ابايدى، اباي مۇراسىن العاش زەرتتەگەن – حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارى، الاشتىقتار.
اباي قۇنانبايۇلىنىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان ءبىرلى-جارىم ولەڭدەرى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە جاريالاندى. قولجازبا كۇيىندە قولدان-قولعا تاراعان اقىن مۇراسىن تۋعان حالقىنا ورالتۋ ىسىندە الاشتىڭ ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، س.تورايعىروۆ سىندى قايراتكەرلەرى ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى.
تۇڭعىش ابايتانۋشى
الاشتىقتاردان العاش ابايدى زەرتتەپ، ونىڭ مۇراسىن تانىعان — ءاليحان بوكەيحان. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ول 1903 جىلى ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلىپ شىعاتىن «كيرگيزسكي كراي» كىتابىنىڭ ءحVىىى تومىندا «قىرعىز ايماعىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى ەڭبەك جاريالايدى. وندا ول ابايدىڭ تۋىندىلارىن فورماسى مەن مازمۇنى جاعىنان ايرىقشا شىعارماشىلىق دەي كەلە، ونى قازاقتىڭ جاڭا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى دەپ باعالاعان،
ال اباي دۇنيەدەن وتكەن سوڭ 1905 جىلى ۇلى اقىننىڭ قايتقانىنا ءبىر جىل تولۋىنا بايلانىستى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىندە «اباي قۇنانباەۆ» اتتى ماقالا جاريالايدى. ماقالادا الاش كوسەمى ابايدىڭ اتا-تەگى، وسكەن ورتاسىنا توقتالا كەلە، اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن ماڭىزى زور رۋحاني مۇرا دەپ باعا بەرەدى.
«اباي – پوەتيكالىق قۋاتتىڭ يەسى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى. اباي سياقتى حالىقتىڭ رۋحاني تۆورچەستۆوسىن وسىنشا جوعارى كوتەرگەن قازاق اقىنى ءالى كەزدەسكەن جوق» دەپ ءاليحاننىڭ باعا بەرۋىنىڭ ءوزى ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن تەرەڭ، جان-جاقتى تانىپ بىلگەن زەرتتەۋشى ەكەنىن كورسەتەدى. ابايدىڭ اقىندىق دارەجەسىنىڭ ەۋروپا ساپاسىنا جەتەرلىكتەي دارەجەدە العاش رەت ءمان بەرىپ پىكىر ايتقان دا ءاليحان بولاتىن.
سونداي-اق، ءاليحان بوكەيحان ابايدىڭ شىعارمالار جيناعىن باسپا بەتىنە جاريالاۋ ىسىندە مۇرىندىق بولادى. ابايدىڭ ءىنىسى كاكىتايمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، 1909 جىلى پەتەربوردا اقىننىڭ تۇڭعىش شىعارمالار جيناعىن باستىرتىپ شىعارادى. بۇل جيناقتى باستىرۋ جۇمىسى اقىن دۇنيەدەن وتىسىمەن قىزۋ قولعا الىنعان بولاتىن. بىراق ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان قۋدالانۋى جۇمىستى كەشىكتىرىپ، 5-6 جىلعا سوزىلىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى.
«التى الاش كوسەمىنىڭ ومىرىنە قاتىستى ەرەكشە نازار اۋدارا كەتەتىن جايت: ءاليحان بوكەيحان وتارلىق ەزگىسىندە وتىران «قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ» قۇقى مەن ازاتتىعى ءۇشىن قيان-كەسكى كۇرەسىن عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىمەن، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋشىلىعىمەن قوسا قاتار اتقارىپ ءجۇردى. سونىڭ بىردەن-ءبىر ايعاعى: ءاليحان وتارشىل يمپەريانىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسى دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزۋ جانە ءىس اراسىندا ءوزى رەداكتسيالاپ بولعان اباي شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا تاپسىرۋ ويىمەن 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا ومبىدان سەمەيگە كەلە جاتقان جولىندا – تۇزقالا (پاۆلودار) ىرگەسىندەگى كازاكتاردىڭ يامىشەۆسكي كەنتىندە تۇتقىنعا الىنادى. قولجۇگى (پورتفەلى) ىشىندەگى اباي قولجازباسىمەن بىرگە تاركىلەنەدى. يامىشەۆسكي كەنتىنەن تۇزقالانىڭ اباقتىسىنا جابىلعان كۇننىڭ ەرتەسىنە – 10 قاڭتار كۇنى ءاليحان پاۆلودار قالالىق 2 ۋچاسكەسى سۋدياسىن شاقىرتىپ الىپ، ءوزىنىڭ قىلمىسى بولسا، تەرگەۋ جۇرگىزىپ دالەلدەپ، سوتقا بەرۋىن، بولماسا، دەرەۋ بوساتۋىن تالاپ ەتۋمەن قاتار، قولجۇگىمەن بىرگە تاركىلەنگەن قولجازبا – قازاق اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەنىن، قۇنى 5 مىڭ پاتشا رۋبلىنە تەڭ ەكەنىن ايتىپ، ونى ساقتاۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەدى»، - دەيدى بەلگىلى ءاليحانتانۋشى تاريحشى سۇلتان حان اققۇلى.
“قازاقتىڭ باس اقىنى”
اباي قۇنانبايۇلىن شىعارماشىلىعىن العاش عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەپ، وعان تەرەڭ باعا بەرگەن الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىنۇلى. ول اقىننىڭ ولەڭدەرىمەن 1903 جىلدان تانىس بولادى. ال 1913 جىلى ءوزى رەداكتورلىق ەتەتىن «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالا جاريالايدى. وندا اباي پوەزياسىن ءمانى مەن ماعىناسى تەرەڭ، تىڭ رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە باعالايدى.
«ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى. كوپ سوزدەرىن ويلانىپ داعدىلانعان ادامدار بولماسا، مىڭ ارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانىن بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى. سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر تيەتىنى راس. بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك»، - دەگەن احمەت ابايدى تۇسىنۋگە، ويلانۋعا داعدىلانعان ادامدار بولماسا، قاراپايىم ءا دەگەندە تۇسىنبەي قالاتىنىن ايتادى.
سونىمەن قاتار، ول «اقىن اباي ءسوزىن وقىرمان اتاۋلىنىڭ بىردەن تۇسىنە الماعاندىعىن، ءار ءسوزىنىڭ ماعىناسىنىڭ وتە تەرەڭ ەكەندىگىن، ونىڭ نە ماعىنادا ايتىلعاندىعىن بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلۋگە بولادى» دەيدى.
«اۆتور ماقالاسىندا ءوزى ءپىر تۇتىپ، تالانتىن، دارىندىلىق قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعان اباي اقىندى سول زاماننىڭ اقىندارىنان دارالاپ كورسەتەدى، ونىڭ ارتىق ەكەنىن دالەلدەيدى. جالپى احمەت بايتۇرسىنوۆ قالىڭ جۇرتقا ابايدى تانىستىرۋ ماقساتىندا ونىڭ شىعارمالارىن گازەت بەتىنە ءجيى جاريالاپ تۇرعان. ول “قازاق” گازەتىن ەكىنشى اباي مەكتەبىنە اينالدىردى. احمەت اينالاسىنداعى الاش زيالىلارى وزدەرىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى اباي ءداستۇرىن ءارى قاراي جالعاستىردى»، - دەپ جازادى ادەبيەتتانۋشى ءومىرحان ءابدىمانۇلى.
“اباي اتىنىڭ جوعالۋى — قازاقتىڭ جوعالۋىمەن بىردەي”
ابايتانۋعا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دا ۇلەس قوستى. اباي ەڭبەگىن العاش رەت جارىققا شىعارىپ، حالىق اراسىنا تاراتۋ جونىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» دەگەن گازەتتە، ودان كەيىن 1907 جىلى «سەمەي گەوگرافيالىق قوعامى» شىعارعان ەڭبەكتە «عاليحان بوكەيحانوۆ ابايدىڭ قازاناماسىن (نەكرولوگ) جازدى، ءھام كەشىكپەي كىتابى دا باسىلىپ شىعاتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى. بىراق، تەز شىقپادى. 1909-شى جىلى ابايدىڭ بالالارى ءھام ىنىلەرىنىڭ ريزاشىلىعى ءھام عاليحاننىڭ ىجداحاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتا بۋرگانسكي باسپاسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇل كۇنگى قولىمىزداعى كىتاپ سول ءبىرىنشى باسىلىپ 1914 جىلى شىققان» دەيدى.
ودان بولەك، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1914 جىلى ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولۋىنا وراي «قازاق» گازەتىندە «اباي» اتتى ماقالا جاريالايدى. وندا ول ابايدى قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى دەپ باعالاپ، ونىڭ اتى «تاريحتا التىنمەن جازىلار» تۇلعا دەپ دارىپتەيدى. ول دانىشپان اقىننىڭ قازاق رۋحانياتىنداعى ورنىن بىلايشا ايقىندايدى: «اباي سىندى اقىننىڭ كادىرىن بىلمەۋ – قازاق حالقىنىڭ زور كەمشىلىگىن كورسەتۋگە تولىق جارايدى، سەبەبى – قازاق باسقا جۇرتپەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، تەڭ حالىق بولىپ جاساي الماۋى – تاريحى، ادەبيەتى جوقتىقتان. تاريحى، ادەبيەتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى، ۇلتتىعىن ساقتاپ، ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ، جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى – ادەبيەت، جانسىز ءتان جاساماق ەمەس. قايدان وربىگەنىن، قايدان وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن بىلمەگەن جۇرتقا، بۇل تالاس-تارتىس، تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق. سوندىقتان ابايدىڭ اتى جوعالۋى، مۇنان كەيىن دە شىعاتىن ابايلار سونداي ەسكەرۋسىز ۇمىتىلۋ ىقتيمالى قازاقتىڭ جوعالۋىمەن، قازاق اتتى حالىقتىڭ ۇمىتىلۋىمەن بىردەي».
“اقىندار پايعامبارى”
اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ،
ابايدى وقى، ەرىنبە.
ادامدىقتى كوزدەسەڭ،
جاتتاپ توقى كوڭىلگە، - دەيدى قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ.
حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىڭ ويانۋ كەزەڭىنىڭ جارشىسى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دارىندى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ اباي مۇراسىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ، تانىپ باعالاۋى، ول تۋرالى پىكىرلەرى ابايتانۋ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ابايعا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەسە، ال سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «اقىندار پايعامبارى» دەپ لايىقتى باعا بەرگەن.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 1913 جىلعى «قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان» دەگەن ماقالاسىندا: «تۋىستاعى تۇرمىس دەرتى زىعىرىڭدى قايناتىپ، بارماعىڭدى شايناتىپ، ىقتيارسىز، ىزالى ىزعارىن توگەدى، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرارلىق اششى، زارلى بەبەۋلەرىن قاعىپ، كوڭىل تولعاعىن، جۇرەك ءتۇيىنىن تارقاتادى. باسقالارعا قاراعاندا، پايعامباردىڭ جۇرەگىنەن قۇيىلعان قۇرانداي، سوقىر كىسى سىبدىرىنان تابارلىق مارقۇم اباي ولەڭدەرى سەكىلدى اشىق تۇرادى»، – دەپ جازدى.
ال ماعجان جۇماباەۆ:
شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل - باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس.
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاندى
دۇنيە قولىن جايىپ ەندى كۇتپەس، - دەپ “التىن حاكىم ابايعا” اتتى ولەڭ شىعارىپ، حاكىمدىكتى باعالايتىن جاس ۇرپاق كەلەرىنە دەگەن نىق سەنىمى بارىن ايتا كەتەدى.
كەيىن زەرتتەۋشىلەر ماعجان جۇماباەۆتىڭ اقىندىعىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى دەپ كورسەتەدى. ماعجاننىڭ ابايدىڭ اقىندىعىنا ەلىكتەگەنى، حاكىمنىڭ شىعارماشىلىعىنمەن ساباقتاستىعى بار ەكەنى بىرنەشە دەرەكتەردە ايتىلادى.
اباي تۋرالى جازعان العاشقى ايەل
اباي تۋرالى جازعان الاش قوزعالىسى كەزىندە قايراتكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى — ءنازيپا قۇلجانوۆا. ول اباي قۇنانبايۇلى تۋرالى دەرەكتى ماقالا جازىپ، «قازاق» گازەتىنە جاريالاعان.
گازەتتىڭ 1915 جىلعى 101-سانىندا «ءنازيپا» دەپ قول قويىپ، «ءبىر كەرەك جۇمىس» دەگەن ماقالاسىندا قازاق جەرىندە ادەبيەت كەشتەر جانە باسقا دا ءتۇرلى ويىندار وتكىزۋ تۋراسى ءسوز قوزعايدى. 13 اقپاندا سەمەي جەرىندە وتكەن ادەبيەت كەشى جانە سول كەشتىڭ رۋحاني تىرەگىنە اينالعان اباي تۋرالى جازادى.
«ماقالادان ءبىز اۆتوردىڭ كوكسەگەنى حالقىنىڭ رۋحاني بايۋى، ءبىلىمدى ەل قاتارىنا قوسىلۋى ەكەنىن بايقايمىز. «باسقا جوعارى مادەنيەتتى ەلدەرگە ەلىكتەپ ءبىز دە مادەني-ادەبي كەش، جيىنداردى ءجيى ۇيىمداستىرىپ تۇرساق دەگەن نيەت» دەگەن جولدار وسىنىڭ ايعاعى. ماقالانىڭ ءون بويىنان سول كەزەڭدەگى ونەر-بىلىمگە جاقىن، جالپى، قولىنا قالام ۇستاعان كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ تسەنزۋرادان كوزدەرىن اشا الماي، ايتارىن ايتا الماي قينالعانىن بايقايمىز. ءنازيپا قۇلجانوۆا وقىرماندارعا «سەندەر تەك سول جوسپارىما قوسىلىڭدار، بىرىگىپ جۇمىس ىستەسەك العا باسامىز» دەگەن وي تاستايدى»، - دەپ جازادى ادەبيەتتانۋشى ءومىرحان ءابدىمانۇلى.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
