ەرلان تولەۋتاي: "الماس قىلىش" - قازاق كوپتەن كۇتكەن فيلم

5376
Adyrna.kz Telegram

5 قاڭتاردان باستاپ «قازاق ەلى» سەريالىنىڭ كينونۇسقاسى – «الماس قىلىش» ءفيلمى جالپىۇلتتىق پروكاتقا شىقتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرلىق تويىنا تارتۋ بولعان كينوتۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرى مەرەكە كۇندەرى استانا جانە الماتى قالالارىندا ءوتتى. العاشقى كورەرمەندەردىڭ بۇل فيلمنەن العان اسەرى ءارتۇرلى بولدى. كورگەن ادامداردىڭ اراسىندا ماقتاعاندار دا، سىناعاندار دا تابىلدى. انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىز وسى كينوداستاننىڭ ءتۇسىرۋ توبىندا بولىپ، ديالوگتارىن جازعان ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتايمەن سۇحباتتاستىق. ونەرتانۋشى كەيىنگى جىلدارى ۇلكەن ەكرانعا جول تارتقان «امانات»، «اناعا اپارار جول» سىندى فيلمدەردىڭ جارىق كورۋىنە دە سۇبەلى ۇلەسىن قوستى. بىراق بۇل جولى «الماس قىلىشتىڭ» توڭىرەگىندە عانا اڭگىمەلەسۋدى ءجون كوردىك.

– ەرلان اعا، «الماس قىلىش» ساتسىزدەۋ بولعان «كوشپەندىلەر» ءفيلمىنىڭ ولقى تۇستارىن تولتىراتىن سياقتى. «الماس قىلىشتىڭ» ۇتىمدى تۇستارىن اتاپ وتسەڭىز. كوپشىلىكتى ول نەسىمەن تارتۋى مۇمكىن؟

– ارينە، كورەرمەننىڭ «الماس قىلىشتى» «كوشپەندىلەر» فيلمىمەن سالىستىراتىنى تۇسىنىكتى جايت. ەكەۋى دە كوشپەلىلەر تاريحىنان سىر شەرتەدى، ياعني تاريحي دراما جانرىنا جاتادى. الايدا، ەكى ءفيلمنىڭ ءتۇسىرىلۋ بارىسى جەر مەن كوكتەي. سالىستىرا ايتساق، «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن تۇسىرۋگە 40 ميلليون دوللار شاماسىندا قارجى جۇمسالدى. «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» 11 ميلليون دوللارعا ءتۇسىرىلدى. «الماس قىلىش» 3 ميلليون دوللارعا جەتەر جەتپەس قاراجاتتى قاناعات تۇتتى. ونىڭ ءوزى ۇزدىك-سوزدىق ءبولىنىپ تۇردى. ايتسە دە رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشەۆ وسىنداي از قاراجاتپەن بۇعان دەيىن تۇسىرىلگەن تاريحي فيلمدەردەن اۋقىمدىراق، ساپالى كينو تۇسىرە الدى دەپ ويلايمىن. يدەيالىق قۋاتى، يدەولوگيالىق مازمۇنى جاعىنان اتالعان فيلم «كوشپەندىلەر» سياقتى تاريحي فيلمدەردەن كوش ىلگەرى. بۇل فيلمدە وسىدان بەس جارىم عاسىر بۇرىنعى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاريحى ۇلتتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان شىنايى تاسپالاندى. «الماس قىلىش» – قازاق كوپتەن كۇتكەن فيلم.

– جالپى وسى فيلم رەجيسسەرى رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ جۇمىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ول وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى الىپ شىعا الدى ما؟ 

– رۇستەم ءابدىراش – قازاقى ورتادا وسكەن، الەم ءھام كوشپەلىلەر تاريحىن كوپ وقىعان، كوپ توقىعان ءبىلىمدى ازامات. ءومىر جولىن سۋرەتشى بولىپ باستاعان. بۇل رەجيسسەرگە اسا قاجەت ماماندىق. بيىلعى جىلى وڭتۇستىك كورەيادا، اتاقتى پۋسان فەستيۆالىندە ازيانىڭ 100 ۇزدىك رەجيسسەرىنىڭ ەسىمدەرى اتالىپ، ارنايى كىتاپ بولىپ شىقتى. وسى بەدەلدى تىزىمگە قازاقتىڭ ءتورت رەجيسسەرىنىڭ ەسىمدەرى ايشىقتالىپ جازىلدى. ولار: شاكەن ايمانوۆ، دارەجان ومىرباەۆ، رۇستەم ابدىراشەۆ جانە ءادىلحان ەرجانوۆ.

رۇستەمنىڭ ەسىمى الەمگە تانىمال رەجيسسەرلەر ياسۋدزيرو ودزۋ، اكيرا كۋروساۆا، حوۋ حسيا-حسيەن، ساتيادجيت رەي، ابباس كياروستامي سياقتى داڭقتى كينوگەرلەرمەن قاتار اتالعانىنا قۋاندىق. اتالمىش تىزىمگە كينويندۋسترياسى دامىعان جاپون مەملەكەتىنەن – 18, ءبىر جارىم ميللياردقا جۋىق حالقى بار قىتايدان – 11, ينديا مەن كورەيادان – 10, يران مەن فيليپيننەن – 9 رەجيسسەر كىردى. ال ءبىزدىڭ تۋىستاس ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنەن، قىرعىزستاننان – 2, وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنان جالعىز رەجيسسەردەن عانا اتالمىش تىزىمگە ىلىكتى. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل – قازاق كينوسىنا بەرىلگەن ۇلكەن باعا.

رۇستەم «الماس قىلىش» فيلمىنە تۇلعا رەتىندە تولىسقان، رەجيسسەر رەتىندە ءپىسىپ جەتىلگەن دەر شاعىندا كەلدى. سوسىن رۇستەمنىڭ بويىندا رەجيسسەرگە كەرەكتى تاباندىلىق، قاجىرلى قايرات مول. ەل الدىنداعى، كورەرمەن الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنە بىلەدى. نار تاۋەكەلدىڭ ادامى. ءفيلمدى ءتۇسىرۋ كەزىندە ادام ايتقىسىز قيىندىقتارعا كەزىكتىك.

ماسەلەن، ءتۇسىرىلىمدى 2015 جىلدىڭ شىلدە ايىندا باستاۋىمىز كەرەك ەدى. مينيسترلىك ۋادەلى قارجىنى كوپ كەشىكتىرىپ، تەك قىرقۇيەك ايىندا عانا بەرە الدى. ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى الاتاۋدىڭ 1800 – 2000 مەترلىك بيىك بەلدەۋىندە جۇرگىزىلدى. سۋىق ءتۇسىپ كەتتى، ارتىنان قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلدى. ەرىكسىز ەتەككە تۇستىك. وسى قارا سۋىقتا اقپان ايىنا دەيىن دالادا بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ كينو تۇسىردىك. ءفيلمدى كورگەن كەزدە بايقاعان بولارسىز، سالقار كوش دالانى دۇبىرلەتىپ كەتىپ بارادى، ال ادامداردىڭ ۇستىندە جازدىق كيىم، مۇزداي قۇرسانعان ساۋىتتى اسكەر. تەمىر ساۋىت ادامنىڭ دەنەسىن قارىپ جىبەرەدى عوي. فيلم – وسىنداي ەكسترەمالدى جاعدايدا ءتۇسىرىلدى. مۇنداي ساتتەردە رۇستەم يدەولوگ بولا ءبىلدى، ءتۇسىرىلىم توبىنا جىگەر بەرىپ، دەمەپ قايراپ وتىردى.

ارينە، ءتۇسىرىلىم توبىنا، كينوگەر قاۋىمعا مىڭ العىس. قيىندىقتارعا شىداس بەردى، قاجىماي ءتوزدى، بۇل ورايدا بارىمىزگە قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان دانىشپان حاندارىمىز بەن سايىپقىران ەرلەرىمىزدىڭ ەلدىك مۇرات جولىنداعى قيان-كەسكى كۇرەسىن جاس ۇرپاققا پاش ەتىپ جاتىرمىز دەگەن بيىك جاۋاپكەرشىلىك، پاتريوتتىق سەزىم دەم بەردى دەپ ويلايمىن.

ortada-zhanibek-han

– وسىنىڭ الدىندا تاريحىمىزدى الەمگە تانىتادى دەگەن «كوشپەندىلەردىڭ» ساتسىزدىككە ۇرىنۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– ءوز باسىم «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىن. ونىڭ كورەرمەن كوڭىلىنەن شىقپاي قالۋىنىڭ ەكى-ءۇش قانا سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن، ءفيلمدى بىرنەشە رەجيسسەر ءتۇسىردى، ولاردا بىراۋىزدىلىق، ورتاق مامىلە، بەرىك كونتسەپتسيا بولمادى. اققۋ كوككە، شورتان كولگە، شايان شولگە تارتقان جاعداي ورىن الدى. ماسقارا بولعاندا، ءفيلمنىڭ امەريكادان اتتاي قالاپ الدىرىلعان باس رەجيسسەرى ءتۇسىرىلىم الاڭىن تاستاپ، ەلىنە كەتىپ قالدى. سول كەزدە «قازاقفيلمدە» شەتەلدىك ماماندارمەن يۋريسديكتسيالىق قۇجات جاساي الاتىن بىلىكتى ماماندار دا بولماعان سياقتى. كەلىسىمشارتتاعى ولقىلىقتى سەزىپ قالعان امەريكالىق اقشاسىن الىپ العان دا، ءتۇسىرىلىم الاڭىنان تايىپ تۇرعان.

ەكىنشى كەتكەن ءبىر اعاتتىق – كينوداعى باستى رولدەردى سومداۋعا تاعى دا سول امەريكالىق اكتەرلاردىڭ شاقىرىلۋى. بۇل – ورەسكەل قاتەلىك بولدى. ابىلايداي كەمەڭگەر حانىمىزدى قانداي جاعداي بولعاندا دا ۇلتتىق اكتەرىمىز سومداۋ كەرەك ەدى. وسى فاكتورلار كورەرمەننىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋعا سەبەپ  بولدى.

دەسەك تە، «كوشپەندىلەر» ءفيلمىنىڭ جاقسى جاقتارىن ايتقان ءجون. ءبىز تەك سىناۋعا، مىنەۋگە كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. سىن – ءادىل، كاسىبي بولۋى كەرەك. ماسەلەن، «كوشپەندىلەرمەن» بىرگە قازاق كينوسىنا امەريكالىق جۇيە كەلدى. بۇل – الەمدەگى ەڭ وزىق، ەڭ جەتىلگەن جۇيەنىڭ ءبىرى. قازىر قازاق كينوسىندا بىرنەشە دەپارتامەنت جۇمىس ىستەيدى. ءار دەپارتامەنتتىڭ باسشىلارى ءوز ءىسىنىڭ مامانى بولىپ العان. قاي جاعىنان بولسىن ۇتىمدى. سوسىن «كوشپەندىلەرمەن» بىرگە قازاق كينوسىنا وزىق تەحنولوگيا كەلدى. ول كەزدە ىشىمىزدە بۇل تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن ماماندار جوقتىڭ قاسى بولاتىن. فيلم ءتۇسىرىلىپ بىتكەننەن كەيىن بۇل تەحنيكانىڭ ءبارى «قازاقفيلمدە» قالدى. وسىنىڭ نەگىزىندە جاڭا تەحنولوگيانىڭ سىرىن بىلەتىن، ونى ءتاۋىر مەڭگەرگەن جاس ماماندار ءوسىپ شىقتى.

ال «الماس قىلىش» فيلمىندە جوعارىدا اتالعان كەلەڭسىزدىكتەر ورىن العان جوق. ءفيلمدى ۇلتتىق رەجيسسەر ءتۇسىردى، ۇلتتىق ماماندار جۇمىس ىستەدى، ءوزىمىزدىڭ اكتەرلەر وينادى. تەك بۇل جولى قارجى جاعى عانا قولبايلاۋ بولدى. ەركىن كوسىلۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرمەدى، ادىمىمىزدى اشتىرمادى.

ارينە، كينودا قارجىسىز ەش ماسەلە شەشىلمەيدى. بارلىعى دا سول قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. بىردە ءتۇسىرىلىم الاڭىندا جۇمىس جۇرمەي تورىققاندا «كوشپەندىلەرگە» بولىنگەن 40 ميلليون دوللاردى «الماس قىلىشقا» بەرگەندە عوي دەپ رۇستەم ەكەۋمىزدىڭ ارمانداعانىمىز بار…

zhanibek

– فيلم ستسەناريىنىڭ اۆتورلارى ەسەنبەرليننىڭ رومانىنان قانشالىقتى اۋىتقىدى، جالپى ولار جاڭالىق ەنگىزە الدى ما؟  

– ءفيلمنىڭ ستسەناريىن تيمۋر جاقسىلىقوۆ پەن سماعۇل ەلۋباي اعامىز جانە رۇستەم ادىراشەۆتىڭ ءوزى جازدى. كينو دراماتۋرگياسىنىڭ ءوز زاڭدارى بار. ول وزىنە باعىندىرماي قويمايدى. وسى تۇرعىدا اۋىتقۋشىلىق بولدى.

دەگەنمەن اتالمىش رومان فيلمگە لەيتموتيۆ ەتىپ الىندى. رومانداعى تاريحي تۇلعالار، ۇلكەن وقيعالار تۇگەلدەي دەرلىك كينو تىلىنە اينالدىرىلدى. ءتىپتى، مەن كەيبىر ديولوگتاردى روماننان سوزبە-ءسوز الۋعا تىرىستىم. كەيىن ودان باس تارتتىم. ويتكەنى، كىتابي ءتىلدى كينوعا تولىق قولدانا المايسىڭ. بۇل جەردە ستسەناريستەر تەك قانا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ قويعان جوق، بەلگىلى، بەدەلدى تاريحشىلاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنە دە سۇيەندى.

رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ الدىندا بۇل كىتاپتار تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى. ونىڭ ىشىندە اقساق تەمىردىڭ عۇمىرنامالىق كىتابىنا دەيىن بولدى. مەنىڭ ءوزىم مۇحامەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي»، زاحير اد-دين بابىردىڭ «بابىر-ناما» تاعى دا باسقا اتاقتى تاريحي ەڭبەكتەرگە جۇگىنىپ وتىردىم.

– ءوزىڭىز ايتقان ەڭبەكتەردەن قانداي دەرەكتەردى پايدالاندىڭىزدار؟ ەندى فيلمدەگى تاريحي شىندىق ماسەلەسىنە كەلسەك…

– نەگىزگى ماماندىعىم تاريحشى بولعاندىقتان، ول زامان وقيعالارى مەن سىرلارىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. بىراق، تاريحي دالدىك ءۇشىن ءبارىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلدى. ماسەلەن، موعولستان، ونىڭ بيلەۋشىسى ەسەنبۇعا حان تۋرالى دەرەكتەردى سول زاماننىڭ كۋاگەرى مۇحامەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ەڭبەگىنەن الدىق. ەتنيكالىق قۇرامى اركەلكى موعولستان مەملەكەتىن شاعاتاي تۇقىمىنان شىققان حاندار بيلەگەن. ولار دۋلات امىرلەرىنىڭ ىقپالىندا بولعان. ال، دۋلاتتار – قازىرگى قازاقتار. موعولستاننىڭ كوپ حالقىن قازىرگى قازاق رۋلارى قۇراعان.

كۇنگەي جاعىن قىرعىزدار مەكەندەگەن، قالالارىندا وتىرىقشى تارانشىلار كوپ بولعان، سارايلارىندا كانيزاك كۇڭدەر ۇستالعان. رەجيسسەر بۇل كانيزاكتاردى بيلەتۋ ارقىلى – موعولستان زامانىنداعى حان سارايىنىڭ اتموسفەراسىن بەرۋگە تىرىستى. موعولدار ءىسلام ءدىنىن قاتتى ۇستانعان. سالدەسى جوقتاردىڭ بىردەن باسى شابىلاتىن بولعان. وسى سەبەپتى ءبىزدىڭ كوستيۋم سۋرەتشىلەرى موعولدارعا كوكشىل سالدە كيگىزدى. ءبىر قىزىعى، ءدىن كۇشەيىپ تۇرعان شاعىندا موعولستان حالقى ىشكىلىككە سالىنادى، حاندارى ءتىپتى ىشكىش بولىپ، ىشىندە اراقتان ولگەندەرى بولادى.

كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاقتار جەر سۇراپ كەلگەندە ەسەنبۇعانىڭ حالى مۇشكىل ەدى. ماۋەرەناھرداعى اقساق تەمىر تۇقىمدارى ەسەنبۇعانىڭ اعاسى جۇنىسكە موعولستاننىڭ تاعىن الىپ بەرۋگە ارەكەتتەنىپ جاتقان بولاتىن. شىعىسىندا ويراتتاردىڭ شابۋىلى كۇشەيگەن ءسات. قىرعىزدار دا باعىنباي بارا جاتقان. وسى قىسىلتاياڭدا قازاقتار كەلىپ جەر سۇرايدى. ەسەنبۇعانىڭ بەرمەسكە امالى قالماعان ەدى. ءفيلمدى كورگەن بىرەۋلەر قازاقتار وزبەكتەردەن قورلىق كورىپ ءبولىنىپتى دەگەن ءسوز تاراتىپ جۇرگەن كورىنەدى. بۇل – ءۇستىرت پىكىر. ول كەزدەگى وزبەكتەردىڭ بۇل وزبەكتەرگە ەش قاتىسى جوق، ولار كوشپەلى وزبەكتەر، ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز – قازاقتار.

17310-9

تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن اۋەلى وزبەك اتاۋىنىڭ قايدان شىققانىنا كەلەيىك. 1313 – 1342 جىلدارى التىن وردانى  وزبەك ەسىمدى حان بيلەگەن. وزبەك – يسلام ءدىنىن العاش قابىلداعان التىن وردانىڭ العاشقى حاندارىنىڭ ءبىرى. وزبەك حان بيلىگىنەن باستاپ، دەشتى قىپشاق جۇرتى وزبەك اتالا باستاعان، قىپشاق-وزبەك بوپ جۇرگەن كەزدەرى دە بولعان. 1428 جىلى ابىلقايىر شايباني بيلىككە كەلگەننەن كەيىن بۇل كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى، تاريحي ادەبيەتتەردە ابىلقايىر حاندىعى نەمەسە وزبەك ۇلىسى اتالدى. اق وردا ۇلىسىنىڭ ورنىندا ورناعان كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى باتىسىندا جايىق وزەنىمەن شەكتەستى، وڭتۇستىگى ارال تەڭىزى مەن سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىن، سولتۇستىگى توبىل مەن ەرتىس وزەندەرىنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. حاندىقتىڭ استاناسى ءسىبىردىڭ تومەن جازىعىنداعى تۇرا قالاسى بولدى. كەيىنىرەك سىعاناق شاھارىنا كوشىرىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ «سارتقا» ياعني بۇگىنگى وزبەككە قايىرىلۋى وسى كەزدەن باستالادى. ويتكەنى قول استىنداعى كوشپەلى وزبەكتەر بىرتىندەپ، 1460 جىلداردان باستاپ، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا ەرىپ، موعولستانعا قازاق شىعىپ كەتە باستايدى. بۇل ءۇردىس بىرنەشە جىلدارعا سوزىلادى. اقىرىندا كوشپەلى وزبەكتەر – قازاقتاردان ايىرىلىپ حالىقسىز قالعان ابىلقايىر قاراماعىنداعى قالعان-قۇتقان كوشپەلى وزبەكتەردى ءامىر تەمىر تۇقىمدارىنىڭ ۇلىسى – ماۋەرەناھردى جاۋلاپ العان سوڭ، سول ۇلىستىڭ وتىرىقشى سارت، سوعدى، تاجىكتەرىمەن ارالاستىرىپ شايباني مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالادى. كەيىن بۇل ۇلىس بۇقار حاندىعىنا اينالادى.

بۇقار حاندىعى نەگىزىندە قوقان، حيۋا، حورەزم حاندىقتارىن بىرىكتىرگەن سوۆەت ۇكىمەتى 1920 جىلى وعان وزبەكستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ بەردى. ال ابىلقايىر بيلەگەن كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى 1469 جىلى ابىلقايىر ولگەن سوڭ، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. سوندىقتان بۇل جەردە «وزبەكتەردەن قورلىق كورۋ» دەگەن ماسەلە اتىمەن جوق. ماسەلە كوشپەلى وزبەكتەردى ءادىل بيلەي الماعان، ءسويتىپ قول استىنداعى حالىقتان ايىرىلىپ قالعان ابىلقايىر شايبانيدا. ول اق وردا بيلەۋشىسى باراق حاندى ءولتىرتىپ، تاعىن تارتىپ العان ادام. بيلىككە كەلگەن سوڭ، جوشىنىڭ وردا ەجەننەن تارايتىن تۇقىمدارىنا كۇن كورسەتپەگەن. ويتكەنى ابىلقايىر جوشىدان تارايتىن شايبان تۇقىمى، ال باراق حان، ونىڭ ۇلى جانىبەك سۇلتان، بولات سۇلتاننىڭ ۇلى كەرەي سۇلتان – بارلىعى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن تۇقىمدارى، اق وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى. تاق ءۇشىن كۇرەستە بۇلار اق وردانى قۇلاتقان ابىلقايىرعا اتا جاۋ.

اق وردا تاعىن زاڭسىز يەلەنگەن ابىلقايىر ءوز زامانىنىڭ وزبىر بيلەۋشىسى بولعان ادام. ابىلقايىر زامانىندا سوعىس كوپ بولىپ، حالىق جاۋگەرشىلىكتەن قاجىعان. وسىنداي الاساپىراندا ابىلقايىردىڭ ايداپ سالۋىمەن قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ ارعىن اقجول ءبيدى ءولتىرۋ جاعدايدى ودان ارمەن ۋشىقتىرىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، بۇل وقيعا كوشپەلى وزبەكتەردىڭ قازاق شىعىپ، ابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتۋىمەن اياقتالادى. ول زاماندا ۇلىس قۇرامىنان شىعىپ، وردانى، حاندى تاستاپ، ەركىندىككە كەتىپ قالۋدى «قازاق شىعىپ كەتۋ» دەپ اتاعان. كوشپەلى وزبەكتەر دە ابىلقايىر حانمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، موعولستانعا قازاق شىعىپ كەتەدى. وسى وقيعانى «اق وردا» ۇلىسىن قايتا جاڭعىرتۋعا تىرىسىپ جۇرگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ۇتىمدى پايدالانادى. ءسويتىپ شۋ بويىنا كەلىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەدى. بىلاي قاراساڭىز، بارلىعى قازاقتىڭ تاريحى، مەملەكەت قۇرۋ، ۇلت بولۋ جولىنداعى جانكەشتى كۇرەس تاريحى. سول كەزدىڭ وقيعالارىنا باجايلاپ قاراساق، ابىلقايىردىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ دەنى قازاقتار، موعولستاندى جايلايتىن ەلدىڭ دە كوبى قازاقتىڭ رۋ تايپالارى، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرگەن ەل دە – قازاقتار. تەك ءار ۇلىستىڭ قۇرامىندا تارىداي شاشىراپ، ۇلت بولىپ ۇيىسا الماي جۇرگەن شاعى. بۇعان نوعايلىدان ىرگە ايىرعان رۋ-تايپالاردى قوسىڭىز. بارلىعىنىڭ ءبىر-اق مۇراتى بار، ول –  كوشپەلىلىك داستۇرمەن حالىق سايلاعان قامقور حانى بار ەركىن ەل بولۋ. وسى مۇراتتى ارمان ءبىر ارناعا توعىسا كەلە، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋىنە نەگىز بولادى. بۇرىنعى «قازاق شىعىپ كەتۋ» – ەندى كيىز تۋىرلىقتى الاش ۇراندى كوشپەلى جۇرتتىڭ ورتاق اتاۋىنا اينالىپ، ناتيجەسىندە قازاق ۇلتى، قازاق مەملەكەتى تاريح ساحناسىنا شىعادى.

كەيىن موعولستان دا كۇيرەدى، كوك وردا دا قۇلادى. نوعايلى زامانى دا تاريح ساحناسىنان كەتتى. ولاردىڭ قارعا تامىرلى حالقى، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارمان-مۇددەسى ورتاق جۇرتى قازاق حاندىعىنا قوسىلدى. اتىراۋ مەن التايدىڭ، الاتاۋ مەن ارقانىڭ اراسىنداعى كوشپەلىلەردىڭ التىن بەسىگى قازاق حالقىنا ماڭگىلىككە ميراس بولىپ قالدى. فيلمدە وسى وقيعالار كينو تىلىمەن باياندالدى. ارينە، كەي جەرلەردە كوركەم شىندىققا كەزەك بەردىك. ونسىز كينو بولمايدى. بىراق، تاريحي شىندىقتار، حرونولوگيالار ساقتالىپ وتىردى. ويتكەنى جاس ۇرپاقتى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان اتا-بابا تاريحىنان اداستىرعىمىز كەلمەدى.

kerej-han

تىڭ اكتەرلەرگە تاڭداۋ جاسالدى

– «الماس قىلىش» فيلمىنە كوبىنەسە تەاتر اكتەرلەرى تارتىلعان سياقتى. جالپى «قازاق ەلى» سەريالىنىڭ ءتۇسىرىلىمى باستالعاندا كاستينگ جاريالانىپ، قاراپايىم جۇرت اراسىنان شىققاندار دا فيلمگە ءتۇسىپتى. اكتەرلىك قۇرام تۋرالى نە ايتاسىز؟

– «الماس قىلىشپەن» بىرگە قازاق كينوسىنا جاڭا اكتەرلەر لەگى كەلگەندەي. رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشەۆ باستى رولدەردى سومداۋ ءۇشىن بۇرىن قازاق كينوسىندا كورىنە قويماعان تىڭ اكتەرلەرگە تاڭداۋ جاسادى. اتاپ ايتساق، باستى ءرول – كەرەي حاندى سومداعان قايرات كەمالوۆ، قاسىم سۇلتان – مەيىرعات امانگەلدين،  شاھمۇحامەد – نيازبەك شايسۇلتانوۆ، جاھانبيكە – ءمادينا ەسمانوۆا، زەڭگى – ءاشىم احمەتوۆ، تاعى باسقالار.

مەنىڭشە، اتالعان اكتەرلەر ءوز رولدەرىن تاماشا الىپ شىقتى. كەرەي (قايرات كەمالوۆ) – ءومىر كورگەن، تاجىريبەلى، حالىقشىل سۇلتان. جاۋگەرشىلىكتە قايتپاس ەر، موسقال تارتقان جاسىنا قاراماستان قان مايداندا جاۋىنا جاننان كەشىپ قىلىش سەرمەيدى. بيلىك ءۇشىن كۇرەستە – ءابجىل ديپلومات، ءار ءسوزىن الىستان وراعىتىپ، شاقتاپ سويلەيدى. ۇستىرتتىككە سالىنبايدى. مۇنى ءبىز ابىلقايىر حانمەن ءسوز ىرعاسقاندا بايقايمىز. بىراق، كەرەك كەزىندە ايتار ويىن سالماقتاپ، باتىل ايتىپ سالادى. مۇنىسى – موعولستان حانى ەسەنبۇعاعا تالاپ قويعاندا انىق كورىنەدى. جۇزىندە شايبان تۇقىمدارىنىڭ تىزەسى باتقاننان قالعان اۋىر ءومىردىڭ ءىزى، بيلىكتەن قاعاجۋ كورگەندىك تابى بار.

ال جانىبەك كەرىسىنشە، البىرت، قىزۋ قاندى، حان الدىندا دا، قارا الدىندا دا ايتار ءسوزىن ىرىكپەي ايتىپ سالاتىن تاۋەكەلشىل جاس سۇلتان. وسى ورايدا قايرات كەمالوۆ پەن ەركەبۇلان دايىروۆتىڭ (جانىبەك سۇلتان) تاندەمى ءساتتى شىقتى دەپ ويلايمىن. ەكەۋى دە ەل قامىن جەگەن ارمانى بيىك ەرلەر، بيلىك ءۇشىن كۇرەستە حالىق كۇشىنە سۇيەنەدى. ارينە، تاق ءۇشىن تارتىستا نە بولمايدى دەيسىز. اسىرەسە، كينوونەرىندە – ايارلىق، قاتىگەزدىك، ساتقىندىق، ەكىجۇزدىلىك، بەتسىزدىك – ءبارى اسىرەلەنىپ كورسەتىلەدى. بىراق، ءبىز تۇڭعىش حاندارىمىزعا مۇنداي جاماندىقتار تاڭۋدان، ارسىزدىقتار ارقالاتۋدان ساقتاندىق.

ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «بۇرىنعىنىڭ ءبارى اۋليە بولعان» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. ءبىز دە ءباھادۇر حاندارىمىزعا وسى تۇرعىدان كەلدىك. العاشقى حاندارىمىزدى اتالعان قاسيەتسىزدىكتەردەن ادا، مەملەكەتشىل، حالىقشىل، كەمەڭگەر تۇلعالار رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستىق. جاس ۇرپاققا، كەلەشەك ەل باسشىلارىنا ۇلگى بولسىن دەدىك.

زامانىمىزدىڭ تاماشا اكتەرى دوسحان جولجاقسىنوۆ تا بۇل جولى ءوز بيىگىنەن كورىندى. ناعىز حانعا ءتان كەسەك مىنەزدەر كورسەتە الدى. قوبىلاندى باتىرمەن ساحناسىن ەسىڭىزگە الىڭىز. ابىلقايىر شايباني – (دوسحان جولجاقسىنوۆ) ءوز زامانىنىڭ ۇلى پاتشاسى. بىراق «ارىستان قارتايسا تىشقانشى بولادى…»  قارتايىپ، قولىنان كۇش كەتە باستاعاندا ول بيلىكتى ۋىسىنان شىعارماۋ ءۇشىن بارىنە بارادى. بىراق قانشا زۇلىم بولسا دا پاتشانىڭ بويىنان كەڭدىك، مارتتىك، بەكزاتتىق، جومارتتىق سياقتى قاسيەتتەر جوعالماق ەمەس. ەرتە زامان پاتشالارى وسىلاي بولعان. مىنە، وسىنداي سان قيلى كۇردەلى مىنەز يەسى، تۇلعاسى قايشىلىققا تولى بيلەۋشىنى دوسحان جولجاقسىنوۆ ءساتتى سومداي ءبىلدى. ونىڭ ءۇمىت ارتقان نەمەرەسى شاھمۇحامەد – (نياز شايسۇلتانوۆ) ءوزىنىڭ سۇيىكتى اتاسىنا ۇقساعىسى كەلەدى. «بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ» قانعا قۇمارتادى. اينالاسىنا ءولىم ۋىن سەبەمىن دەپ جانىگەدى. كەيىن ءوزى حان بولعاندا، ول بۇل ارمانىنا جەتەدى. شاھمۇحامەدتىڭ تۇسىندا قان كوپ توگىلگەن ەدى.

– وسى جەردە ءبىر سۇراق، سىنشىلار ابىلقايىر شايبانشاھ پەن       شاھمۇحامەدتىڭ اۋزىنان «تورەدە باۋىر بولمايدى» دەگەن ءسوز ءجيى قايتالانادى دەپ جاتىر. بۇعان نە دەيسىز؟                                                                

– ءجيى شىقسا نەسى بار! بۇل – شايبان اۋلەتىنىڭ دەۆيزى. بيلىك ءۇشىن كۇرەستە تۋعانىن اياماعان اتاسى بۇل ءسوزدى بولاشاق تاق يەسى – سۇيىكتى نەمەرەسىنە وسيەت رەتىندە ءبىر مارتە ايتادى. نەمەرەسى شاھمۇحامەد اتاسىنىڭ امانات ءسوزىن ەكى ەپيزودتا قايتالايدى. ءفيلمنىڭ ءون بويىندا بۇل ءسوزدى نەبارى ءۇش رەت قانا ەستيمىز. ۇران ءسوز ءۇشىن بۇل كوپ ەمەس.

kerej-men-zhanibek

«قازاق ەلىنىڭ» جالعاسى تۇسىرىلەدى

– ال، ەندى وزىڭىزگە كەلسەك، اتالمىش ءفيلمنىڭ ديالوگتارىن جازىپسىز. سىزگە جەكە ءرول دە بەرىلگەن ەكەن، وسى جونىندە ايتساڭىز.

– مۇمكىن ءسىز «قۇنانباي» فيلمىمەن شاتاستىرىپ وتىرعان شىعارسىز. «قۇنانبايدا» جاناق اقىننىڭ بەينەسىن سومدادىم. ال بۇل فيلمدە ماعان شاعىن عانا ءرول بەرىلدى. فيلم ستسەناريىندە قازتۋعانمەن ءسوز قاعىستىراتىن جاۋىنگەر اقىننىڭ ءرولى بار. ءتىپتى ەكەۋىنىڭ «ايتىسىن» قاعازعا ءتۇسىرىپ تە قويعان ەدىم. الايدا قاراجاتتىڭ تۇگەسىلۋىنە بايلانىستى بۇل ەپيزود كەلەسى ماۋسىمعا قالدى.

كەلەسى ماۋسىم دەمەكشى، اللا جازسا، «قازاق ەلىنىڭ» جالعاسىن تۇسىرەمىز. العاشقىدا رۇستەم ابدىراشەۆ ءفيلمنىڭ 20 سەرياسىن بىردەن تۇسىرگىسى كەلدى. قارجى جەتپەۋىنە بايلانىستى قالعان 10 سەرياسى كەيىنگىگە قالدىرىلدى. ايتسە دە، ول ون سەريانىڭ ءبىرازى ءتۇسىرىلىپ ۇلگەرىلدى. قازىر ول قورجىنىمىزدا جاتىر. ءتيىستى قاراجات ءبولىنىپ، قوسىمشا تۇسىرىلىمگە ەكى ايداي ۋاقىت بەرسە، بۇل ماسەلە وڭىنان شەشىلەدى دەپ ويلايمىن. سوندا بۇل تولىق اياقتالعان 20 سەريالى تاريحي سەريال بولماق. ۇكىمەتىمىز، جاناشىر ەل اعالارى «قازاق حاندىعى» جوباسىن اياعىنا دەيىن قولدايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ءفيلمنىڭ ديالوگتارىنا كەلەتىن بولساق، مەن بۇل قىزمەتكە «قازاقفيلم» باسشىلىعىنىڭ ۇيعارۋىمەن تاعايىندالدىم. رۇستەم ابدىراشەۆكە مەنى اتاقتى رەجيسسەر، قازىرگى قازاق كينوگەرلەرىنىڭ اعاسى ساتىبالدى نارىمبەتوۆ ۇسىندى. ساتىبالدى اعانىڭ قولقا سالۋىمەن مەن ول كىسىگە «امانات» ءفيلمىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىن جاساپ بەرگەن ەدىم. اعا بۇل ەڭبەگىمە ءدان ريزا بولعان ەدى.

مۇنىڭ الدىندا عانا كورەرمەن جىلى قابىلداعان رەجيسسەر اقان ساتاەۆتىڭ «اناعا اپارار جول» ءفيلمىنىڭ دە قازاقشا نۇسقاسىن جاساعان بولاتىنمىن. ويتكەنى، اتالمىش ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان تيمۋر جاقسىلىقوۆ ورىس ءتىلدى ازامات. «اناعا اپارار جولدى» وسىلايشا قازاقى ۇعىمعا جاقىنداتۋعا تىرىستىق. كەيىن رۇستەم ابدىراشەۆ تا «الماس قىلىشتىڭ» ديالوگتارىن جازىڭىز دەگەندە بىردەن كەلىستىم. ارينە، ىلكىدەگى قازاقتىڭ باي ءتىلىن كينوعا قولدانۋ وڭاي بولعان جوق.

جالپى، كينوگەرلەر اراسىندا كينونىڭ ءتىلى قاراپايىم، كورەرمەنگە تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك دەگەن قاساڭ تۇسىنىك بار. ەگەر بۇل قازىرگى زامانعى كينو بولسا، قۇبا-قۇپ. كەيبىر رەجيسسەرلەر، ءتىپتى، ورىس ءتىلدى قازاقتار تۇسىنەتىن دەڭگەيدە بولۋى كەرەك دەپ شىر-پىرى شىعادى. ءويتىپ ءتىلىمىزدى كينو ونەرىنە قۇرباندىققا شالۋعا بولمايدى. اسىرەسە تاريحي فيلمدەردە قازاقتىڭ باي ءتىلى قولدانىلۋى قاجەت، ەسكى ءسوز ساپتاۋ قالپى ساقتالۋ كەرەك. ايتپەسە، فيلمدە ءداۋىر اتموسفەراسى بولمايدى. سوندىقتان اتالمىش فيلمدە حانداردى حانشا، باتىرلاردى باتىرشا سويلەتۋگە تىرىستىم. رەجيسسەر مۇنىما قارسى بولعان جوق، قايتا قولداپ، قۋاتتاپ وتىردى. دەگەنمەن كينونىڭ ءوز ءتىلى بار. ونى دا ەسكەردىم. كينونۇسقاسىندا ءسوزدىڭ از بولۋى ەسكەرىلدى. ال سەريال نۇسقاسىندا ايشىقتى، استارلى سوزگە، تولعاۋلى ديالوگتارعا ەرىك بەردىك. ويتكەنى سەريالدىڭ تابيعاتى سولاي. كورەرمەنگە ءبارىن تۇسىنىكتى ەتىپ، جايىپ تاستاۋىڭ كەرەك. اراسىنا استارلاپ بولسا دا، وسى زاماننىڭ دا كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن سىنالاپ كىرگىزىپ وتىردىم. زەيىن سالىپ كورگەن ادام تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن… ءوز باسىم سەمىز ايتىپ، ارىق شىعۋدان اۋلاقپىن. باعاسىن پاتشا كوڭىلدى كورەرمەن بەرسىن.

14532011107i3in-725x

جالعان نامىسقا تىزگىن بەرمەۋ كەرەك

– ەندى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلىپ جاتقان از-كەم سىندارعا كەلسەك. ابىلقايىر ءشايبانيدى تۇقىم-تۇياعىمەن وزبەكشە كيىندىرگەن، ال موعولستان ۇيعىرستان سياقتى اسەر قالدىرادى دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى…

– مەن بۇل جەردە ءفيلمنىڭ ديالوگتارىن جازۋشىمىن. ماسەلە ديالوگتارعا تىرەلسە، كەز-كەلگەن ساۋالعا جاۋابىم دايىن. جالپى فيلمگە –  رەجيسسەردىڭ، ستسەناري اۆتورلارىنىڭ، سۋرەتشىلەردىڭ، وپەراتورلاردىڭ اتىنان جاۋاپ بەرۋ – مەنىڭ قۇزىرىما جاتپايدى. ايتسە دە ءفيلمنىڭ رەداكتورى رەتىندە يدەولوگيالىق جاعىنا جاۋاپتى ادام بولعاندىقتان جەكە پىكىرىمدى بىلدىرەيىن.

الدىمەن كوستيۋم ماسەلەسىن ايتايىن. فيلمدەگى كوستيۋمدەر قالاي بولسا سولاي تىگىلە سالعان جوق. دايىندىق كەزەڭىندە فيلم سۋرەتشىلەرى سول زاماننىڭ وسى داۋىرگە جەتكەن قانشاما گراۆيۋرا، مينياتيۋرالارىن  ىجداھاتتىلىقپەن زەرتتەپ، زەردەلەدى. كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردى، سول زاماندا حاتقا تۇسكەن جازبالاردى اقتاردى. ۆەكسيللولوگيا، گەرالديكا ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالعان جوق. شايبانيلەردى تەگىس وزبەكشە كيىندىرىپتى دەگەنگە كەلىسۋ قيىن. ءفيلمدى كورسەڭىز، ابىلقايىر حان سارايدىڭ ىشىندە كيىز ءۇي تىگىپ وتىرادى. بۇل ونىڭ كوشپەلى جۇرتتىڭ وكىلى ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. ابىلقايىر وتىرىقشى بولعىسى كەلەدى، ساۋلەتتى شاھاردىڭ تورىندە، ەڭسەلى پاتشا سارايىندا، التىن تاقتا وتىرىپ، شىعىستىڭ تاكاپپار پاتشالارىنداي ەلدى سالتاناتپەن بيلەيمىن دەيدى. بىراق پاتشا سارايىنا قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تىكتىرتىپ قويۋى – قىردىڭ ەركىن ءومىرىن كوكسەيتىنىن اڭعارتقانداي… ول ۇنەمى باسىنا سالدە وراپ جۇرمەيدى. كەيدە كادىمگى حاندار كيگەن تورە قالپاق تا كيەدى.

اۋىرىپ جاتقان اققوزىنىڭ ۇستىندەگى دە قازاق ايەلىنىڭ كيىمى. سالدە ماسەلەسى تۋرالى بەرەر ءسوز ايتسام، سول زاماندا ورتا ازيادا، جالپى تۇران دالاسىندا يسلام ءدىنى قاتتى كۇشەيدى. بيلەۋشىلەر دە، قارا حالىق تا باسىنا سالدە ورايتىن بولدى. موعولستاندا سالدە بايلاماعانداردىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن جوعارىدا ايتتىم. ءتىپتى، مىنا تۇرىك پاتشالارى دا باسىنا سالدە بايلادى. اتاقتى «سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ» مينياتيۋراسىن كورىڭىز، باسىنا داعاراداي سالدە وراپ العان. سالدە كيۋ – كليماتى قاتال ۇلى دالاعا عانا تارالمادى. بۇعان قازاقتاردىڭ ءاۋ باستان ءدىني فاناتيزمگە جوق حالىق ەكەنىن قوسىڭىز.

تاريحي فيلمدەردە الدىڭعى ورىنعا كوستيۋم مەن قارۋ-جاراق شىعادى. ەگەر تاريحي ءفيلمنىڭ كوستيۋمى مەن قارۋ-جاراعى زامانىنا ساي كەلمەسە، بۇل – فالش. كوستيۋمنىڭ ەكىنشى جاعى بار، كوستيۋم – كورەرمەندەرگە فيلمدەگى قارسىلاس لاگەرلەردى اجىراتۋ ءۇشىن دە كەرەك. ءبىر ءسات بالا كەزىمىزدە كوپ كورگەن سوعىس كينولارىن ەسكە الىڭىز. «كوكتەمنىڭ ون جەتى ءساتى» فيلمىندەگى نەمىستەردىڭ ۇستەرىنە قۇيىپ قويعانداي جاراساتىن اسكەري فورماسىنا ءتانتى بولىپ قاراۋشى ەدىك قوي. تاريحي فيلمدەردە كوستيۋمدەر ۇلكەن ءرول اتقارادى. بەينەلەپ ايتساق، ولار دا ءبىر-بىرىمەن «سوعىسادى». فيلمگە عاجايىپ كورىك، اتموسفەرا بەرەدى. ەگەر بارلىق اكتەرلەردى جالاڭ پاتريوتيزمگە سالىنىپ، قازاقشا كيىندىرىپ قويساق نە بولار ەدى؟

ەرتەڭ «الماس قىلىش» شەتەلگە شىعارىلادى دەپ كۇتىلۋدە. ەگەر بارلىعىنا بىركەلكى، ءبىر ءتۇستى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيگىزىپ قويساق، مىنالاردىڭ قايسى «اق» قايسى «قىزىل» دەپ شەتەلدىكتەر تۇگىلى ءوز كورەرمەنىمىزدىڭ باسى قاتپاي ما جانە بىرەۋدى بىرەۋ ايىرىپ بولمايتىن ونداي قويىرتپاق ءفيلمدى كىم كورەدى؟ بۇل كينو ءتۇسىرۋ «سالتىنا» دا قايشى بولار ەدى.

وسىندايدا ەرىكسىز ايتۋعا تۋرا كەلەدى: ءبىز بۇگىنگى قازاق پەن تاۋەلسىز قازاقستاندى وسى قالپىندا قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىندا وپ-وڭاي عايىپتان پايدا بولا سالعانداي كورەمىز. جوق، ولاي ەمەس. قازاق – ەجەلدەن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالىق. ءتىپتى جەر بەتىنەن جوعالىپ، ءوشىپ كەتە جازداعان زاماندار بولعان. تەك بابالارىزدىڭ جانكەشتى ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالعان. ماسەلەن، مۇحامەد حايدار دۋلاتي «قاسىم حان قىپشاق دالاسىن تۇگەلدەي وزىنە قاراتىپ العانى سونشالىقتى، جوشى حاننان كەيىن ەشكىم ونداي بيلىككە قول جەتكىزگەن ەمەس. اسكەرىنىڭ سانى مىڭ مىڭنان (ميلليون) اساتىن ەدى» – دەپ جازادى.

1518 جىلى قاسىم حان ولەدى. ارادا 20 جىل وتكەندە تاعى دا سول دۋلاتي: «ەڭ اقىرىندا ءساتسىز تاعدىردىڭ قىرسىعىنان سونشاما حالىقتان مىنە، ءتورتىنشى جىل بولىپ بارادى، ەشبىر جەردە ءىز قالماپتى. 1524 جىلى قازاق سانى ميلليون بولاتىن. 1537 جىلى سونشا حالىقتان بۇل جەردە ەش بەلگى قالماعان» – دەپ جازادى وكىنىشپەن. تاريح بوس ماقتاندى سۇيمەيدى. تاريحتا ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىن شىندىق تا كوپ، ۇلت جانىنا اۋىر تيەتىن اقيقات تا مول. بىرىنشىسىنە – ماقتانىپ ماستانباعان ابزال، ەكىنشىسىندە –جالعان نامىسقا تىزگىن بەرمەۋ كەرەك. ۇلى فيلوسوف شوپەنگاۋەردىڭ «ماقتانىشتىڭ ەڭ جامانى – ۇلتتىق ماقتانىش» دەگەنى بار. اباي ايتقان «قۇر ماقتان» ۇلتتى وسىرمەيدى. سوندىقتان  «بىزدە ءبارى كەرەمەت بولعان، ءالى دە كەرەمەتپىز» دەگەن يلليۋزيادان ارىلۋ كەرەك.                                                                                                              ەندى موعولستاندى «ۇيعىرستان» قىلىپ جىبەرىپتى دەگەنگە كەلەيىك. ول زاماندا ۇيعىرستان دەگەن مەملەكەت اتىمەن جوق. VIII عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن ۇيعىر قاعاندىعى IX عاسىردا ىدىراپ كەتكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. بەدەلدى عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، سول ۇيعىرلاردان امان قالعان ونداعان مىڭ ۇيعىر قازىر قىتايدىڭ گانسۋ پروۆينتسياسىندا سۋنان اۋدانىندا «سارىۇيعىر» دەگەن اتاۋمەن قالت-قۇلت تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. كەشەگى IX عاسىردا جويىلعان ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ ۇيعىرلارى مىنە، وسى – سارىۇيعىرلار.

مۇحامەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە موعولستان حانى سايدتىڭ قىتاي مەن حوتان اراسىن مەكەندەيتىن «كاپىر ۇيعىرلارعا» قارسى «اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن» عازاۋات جورىعىن جاساعانىن باياندايدى. الايدا قالىڭ اسكەر ءىز سۋىتىپ ۇلگەرگەن ۇيعىرلاردى تابا الماي، ەكى اي بويى بوسقا ساندالىپ، ارىپ-اشىپ ولجاسىز قايتادى. ەگەر موعولستاندى ۇيعىر جايلاپ وتىرسا، «عازاۋاتشى حان» موعولستاندى مەكەندەيتىن ۇيعىرلاردى قىرا بەرەر ەدى عوي. سول زاماننىڭ تاريحشىلارىنىڭ دا، وسى ءداۋىر عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە موعولستاندى ۇيعىرلار مەكەندەيدى دەگەن دەرەك كەزدەسپەيدى. بارلىعى ءبىر اۋىزدان: موعولستاندى دۋلات، قاڭلى، كەرەيىت، بارىن، بارلاس، ارلات، قىرعىز، تارانشى قاۋىمى جانە تۇركىلەنگەن مونعول تايپالارىنىڭ مەكەندەگەنىن ايتادى. تارانشى قاۋىمى دەگەن وسى كۇنگى ۇيعىر ەتنونيمىن يەلەنگەن حالىقتىڭ اتاۋى. تارانشىلار جيىرماسىنشى عاسىرعا دەيىن وزدەرى مەكەندەگەن شاھارلاردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى «حوتاندىق»، «قاشعارلىق»، «تۇرفاندىق» سارتتار دەپ اتالدى. «ۇيعىر» ەتنونيمى تەك XX  عاسىردا جاڭعىردى. «ۇيعىر» اتاۋىن 1930 جىلدارى سارتتارعا تاڭىپ بەرگەن شىڭجان ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان شىڭ-شى-ساي  ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇعان دەيىن تارانشى قاۋىمىنىڭ «ۇيعىر» اتالاتىندىعى تۋرالى ءبىر اۋىز دەرەك جوق. مەنىڭشە مۇنداي اڭگىمەلەردى تاريحتان حابارى جوق ادامدار نەمەسە تۇسىرىلگەن فيلمنەن ءمىن تابۋ ءۇشىن تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىندەر شىعاراتىن سياقتى.

قالتالىلار ءبىر تيىن بەرۋگە جارامادى

– الەۋمەتتىك جەلىدە دالا جولدارى كورىنىپ قالعان دەپ جازىلدى…

– جولدار كورىنسە نەسى بار؟ ول قازىرگى اسفالت جولدار نەمەسە گرەيدەرلەر ەمەس قوي. كادىمگى قارا جولدار. ول زاماندا ۇلى دالادا ساۋدا كەرۋەندەرى جۇرەتىن كۇرە جولدار بولعان. ەرتە زامان تاريحشىلارى ءىرى شاھارلاردان شىعاتىن سانسىز جولداردىڭ شارتاراپقا تاراپ جاتاتىنىن اسەرلى ەتىپ جازىپ قالدىرعان. ماسەلەن، ريمدە 35 مىڭ حالىق تۇرعان ۋاقىتتا تۇران جەرىندە ءجۇز مىڭنان بەس ءجۇز مىڭعا دەيىن تۇرعىنى بار ءىرى قالالار بولعان. سوندا ولاردىڭ سان مىڭ حالقى جولمەن جۇرمەگەندە اۋەمەن ۇشا ما؟

قازاق حاندىعى زامانىندا دا مىڭداعان اربالى كوشتى كورگەن جيھانكەزدەردىڭ جازبالارى بار. ەۋروپا جيھانكەزدەرى كوشپەلى ساقتاردىڭ ۇستىندە كيىز ۇيلەر تىگىلگەن الىپ اربالارمەن كوشەتىنىن جازىپ قالدىرعان. ءبىر اربانىڭ وزىنە 32 وگىزدەن جەگىلەدى، ءبىر كوشتە مۇنداي جۇزدەگەن اربا بولادى دەپ بايان قىلادى جاتجۇرتتىق جيھانكەزدەر. ادەتتە، مۇنداي قالىڭ اربانىڭ سوڭىنان سايراعان جول قالىپ وتىرعان. ەگەر تۇتقيىلدان جاۋ تيگەن جاعدايدا كوشپەلىلەر مال جانىن ورتاعا الىپ، الگى اربالارمەن اينالدىرا قورشاپ تاستاپ، كەز كەلگەن جاۋمەن سوعىسا بەرەتىن بولعان. اربالارمەن قورشالعان مۇنداي قورعان قابىرعاسى بەرىك قامالدان كەم بولماعان. سوعىسۋدىڭ مۇنداي ءتاسىلى «الماس قىلىش» ءفيلمىنىڭ ءبىر ەپيزودىندا كورىنىس تاپقان.

– الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى «الماس قىلىش» ءفيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ اۋزىنان شىقتى دەگەن «فيلمگە ءجۇز ميلليون دوللار ءبولىندى» دەگەن اقپاراتتى ءسوز ەتتى. بۇل جاقسى فيلم تۇسىرۋگە جەتەرلىكتەي مول قارجى ەمەس پە؟

جوعا! سۇحباتىمىزدىڭ باسىندا ايتتىم عوي، ءۇش ميلليون دوللارعا جەتەر جەتپەس قارجى ءبولىندى دەپ. ەگەر ءجۇز ميلليون دوللارىمىز بولسا، گولليۆۋد دەڭگەيىنە شىعىپ كەتپەيمىز بە؟ رۇستەمنىڭ ايتقانى «بازيس-ا» كورپوراتسياسىنىڭ دەمەۋشىلىگى جايلى عوي.

ءفيلمدى اياقتاۋ جۇمىستارى تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە بىزگە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك كومەككە كەلدى. باۋىرجان مىرزانىڭ قولداۋىمەن «بازيس-ا» كورپوراتسياسى دوللار ەمەس، ءجۇز ميلليون تەڭگە كولەمىندە دەمەۋشىلىك قىلدى.

جالپى، «قازاق حاندىعى – الماس قىلىش» جوباسىنا قازاقتىڭ ەكى ازاماتى ولشەۋسىز كومەك كورسەتتى. ءبىرى – قازىرگى پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ جانە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك. وسى ەكى تۇلعانىڭ كومەگى بولماسا، «الماس قىلىش» جارىققا شىقپاي قالۋى دا مۇمكىن ەدى. بۇل ازاماتتارعا تۇسىرۋشىلەر توبىنىڭ اتىنان العىس ايتامىن. ابىرويلارى بيىكتەي بەرسىن!

وسى ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا قازاقتا ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ جوقتىعىنا كوزىمىز جەتتى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەندەي، وتكەن جىلى ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى توقتاۋعا اينالعاندا «قازاق ەلى» كراۋفاندينگ پلاتفورماسىن قۇرىپ، جان-جاقتان كومەك سۇرادىق، قازاقشا ايتقاندا جىلۋ جينادىق. سەنەسىز بە، سوندا قازاقتىڭ بىردە-ءبىر قالتالىسى، وليگارحى ءبىر تيىن بەرۋگە جارامادى. تەك رەسەيلىك «Freedom finance» كومپانياسىننىڭ باسشىسى تيمۋر تۋرلوۆ دەگەن ازامات قانا كومەك قولىن سوزدى. حالىققا راقمەت، ەكى جۇزدەي ادام قولداپ، ءبىر ميلليون تەڭگەدەي قارجى جيناپ بەردى. بۇل شامامەن ءبىر اكتەردىڭ قالاماقىسى.

– جالپى جاقسى فيلم تۇسىرۋگە شامامەن العاندا قانشا قارجى كەتەدى؟

– جازارماندار ءبىزدى اقشاعا بولەپ قويعانداي سويلەيدى. مەن سىزگە ايتايىن، وتكەن جىلدارى اعىلشىندار «ماركو پولو» اتتى 10 سەريالى تاريحي سەريالدى 150 ميلليون دوللارعا ءتۇسىردى. دەمەك، ءار سەرياسىنا جۇمسالعان قارجى – 15 ميلليون دوللار! ءبىزدىڭ 10 سەريا نەبارى 3 ميلليون دوللارعا ءتۇسىرىلدى. سالىستىرا بەرىڭىز ەندى. بىرەۋلەر وسى ازعانتاي اقشانىڭ ءوزىن كوپسىنىپ، قايدا جىبەردى دەپ جاتىر.

قاراپايىم ەسەبىن شىعارار بولسام، بۇل جوبا ستسەناري جازىلىپ جاتقان دايىندىق كەزەڭىن ەسەپتەگەندە ەكى جىلعا سوزىلدى. فيلمگە التى جۇزدەي ادام قاتىستى. ءتۇسىرىلىمنىڭ ءوزى بەس اي ءجۇردى. ەندى وسى بەس ايعا جاڭاعى 600 ادامنىڭ ءۇش مەزگىل تاماعىن، قوناق ءۇيىن، جالاقىسىن، ءىسساپار شىعىنىن قوسىڭىز. اكتەرلەر، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن شاقىرىلدى. ولاردىڭ ۇشىپ كەلۋ، ۇشىپ كەتۋ شىعىندارى، قالاماقىلارى بار. ءتۇسىرىلىم جۇمىستارىنا قانشاما تەحنيكالىق قوندىرعىلار (كامەرالار، جارىق بەرۋ قۇرالدارى، اۋە تۇسىرىلىمدەرى، جىلجىمالى ءتۇسىرۋ قوندىرعىلارى، دىبىس جازۋ اپپاراتتارى،  كومپيۋتەرلىك گرافيكا ت.ب.) تارتىلدى. قۇرىلىس بريگادالارى حان سارايلارىن سالدى، تۇركىستان قامالىن قالپىنا كەلتىردى. قۇرىلىسشىلاردى بىلاي قويعاندا، قانشاما قۇرىلىس ماتەريالدارى جۇمسالدى. ءبىر شەتى قىرعىزستاننان ءبىر شەتى جامبىل وبلىسىنان جۇزدەگەن كيىز ۇيلەر جالعا الىندى. بۇعان ءار جەرگە اپارىپ ءۇي تىگۋ ماشاقاتىن قوسىڭىز. ادام مەن تەحنيكانى الىپ جۇرەتىن 60-قا جۋىق ءتۇرلى اۆتوكولىكتەر، ولاردىڭ جانار-جاعار مايىن ەسەپتەڭىز. ءار كولىك كۇنىنە ورتا ەسەپپەن 200 كم جول جۇرەدى.

«ءتىرى رەكۆيزيت» دەگەن بولادى. ارىستاننان باستاپ، ات، تۇيە، سيىر، قوي، تۇلكى، قىرعاۋىل، ۇيرەك، تاۋىس، قىران قۇستار، تازى، توبەتكە دەيىن جالعا الدىق. حان، سۇلتانداردى، باتىرلاردى جاربيتىپ جامان اتقا مىنگىزىپ قويا المايسىڭ. اتتاردىڭ دەنى اسىلتۇقىمدى جىلقىلار، جالداۋ قۇنى دا اسپانداپ تۇر. وسى اتتاردى اكتەرلەرىمىز بىرنەشە ايلاپ ءمىنىپ ءجۇردى. سوسىن شەتەلدەردە قانشاما قىمبات كوستيۋمدەر تىگىلدى. قايقى قىلىشتار، نايزالار، قالقاندار، تەمىر ساۋىتتار سوعىلدى. مىڭداعان جەبەلەر ازىرلەندى. ناعىز سوعىس ساداقتارى ۆەنگريادان الدىرىلدى. وسىنىڭ بارىنە 3 ميلليون دوللار نە بولادى؟ ال جۇرتتىڭ ءبارى تاماشالاپ كورگەن تۇرىكتىڭ «تاڭعاجايىپ سۇلەيمەن پاتشا» سەريالىنىڭ تەك كوستيۋمى مەن اشەكەي ءسان-سالتاناتىنىڭ وزىنە بەس ميلليون دوللار جۇمسالعان ەكەن. سوندىقتان بولاشاقتا «قازاق حاندىعى – الماس قىلىش» ءفيلمى بيۋدجەتى ەڭ از تاريحي فيلم رەتىندە گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرىپ جاتسا، تاڭعالمايمىن.

كينو – اقشا تابۋدىڭ كوزىنە اينالىپ كەتتى

– كوپشىلىك كورىنىستەر از، جۇتاڭداۋ بولعانداي اسەر قالدىرادى. وسىعان نە دەيسىز؟

– كوپشىلىك كورىنىستەر – بۇل قازاق كينوسىنىڭ ەجەلگى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، كينو بيۋدجەتىندە مىڭداعان ماسسوۆكا تارتۋعا قارجى قاراستىرىلمايدى. كومپيۋتەرلىك گرافيكا – وتە قىمبات. ەگەر گرافيكانى شەتەلدە جاساتار بولساڭىز، فيلم بيۋدجەتىنىڭ جارتىسىن سۇرايدى. بىزشە ول كوپ اقشا، ولار ءۇشىن تۇك تە ەمەس. ونىڭ وزىندە ساپالى قىلىپ جاساسا جاقسى. بۇرىن كينوعا ونەر دەپ قارايتىن، قازىر كينو اقشا تابۋدىڭ كوزىنە اينالىپ كەتتى. كينو يندۋسترياسىنىڭ اينالىسىندا الاياقتار كوپ. ماسەلەن، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمىن تۇسىرگەندە، قاسىمىزدا ماسكەۋلىك كومپيۋتەرلىك گرافيكا مامانى بولدى. بىردە ودان: «قالاي، گرافيكانى گولليۆۋد دەڭگەيىندە جاساپ بەرە الاسىڭ با؟» دەپ سۇرادىم. «الاڭ بولماڭىز، قاتىرامىن» دەدى. بىراق قاتىرعان تۇگى جوق، ارزانقول، بۇلدىراعان بىردەڭە جاساپ اكەپ بەردى. گولليۆۋدتا ءبىر ءفيلمدى جاساۋعا جۇزدەگەن كومپيۋتەرلىك گرافيكا ماماندارى جۇمىلدىرادى.

كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، مىنا قىتايدىڭ ءبىر عانا گرافيكا ستۋدياسىندا 500 كومپيۋتەر جۇمىس ىستەپ تۇرعان كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ الماتىداعى گرافيكا ستۋديالارىنىڭ اياداي بولمەلەرىندە بەس-التى مامان وتىرادى مۇرنىنان شانشىلىپ. بۇل تۇرىمىزبەن گولليۆۋد دەڭگەيىندەگى گرافيكاعا جۋىق ارادا جەتە المايمىز.  ايتسە دە ءۇمىتسىز – شايتان.

ال ەندى رەجيسسەرلەر كوپشىلىك كورىنىسكە كوبىرەك ادام تارتايىن دەسە، «ماسسوۆكاعا» بولىنەتىن قارجى مۇلدەم ماردىمسىز. ءتىپتى، كوپشىلىكتى مولداۋ جيناعاننىڭ وزىندە ولاردى جاپپاي كيىندىرەتىن «قازاقفيلمدە» تاريحي كوستيۋمدەر وتە از جانە ولاردىڭ توزىعى جەتكەنى سونداي – ورتەپ جىبەرسە ارتىق ەمەس. تاريحي فيلمدە كوپشىلىككە دجينسى مەن فۋتبولكا كيگىزىپ قويا المايسىڭ عوي.

ەلدەن ات جيناۋ دا ۇلكەن پروبلەما. اقشاسىن تولەگەن كۇننىڭ وزىندە ەشكىم مالىن قايىرىپ جۇرگەن جالعىز اتىن ەكى-ءۇش اي مىنىسكە بەرىپ جىبەرە المايدى. ەل ىشىندە ات جوق. دەگەنمەن «الماس قىلىش» فيلمىندە ۇلى كوش ءوز مانىندە ءتۇسىرىلدى. مۇنداي سالقار كوشتى قازاقتىڭ ەشبىر رەجيسسەرى، ءتىپتى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىردە-ءبىر رەجيسسەرى تۇسىرە العان جوق. ال مايدان ساحنالارىنا كەلەتىن بولساق، مۇندا تەك شولاق سوعىستار كورسەتىلدى. شەپ قۇرىپ سوعىساتىن ۇلكەن سوعىستار كەلەسى ماۋسىمعا قالدىرىلدى. ونىڭ وزىندە بۇل قازاق قولى مەن شايبان اسكەرىنىڭ بەتپە-بەت كەلىپ، سوعىسپاي تاراساتىن شاعى. جەر قايىسقان قالىڭ قولدى سوندا كورەسىزدەر، بۇيىرسا. ارينە، «بىتكەن ىسكە سىنشى» كوپ. جارىققا شىققان ءار جاڭا ونەر تۋىندىسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە كينو ونەرىنىڭ سىنالۋى قالىپتى جاعداي. بىراق، سىنشىلار كوپ جاعدايدا ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، ۇستىرتتىككە ۇرىنىپ جاتادى. كاسىبي سىنشىلار قولىنا قالام الاردا ەلىمىزدەگى كينو پروبلەماسىن ىشتەن ءبىر شولىپ شىققانى ابزال.

وسى ۋاقىتقا دەيىن مادەنيەت مينيسترلىگى مەن «قازاقفيلمنىڭ» اراقاتىناسىنا، «كينو تۋرالى زاڭعا»، جالپى قازاق كينوسىنىڭ پروبلەمالارىنا كەشەندى كوزقاراس تۇرعىسىنان ءۇڭىلىپ قاراعان ەشكىم جوق. دەگەنمەن، قانشا جامانداساق تا، قانشا جەردەن الىپ، جەرگە سالساق تا قازاق كينوسىندا ىلگەرلەۋشىلىك بار. كوش جۇرە تۇزەلەدى.

سىنشىلار كوڭىلىنەن شىعاتىن جاقسى فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن قازاق كينوسىن قوعام بولىپ كۇرەسە وتىرىپ، ءتۇرلى دەرتتەردەن ارىلتۋىمىز كەرەك. كورىپ، ەستىپ وتىرسىزدار، قازاق كينوسىنىڭ اينالاسى جەمقورلىق تۋرالى قولايسىز اڭگىمەلەرگە تولىپ كەتتى. وسى جەمقورلىقتى جويۋ قاجەت. جەمقورلىق جويىلماسا، كينو ونەرىنە، ونىڭ ىشىندە يدەولوگيالىق ماڭىزى بار فيلمدەرگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەسە جۇرت كوڭىلىنەن شىعاتىن فيلمدەر ءتۇسىرۋ قيىن بولماق.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم، كينوفيلم – سىنشىلار ءۇشىن تۇسىرىلمەيدى، كورەرمەن ءۇشىن تۇسىرىلەدى. قانداي بولعان جاعدايدا دا «الماس قىلىش» قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ، ۇلت بولۋ جولىنداعى جانقيارلىق كۇرەسى جايلى تاريحي فيلم رەتىندە ميلليونداعان كورەرمەنگە ساۋلەلى وي سالارى انىق.


سۇحباتتاسقان: امانعالي قالجانوۆ

پىكىرلەر