىس ورتاسىندا سەمەيدە قازاق جىگىتتەرىنەن ميليتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ميليتسيا باسقارۋشى وفيتسەر رەتىندە، سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ وقۋشىسى – سەميناريست قازى نۇرمۇقامبەتۇلى تاعايىندالدى. بۇل كەزدە قازى، جۇسىپبەك ايماۋتوۆ، قانىش ساتباەۆ ءبارى ءبىر كلاستا، 3-كۋرستا وقيتىن.
اتتى ميليتسيالاردى جاتتىقتىرىپ – ويناتىپ جۇرگەن كەزىندە، بولشەۆيك سولداتتارى، قازىنى اتىپ ولتىرەدى. وسى ۋاقيعانىڭ ىشىندە بولعان بەيىمبەت مايلين «سارىارقا» گازەتىندە، 1918 جىلى ناۋرىزدىڭ 18-كۇنى، جاريالانعان «تۇڭعىش قۇربان» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا قايعىلى حالدى جانە سول كەزدەگى جالپى احۋالدى تولىق بايانداپ بەرەدى. سوندىقتان بۇل ماقالانى تۇگەل كەلتىرەمىز:
تۇڭعىش قۇربان
سوڭعى جالپىقازاق-قىرعىز سيەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، سەمەيدە اتتى-جاياۋ ميليتسيا قۇرىلعان ەدى. مۇنى سوڭعى كەزدە بولشەۆيكتەر ۇناتپاي، «ويىنىڭدى توقتات، مىلتىقتى بەر» – دەپ، مىنەز كورسەتىپ ءجۇردى. وعان ءبىزدىڭ ميليتسيونەرلەر – قورعاۋشىلار ءوز جۇرەكتەرىندە ۇلت ساقتاۋدان باسقا ەشكىمگە قاستىق قىلاتىن نيەتى بولماعان سوڭ، قارسى دا كەلمەدى، ويىنىن دا توقتاتپادى.
6 مارتتا تاڭەرتەڭ ساعات 9 شاماسىندا الاش قالاسىندا مىلتىقسىز ويناپ جاتقان اتتى قورعاۋشىلاردىڭ جانىنا 10-15 سولدات كەلىپ، ەش سەبەپسىز مىلتىقتى ءبىر-ەكى باسىپ قالادى. ەشكىمگە وق تيمەيدى. مىلتىق داۋىسى شىققان سوڭ، ءبىرلى-جارىمدى جىگىت قاشۋعا اينالعاندا، ميليتسيا باستىعى، ۋچيتەلسكايا سەميناريا شاكىرتى قازى نۇرمۇقامبەتۇلى جىگىتتەرگە ايعايلاپ: «قايدا باراسىڭدار؟ جازىقسىز ولسەك ولەيىك، ءبارىمىزدى قىرماس» دەپ، توقتاۋ ايتىپ، ءوزى ورنىندا تۇرادى. سول ارادا مىلتىق ءۇستى-ۇستىنە اتىلىپ، قازىنىڭ وزىنە دە، اتىنا دا وق تيەدى. ەسىل جاس سول ارادا جان تاپسىرادى. مارقۇمنىڭ جولداستارى بوتاداي بوزداپ، باسىن قۇشاقتاپ، شۋىلداستى. كورگەن، ەستىگەن جان قايعىردى... ەرتەڭىنە حالىق كوپ جينالىپ، جانازاسى شىعارىلدى.
العاش الاش جولىندا قۇربان بولعان جاس باعىلاندى ۇمىتپاسقا بەلگى بولىپ قالسىن دەپ ەكى رەت سۋرەتكە باسىلدى. ء(بىرى قاندى كيىمىمەن جاتقان حالىندە، ەكىنشىسى حالىق جانازا وقىپ ساپتا تۇرعاندا، تابىتتاعى جاتقانىن).
قابىرگە قويىپ، قۇران وقىلىپ، بولعاننان كەيىن شاكارىم اقساقال حالىققا قاراپ ءسوز سويلەدى:
«الەۋمەت! مىناۋ جاتقان كىم، بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان قىلعان الاش ازاماتىنىڭ تۇڭعىشى. مۇنى ءولدى دەمەڭدەر، بۇل ولگەن جوق. بۇل بۇگىنگى جانە مۇنان سوڭعى «ۇلتىم» دەگەن ازاماتتار، مىنا مەن سياقتى بولىپ، «ۇلتىم» دەڭدەر دەپ، ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى. مارقۇمنىڭ اتى دا قازى ەدى. قازى – ءبىي دەگەن ءسوز. قازى بيلىگىن ايتىپ كەتتى.
قاراعىم، قازى، ولىمىڭە وكىنبە! ارمانىڭ جوق. قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىڭ بولەك.
وقىعاندار! جاستار! مىناۋ جولداستارىڭدى ۇمىتا كورمەڭدەر. مۇنىڭ ءۇي-ءىشىنىڭ مىندەتى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. ءبىر كىشكەنتاي كوزىنىڭ قاراشىعى ء(بىر جاسار ۇل بالاسى) قالىپتى. سونى تاربيەلەپ ادام قىلۋ، ءبارىڭنىڭ – بارلىق الاشتىڭ موينىنا پارىز. جانە وزدەرىڭ دە بۇل وقيعاعا قاجىماڭدار، قۇداي تاعالا الاشقا شىن ۇل بەرگەنىنە بۇگىن عانا كوزىمىز جەتتى. الپىس جاسقا كەلگەندە، مۇنداي ۇلى ءۇشىن جانىن قيىپ، قۇربان بولاتىن ازاماتتى كورەمىن دەپ ءۇمىتىم جوق ەدى. كوردىم. ەندى بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق.
قاراعىم، قازىجان! قادىرىڭدى ءبىلىپ قۇرمەتتەي الماساق، كەشۋ قىل، قوش! قابىرىڭ نۇرلى بولسىن! – دەدى.
جيىلعان الەۋمەت جىلاپ، ەڭىرەپ جىبەردى.
سونان كەيىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇرىپ مىنانى ايتتى:
مىناۋ كىم جاتقان الەۋمەت،
جاس قابىردى جامىلىپ؟
مۇنشا ارداقتى كىم ەدىڭ،
تۇرسىڭدار ءبارىڭ جابىعىپ؟!
جالعىزى ما ەدى بىرەۋدىڭ،
تىلەپ العان زارىعىپ؟
بايى ما ەدى بۇل ەلدىڭ،
قۇرمەتتەيتىن جابىلىپ؟
بي مەن بەكتىڭ ءبىرى مە ەد،
جىلارداي جۇرتى ساعىنىپ؟
حانزادا ياكي سەيىت پە،
قاراشى شۋلار قامىعىپ؟
جوق، الەۋمەت،
بۇل جاتقان:
جالعىز دا ەمەس،
باي دا ەمەس،
ءبىي دە ەمەس،
بەك تە ەمەس،
سەيىت تە ەمەس،
حان دا ەمەس،
بۋسانىپ جاتقان جاس قابىر
يەسىن مۇنىڭ ايتايىن:
ماقسۇتى ۇلتتىڭ جولىنا،
تۋىن ۇستاپ قولىنا،
جاس ءومىرىن پيدا ەتكەن،
جار-جولداسىن كۇيزەلتكەن،
الاشتىڭ ادال بالاسى،
ارمانسىز ولگەن داناسى!
جۇرەكتەن جالعىز وق تىيگەن،
جازا باسپاي ءداپ تىيگەن،
الاشتىڭ بۇل قۇربانى،
اياۋلى جولداس، قازى جاس.
قوش باۋىرىم، جولداسىم!
ارمانسىز سەنىڭ ءوز باسىڭ،
قابىل بولىپ قۇربانى،
الاشتى قۇداي وڭداسىن! ...
جيىلعان حالىق قامىعىپ، كوڭىلى بوساپ كوزىنە جاس الدى. بۇلاردان كەيىن رايىمجان (مارسەكۇلى), جانعالي قاجى، مۇستاقىم (مالدىبايۇلى) ءسوز سويلەدى.
اقىرىندا قازىنىڭ بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ەڭىرەپ تۇرىپ: «جان باۋىرىم، جولداسىم! قوش بول، جاساعان الدىڭدى وزىڭە، ارتىڭدى بىزگە قايىرلى قىلسىن! تالاپتاندىڭ، تالپىندىڭ، وقىپ قاتارعا كىردىڭ. بۇل كۇندە مىناداي مەزگىلسىز قازاعا دۋشار بولدىڭ، وكىنبە. ۇلتىڭ ءۇشىن تۋىپ ەدىڭ، ۇلتىڭ ءۇشىن ءولدىڭ. كەۋدەڭدە ءبىر اق ارمانىڭ كەتتى، ەشكىمگە وق اتىپ، قىلىش سۋىرا الماي، جازىقسىز وققا ۇشتىڭ: تىم بولماسا ۇلتىڭنىڭ باقىتىنىڭ شەتىن كورە الماي كەتتىڭ. قوش باۋىرىم، جولداسىم، قوش»، – دەپ كوزىنىڭ جاسىن تىيا الماي، ءسوزىن ازەر توقتاتتى.
ءسويتىپ، 7 مارتتا بەيسەنبى كۇنى الاشتىڭ تۇڭعىش قۇربانى باياندى ساپارىنا جونەلتىپ، جۇرتى تارقاستى.
سول كۇنى ءبىزدىڭ باسشى ازاماتتار قازىنىڭ جولسىز ولگەنى تۋرالى بولشەۆيك باستىقتارىمەن سويلەستى. ولار: «ءبىز مۇنداي جۇمىستى ىستە دەپ، ەشكىمگە بۇيىرعانىمىز جوق. ءوز بەتىمەن ىستەپ جۇرگەن بۇزىقتاردىڭ جۇمىسى»، – دەپ، وق اتقان سولداتتاردى ايىپتاپتى. سونان كەيىن اتۋشى سولداتتار ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننىي سوتقا بەرىلدى.
قازى مارقۇم جاسى 22-دە، سەمەي ۋيەزى، ەڭىرەكەي وبلىسىندا، سىبان دەگەن رۋدان ەدى. جاسىنان كەدەيلىكپەن الىسىپ، تالابىمەن وقىپ كەلىپ ەدى. سەمەيدەن ەكى كلاستى شكولدى بىتىرگەننەن كەيىن، بىرەر جىل بالا وقىتىپ، پۇل جيناپ الىپ، 1915 جىلى سەمينارياعا ءتۇستى. ونى ەندىگى جىلى بىتىرەمىن دەپ جۇرگەندە، ۇلت تىلەگىن زور كورىپ، بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداستارىمەن ميليتسياعا جازىلادى. قىس ورتاسىنان بەرى اتتى ميليتسيانى باسقارىپ تۇرۋشى ەدى. مارقۇم اق كوڭىل، تالاپكەر، جىگەرلى، ۇلتشىل جاس ەدى. ۇلتشىلدىعىن كورسەتتى، ۇلتىنىڭ جولىندا جانىن قۇربان قىلدى. جاساعان ەسەسىن تولتىرىپ، كەيىنگى جاستاردان ورىنباسار شىعارسىن.
باسشى ازاماتتارىمىز جانە وبلاستنوي قازاق كوميتەتتەرى كەڭەسىپ، مارقۇمنىڭ باسىنا تاس قويۋعا جانە جاقسىلاپ بەلگى بەيىت سالۋعا قاۋلى قىلدى. قازىنىڭ وقۋعا جاسى جەتكەن ءبىر ءىنىسى بار ەدى. سونى وقىتۋعا ستيپەنديا اشتى. كارى اتا-اناسىنا جانە قاتىن، بالاسىنا، جەتى مىڭ سوم اقشا بەرمەك بولدى. جاستار ۇيىمى مارقۇمنىڭ جەتىسى تولعان كۇنى جۇرتتى شاقىرىپ، قۇران وقىتتى، دۇعا قىلدىردى.
الاش امان بولسا، بۇل تۇڭعىش قۇربان ۇمىتىلماس، تاريحتا اتى قالار. بىراق ءبىزدىڭ بۇدان ۇلگى الىپ، جۇرەگىمىزدى سونىڭ جۇرەگىندەي قىلۋىمىز كەرەك.
رۋحىڭ شات بولسىن، شەيىت بولعان الاشتىڭ ءبىر بالاسى! ءبىز دە سەنىڭ ىزىڭدە. قوش جولداسىم! بەيىمبەت /مايلىۇلى/.
الاشتىڭ العاشقى قۇربانى
ءتىرى جانعا قىلمىسسىز،
قيسىنى جوق وققا ۇشتىڭ.
قارا ومىردەن، تۇرمىسسىز،
پەرىشتە بولىپ كوككە ۇشتىڭ.
قانداي جانعا قاستىق قىپ،
كىممەن باققا تالاستىڭ.
جات جىگەرىڭ جاستىق قىپ،
قاھارمانى الاشتىڭ!
ويلانىپ قال، شاعىندا،
تاڭبا سالدىڭ جۇرەككە.
بىراق سەنىڭ باعىڭدى،
تاپپاس ەشكىم تىلەپ تە.
ءارى تۇڭعىش، ءارى اتاق،
كۇناسى جوق مەيمان دوس.
قوناعىڭدى كۇتىپ اپ،
ۇلتتىڭ ۇلى، قوش بول، قوش!
ءسابيت /دونەنتايۇلى/.
قازىنىڭ ءولىمى، ومبى قالاسىندا وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىن دا تەرەڭ تەبىرەنتەدى. ومبىداعى «بىرلىك» اتتى جاستار ۇيىمىنىڭ باسشىلارى: سماعۇل سادۋاقاسۇلى، قوشكە كەمەنگەرۇلى، عابباس توعىجانۇلى جانە اسحات سايدالىۇلدارىنىڭ كوڭىل بىلدىرگەن تەلەگرامماسى، «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلى، ءساۋىردىڭ 15-كۇنگى سانىندا جاريالانىپتى:
«وت جاندى، ۇلت قاندى، ەسىل قىرشىن جاس قازى باۋىرىمىزدىڭ مەزگىلسىز قازا تاپقانىنا وتە قايعىرامىز. بىراق قازىنىڭ ارمانى جوق: ۇلت جولىندا تۇڭعىش قۇربان بولدى. جاستارعا جولباسشى جۇلدىز، تۇپكى يدەال بولدى. بىزدەر قازيدى جانە ونىڭ ۇلگىلى جولىن ۇمىتپاسقا، قۇداي الدىندا، ار الدىندا ۋادە بەردىك. سول ۋادەگە ءبىرىنشى نەگىز سالۋ ءۇشىن 20-اپرەلدە قازاقشا ويىن جاساپ، تۇسكەن ساف پايدانىڭ جارتىسىن، ارتتا قالعان ءبىر جاسار ۇل بالاسىنىڭ تاربيەسىنە بەرمەكشى بولدىق. جانە باسقا ۋاقىتتاردى جاردەم كورسەتىپ تۇرۋعا قاۋلى ىستەدىك. «بىرلىك» قاۋىمىنىڭ جاستارى».
«ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى» الاش اۆتونومياسى، الاشوردا ۇكىمەتى تۋرالى تاريحي شىندىققا كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن، بۇدان 73-74 جىل بۇرىن جاريالانعان دەرەكتى ماعلۇماتتاردىڭ نەگىزگى ءبىر بولىگىنە جاسالعان شولۋ-ماقالامىزدى ازىرگە وسىمەن اياقتايمىز.
