5 qańtardan bastap «Qazaq eli» serıalynyń kınonusqasy – «Almas qylysh» fılmi jalpyulttyq prokatqa shyqty. Táýelsizdiktiń shırek ǵasyrlyq toıyna tartý bolǵan kınotýyndynyń tusaýkeseri mereke kúnderi Astana jáne Almaty qalalarynda ótti. Alǵashqy kórermenderdiń bul fılmnen alǵan áseri ártúrli boldy. Kórgen adamdardyń arasynda maqtaǵandar da, synaǵandar da tabyldy. Anyq-qanyǵyna jetý úshin biz osy kınodastannyń túsirý tobynda bolyp, dıalogtaryn jazǵan ónertanýshy Erlan TÓLEÝTAIMEN suhbattastyq. Ónertanýshy keıingi jyldary úlken ekranǵa jol tartqan «Amanat», «Anaǵa aparar jol» syndy fılmderdiń jaryq kórýine de súbeli úlesin qosty. Biraq bul joly «Almas qylyshtyń» tóńireginde ǵana áńgimelesýdi jón kórdik.
– Erlan aǵa, «Almas qylysh» sátsizdeý bolǵan «Kóshpendiler» fılminiń olqy tustaryn toltyratyn sııaqty. «Almas qylyshtyń» utymdy tustaryn atap ótseńiz. Kópshilikti ol nesimen tartýy múmkin?
– Árıne, kórermenniń «Almas qylyshty» «Kóshpendiler» fılmimen salystyratyny túsinikti jaıt. Ekeýi de kóshpeliler tarıhynan syr shertedi, ıaǵnı tarıhı drama janryna jatady. Alaıda, eki fılmniń túsirilý barysy jer men kókteı. Salystyra aıtsaq, «Kóshpendiler» fılmin túsirýge 40 mıllıon dollar shamasynda qarjy jumsaldy. «Jaý júrek myń bala» 11 mıllıon dollarǵa túsirildi. «Almas qylysh» 3 mıllıon dollarǵa jeter jetpes qarajatty qanaǵat tutty. Onyń ózi úzdik-sozdyq bólinip turdy. Áıtse de rejısser Rústem Ábdirashev osyndaı az qarajatpen buǵan deıin túsirilgen tarıhı fılmderden aýqymdyraq, sapaly kıno túsire aldy dep oılaımyn. Ideıalyq qýaty, ıdeologııalyq mazmuny jaǵynan atalǵan fılm «Kóshpendiler» sııaqty tarıhı fılmderden kósh ilgeri. Bul fılmde osydan bes jarym ǵasyr burynǵy kóshpeli babalarymyzdyń memleket qurý tarıhy ulttyq kózqaras turǵysynan shynaıy taspalandy. «Almas qylysh» – qazaq kópten kútken fılm.
– Jalpy osy fılm rejısseri Rústem Ábdirashevtiń jumysy týraly ne aıtasyz? Sizdiń oıyńyzsha ol ózine júktelgen mindetti alyp shyǵa aldy ma?
– Rústem Ábdirash – qazaqy ortada ósken, álem hám kóshpeliler tarıhyn kóp oqyǵan, kóp toqyǵan bilimdi azamat. Ómir jolyn sýretshi bolyp bastaǵan. Bul rejısserge asa qajet mamandyq. Bıylǵy jyly Ońtústik Koreıada, ataqty Pýsan festıvalinde Azııanyń 100 úzdik rejısseriniń esimderi atalyp, arnaıy kitap bolyp shyqty. Osy bedeldi tizimge qazaqtyń tórt rejısseriniń esimderi aıshyqtalyp jazyldy. Olar: Sháken Aımanov, Dárejan Ómirbaev, Rústem Ábdirashev jáne Ádilhan Erjanov.
Rústemniń esimi álemge tanymal rejısserler Iasýdzıro Odzý, Akıra Kýrosava, Hoý Hsıa-Hsıen, Satıadjıt Reı, Abbas Kııarostamı sııaqty dańqty kınogerlermen qatar atalǵanyna qýandyq. Atalmysh tizimge kınoındýstrııasy damyǵan Japon memleketinen – 18, bir jarym mıllıardqa jýyq halqy bar Qytaıdan – 11, Indııa men Koreıadan – 10, Iran men Fılıpınnen – 9 rejısser kirdi. Al bizdiń týystas Orta Azııa memleketterinen, Qyrǵyzstannan – 2, Ózbekstan, Túrkimenstan, Tájikstan respýblıkalarynan jalǵyz rejısserden ǵana atalmysh tizimge ilikti. Osy turǵydan alǵanda, bul – qazaq kınosyna berilgen úlken baǵa.
Rústem «Almas qylysh» fılmine tulǵa retinde tolysqan, rejısser retinde pisip jetilgen der shaǵynda keldi. Sosyn Rústemniń boıynda rejısserge kerekti tabandylyq, qajyrly qaırat mol. El aldyndaǵy, kórermen aldyndaǵy jaýapkershilikti tereń sezine biledi. Nar táýekeldiń adamy. Fılmdi túsirý kezinde adam aıtqysyz qıyndyqtarǵa keziktik.
Máselen, túsirilimdi 2015 jyldyń shilde aıynda bastaýymyz kerek edi. Mınıstrlik ýádeli qarjyny kóp keshiktirip, tek qyrqúıek aıynda ǵana bere aldy. Túsirilim jumystary Alataýdyń 1800 – 2000 metrlik bıik beldeýinde júrgizildi. Sýyq túsip ketti, artynan qylyshyn súıretip qys keldi. Eriksiz etekke tústik. Osy qara sýyqta aqpan aıyna deıin dalada búrseńdep júrip kıno túsirdik. Fılmdi kórgen kezde baıqaǵan bolarsyz, salqar kósh dalany dúbirletip ketip barady, al adamdardyń ústinde jazdyq kıim, muzdaı qursanǵan saýytty ásker. Temir saýyt adamnyń denesin qaryp jiberedi ǵoı. Fılm – osyndaı ekstremaldy jaǵdaıda túsirildi. Mundaı sátterde Rústem ıdeolog bola bildi, túsirilim tobyna jiger berip, demep qaırap otyrdy.
Árıne, túsirilim tobyna, kınoger qaýymǵa myń alǵys. Qıyndyqtarǵa shydas berdi, qajymaı tózdi, bul oraıda bárimizge Qazaq memleketiniń irgesin qalaǵan danyshpan handarymyz ben saıypqyran erlerimizdiń eldik murat jolyndaǵy qııan-keski kúresin jas urpaqqa pash etip jatyrmyz degen bıik jaýapkershilik, patrıottyq sezim dem berdi dep oılaımyn.
– Osynyń aldynda tarıhymyzdy álemge tanytady degen «Kóshpendilerdiń» sátsizdikke urynýynyń sebebi nede dep oılaısyz?
– Óz basym «Kóshpendiler» fılmin mansuqtaýdan aýlaqpyn. Onyń kórermen kóńilinen shyqpaı qalýynyń eki-úsh qana sebebi boldy. Birinshiden, fılmdi birneshe rejısser túsirdi, olarda biraýyzdylyq, ortaq mámile, berik konepııa bolmady. Aqqý kókke, shortan kólge, shaıan shólge tartqan jaǵdaı oryn aldy. Masqara bolǵanda, fılmniń Amerıkadan attaı qalap aldyrylǵan bas rejısseri túsirilim alańyn tastap, eline ketip qaldy. Sol kezde «Qazaqfılmde» sheteldik mamandarmen ıýrısdıkııalyq qujat jasaı alatyn bilikti mamandar da bolmaǵan sııaqty. Kelisimsharttaǵy olqylyqty sezip qalǵan amerıkalyq aqshasyn alyp alǵan da, túsirilim alańynan taıyp turǵan.
Ekinshi ketken bir aǵattyq – kınodaǵy basty rólderdi somdaýǵa taǵy da sol amerıkalyq akterlardyń shaqyrylýy. Bul – óreskel qatelik boldy. Abylaıdaı kemeńger hanymyzdy qandaı jaǵdaı bolǵanda da ulttyq akterimiz somdaý kerek edi. Osy faktorlar kórermenniń narazylyǵyn týdyrýǵa sebep boldy.
Desek te, «Kóshpendiler» fılminiń jaqsy jaqtaryn aıtqan jón. Biz tek synaýǵa, mineýge kelgende aldymyzǵa jan salmaımyz. Syn – ádil, kásibı bolýy kerek. Máselen, «Kóshpendilermen» birge qazaq kınosyna amerıkalyq júıe keldi. Bul – álemdegi eń ozyq, eń jetilgen júıeniń biri. Qazir qazaq kınosynda birneshe departament jumys isteıdi. Ár departamenttiń basshylary óz isiniń mamany bolyp alǵan. Qaı jaǵynan bolsyn utymdy. Sosyn «Kóshpendilermen» birge qazaq kınosyna ozyq tehnologııa keldi. Ol kezde ishimizde bul tehnologııany meńgergen mamandar joqtyń qasy bolatyn. Fılm túsirilip bitkennen keıin bul tehnıkanyń bári «Qazaqfılmde» qaldy. Osynyń negizinde jańa tehnologııanyń syryn biletin, ony táýir meńgergen jas mamandar ósip shyqty.
Al «Almas qylysh» fılminde joǵaryda atalǵan keleńsizdikter oryn alǵan joq. Fılmdi ulttyq rejısser túsirdi, ulttyq mamandar jumys istedi, ózimizdiń akterler oınady. Tek bul joly qarjy jaǵy ǵana qolbaılaý boldy. Erkin kósilýimizge múmkindik bermedi, adymymyzdy ashtyrmady.
Árıne, kınoda qarjysyz esh másele sheshilmeıdi. Barlyǵy da sol qarjyǵa kelip tireledi. Birde túsirilim alańynda jumys júrmeı toryqqanda «Kóshpendilerge» bólingen 40 mıllıon dollardy «Almas qylyshqa» bergende ǵoı dep Rústem ekeýmizdiń armandaǵanymyz bar…
– Fılm senarııiniń avtorlary Esenberlınniń romanynan qanshalyqty aýytqydy, jalpy olar jańalyq engize aldy ma?
– Fılmniń senarııin Tımýr Jaqsylyqov pen Smaǵul Elýbaı aǵamyz jáne Rústem Ádirashevtiń ózi jazdy. Kıno dramatýrgııasynyń óz zańdary bar. Ol ózine baǵyndyrmaı qoımaıdy. Osy turǵyda aýytqýshylyq boldy.
Degenmen atalmysh roman fılmge leıtmotıv etip alyndy. Romandaǵy tarıhı tulǵalar, úlken oqıǵalar túgeldeı derlik kıno tiline aınaldyryldy. Tipti, men keıbir dıologtardy romannan sózbe-sóz alýǵa tyrystym. Keıin odan bas tarttym. Óıtkeni, kitabı tildi kınoǵa tolyq qoldana almaısyń. Bul jerde senarıster tek qana Ilııas Esenberlınniń derekterine súıenip qoıǵan joq, belgili, bedeldi tarıhshylardyń jazǵan eńbekterine de súıendi.
Rústem Ábdirashevtiń aldynda bul kitaptar taý-taý bolyp úıilip jatty. Onyń ishinde Aqsaq Temirdiń ǵumyrnamalyq kitabyna deıin boldy. Meniń ózim Muhamed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı», Zahır ad-dın Babyrdyń «Babyr-nama» taǵy da basqa ataqty tarıhı eńbekterge júginip otyrdym.
– Ózińiz aıtqan eńbekterden qandaı derekterdi paıdalandyńyzdar? Endi fılmdegi tarıhı shyndyq máselesine kelsek…
– Negizgi mamandyǵym tarıhshy bolǵandyqtan, ol zaman oqıǵalary men syrlaryn bir kisideı bilemin. Biraq, tarıhı dáldik úshin bárin qaıta qaraýǵa týra keldi. Máselen, Moǵolstan, onyń bıleýshisi Esenbuǵa han týraly derekterdi sol zamannyń kýágeri Muhamed Haıdar Dýlatıdiń eńbeginen aldyq. Etnıkalyq quramy árkelki Moǵolstan memleketin Shaǵataı tuqymynan shyqqan handar bılegen. Olar dýlat ámirleriniń yqpalynda bolǵan. Al, dýlattar – qazirgi qazaqtar. Moǵolstannyń kóp halqyn qazirgi qazaq rýlary quraǵan.
Kúngeı jaǵyn qyrǵyzdar mekendegen, qalalarynda otyryqshy taranshylar kóp bolǵan, saraılarynda kánızák kúńder ustalǵan. Rejısser bul kánızáktardy bıletý arqyly – Moǵolstan zamanyndaǵy han saraıynyń atmosferasyn berýge tyrysty. Moǵoldar islám dinin qatty ustanǵan. Sáldesi joqtardyń birden basy shabylatyn bolǵan. Osy sebepti bizdiń kostıým sýretshileri moǵoldarǵa kókshil sálde kıgizdi. Bir qyzyǵy, din kúsheıip turǵan shaǵynda Moǵolstan halqy ishkilikke salynady, handary tipti ishkish bolyp, ishinde araqtan ólgenderi bolady.
Kereı men Jánibek bastaǵan qazaqtar jer surap kelgende Esenbuǵanyń haly múshkil edi. Máýerenahrdaǵy Aqsaq Temir tuqymdary Esenbuǵanyń aǵasy Júniske Moǵolstannyń taǵyn alyp berýge árekettenip jatqan bolatyn. Shyǵysynda oırattardyń shabýyly kúsheıgen sát. Qyrǵyzdar da baǵynbaı bara jatqan. Osy qysyltaıańda qazaqtar kelip jer suraıdy. Esenbuǵanyń bermeske amaly qalmaǵan edi. Fılmdi kórgen bireýler qazaqtar ózbekterden qorlyq kórip bólinipti degen sóz taratyp júrgen kórinedi. Bul – ústirt pikir. Ol kezdegi ózbekterdiń bul ózbekterge esh qatysy joq, olar kóshpeli ózbekter, ıaǵnı bizdiń ata-babalarymyz – qazaqtar.
Túsinikti bolýy úshin áýeli ózbek ataýynyń qaıdan shyqqanyna keleıik. 1313 – 1342 jyldary Altyn Ordany Ózbek esimdi han bılegen. Ózbek – ıslam dinin alǵash qabyldaǵan Altyn Ordanyń alǵashqy handarynyń biri. Ózbek han bıliginen bastap, Deshti Qypshaq jurty ózbek atala bastaǵan, qypshaq-ózbek bop júrgen kezderi de bolǵan. 1428 jyly Ábilqaıyr Shaıbanı bılikke kelgennen keıin bul kóshpeli ózbekter memleketi, tarıhı ádebıetterde Ábilqaıyr handyǵy nemese Ózbek ulysy ataldy. Aq Orda ulysynyń ornynda ornaǵan kóshpeli ózbekter memleketi batysynda Jaıyq ózenimen shektesti, ońtústigi Aral teńizi men Syrdyń tómengi aǵysyna deıin, soltústigi Tobyl men Ertis ózenderiniń orta aǵysyna deıin sozylyp jatty. Handyqtyń astanasy Sibirdiń Tómen jazyǵyndaǵy Tura qalasy boldy. Keıinirek Syǵanaq shaharyna kóshirildi. Ábilqaıyr hannyń «sartqa» ıaǵnı búgingi ózbekke qaıyrylýy osy kezden bastalady. Óıtkeni qol astyndaǵy kóshpeli ózbekter birtindep, 1460 jyldardan bastap, Kereı men Jánibek sultandarǵa erip, Moǵolstanǵa qazaq shyǵyp kete bastaıdy. Bul úrdis birneshe jyldarǵa sozylady. Aqyrynda kóshpeli ózbekter – qazaqtardan aıyrylyp halyqsyz qalǵan Ábilqaıyr qaramaǵyndaǵy qalǵan-qutqan kóshpeli ózbekterdi Ámir Temir tuqymdarynyń ulysy – Máýerenahrdy jaýlap alǵan soń, sol ulystyń otyryqshy sart, soǵdy, tájikterimen aralastyryp Shaıbanı memleketiniń negizin salady. Keıin bul ulys Buqar handyǵyna aınalady.
Buqar handyǵy negizinde Qoqan, Hıýa, Horezm handyqtaryn biriktirgen Sovet úkimeti 1920 jyly oǵan Ózbekstan respýblıkasy degen ataý berdi. Al Ábilqaıyr bılegen Kóshpeli ózbekter memleketi 1469 jyly Ábilqaıyr ólgen soń, Qazaq handyǵynyń quramyna qosyldy. Sondyqtan bul jerde «ózbekterden qorlyq kórý» degen másele atymen joq. Másele kóshpeli ózbekterdi ádil bıleı almaǵan, sóıtip qol astyndaǵy halyqtan aıyrylyp qalǵan Ábilqaıyr Shaıbanıda. Ol Aq Orda bıleýshisi Baraq handy óltirtip, taǵyn tartyp alǵan adam. Bılikke kelgen soń, Joshynyń Orda Ejennen taraıtyn tuqymdaryna kún kórsetpegen. Óıtkeni Ábilqaıyr Joshydan taraıtyn Shaıban tuqymy, al Baraq han, onyń uly Jánibek sultan, Bolat sultannyń uly Kereı sultan – barlyǵy Joshynyń úlken uly Orda Ejen tuqymdary, Aq Ordanyń zańdy muragerleri. Taq úshin kúreste bular Aq Ordany qulatqan Ábilqaıyrǵa ata jaý.
Aq Orda taǵyn zańsyz ıelengen Ábilqaıyr óz zamanynyń ozbyr bıleýshisi bolǵan adam. Ábilqaıyr zamanynda soǵys kóp bolyp, halyq jaýgershilikten qajyǵan. Osyndaı alasapyranda Ábilqaıyrdyń aıdap salýymen qaraqypshaq Qobylandynyń arǵyn Aqjol bıdi óltirý jaǵdaıdy odan ármen ýshyqtyryp jiberedi. Sóıtip, bul oqıǵa kóshpeli ózbekterdiń qazaq shyǵyp, Ábilqaıyrdan bólinip ketýimen aıaqtalady. Ol zamanda ulys quramynan shyǵyp, ordany, handy tastap, erkindikke ketip qalýdy «qazaq shyǵyp ketý» dep ataǵan. Kóshpeli ózbekter de Ábilqaıyr hanmen at kekilin kesisip, Moǵolstanǵa qazaq shyǵyp ketedi. Osy oqıǵany «Aq Orda» ulysyn qaıta jańǵyrtýǵa tyrysyp júrgen Kereı men Jánibek sultandar utymdy paıdalanady. Sóıtip Shý boıyna kelip, Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóteredi. Bylaı qarasańyz, barlyǵy qazaqtyń tarıhy, memleket qurý, ult bolý jolyndaǵy jankeshti kúres tarıhy. Sol kezdiń oqıǵalaryna bajaılap qarasaq, Ábilqaıyrdyń qol astyndaǵy halyqtyń deni qazaqtar, Moǵolstandy jaılaıtyn eldiń de kóbi qazaqtyń rý taıpalary, Kereı men Jánibektiń sońyna ergen el de – qazaqtar. Tek ár ulystyń quramynda tarydaı shashyrap, ult bolyp uıysa almaı júrgen shaǵy. Buǵan Noǵaılydan irge aıyrǵan rý-taıpalardy qosyńyz. Barlyǵynyń bir-aq muraty bar, ol – kóshpelilik dástúrmen halyq saılaǵan qamqor hany bar erkin el bolý. Osy muratty arman bir arnaǵa toǵysa kele, Qazaq handyǵynyń shańyraq kóterýine negiz bolady. Burynǵy «qazaq shyǵyp ketý» – endi kıiz týyrlyqty alash urandy kóshpeli jurttyń ortaq ataýyna aınalyp, nátıjesinde qazaq ulty, qazaq memleketi tarıh sahnasyna shyǵady.
Keıin Moǵolstan da kúıredi, Kók Orda da qulady. Noǵaıly zamany da tarıh sahnasynan ketti. Olardyń qarǵa tamyrly halqy, tili bir, dini bir, arman-múddesi ortaq jurty Qazaq handyǵyna qosyldy. Atyraý men Altaıdyń, Alataý men Arqanyń arasyndaǵy kóshpelilerdiń altyn besigi qazaq halqyna máńgilikke mıras bolyp qaldy. Fılmde osy oqıǵalar kıno tilimen baıandaldy. Árıne, keı jerlerde kórkem shyndyqqa kezek berdik. Onsyz kıno bolmaıdy. Biraq, tarıhı shyndyqtar, hronologııalar saqtalyp otyrdy. Óıtkeni jas urpaqty qazaq memlekettiginiń irgetasyn qalaǵan ata-baba tarıhynan adastyrǵymyz kelmedi.
TYŃ AKTERLERGE TAŃDAÝ JASALDY
– «Almas qylysh» fılmine kóbinese teatr akterleri tartylǵan sııaqty. Jalpy «Qazaq eli» serıalynyń túsirilimi bastalǵanda kastıng jarııalanyp, qarapaıym jurt arasynan shyqqandar da fılmge túsipti. Akterlik quram týraly ne aıtasyz?
– «Almas qylyshpen» birge qazaq kınosyna jańa akterler legi kelgendeı. Rejısser Rústem Ábdirashev basty rólderdi somdaý úshin buryn qazaq kınosynda kórine qoımaǵan tyń akterlerge tańdaý jasady. Atap aıtsaq, basty ról – Kereı handy somdaǵan Qaırat Kemalov, Qasym sultan – Meıirǵat Amangeldın, Shahmuhamed – Nııazbek Shaısultanov, Jahanbıke – Mádına Esmanova, Zeńgi – Áshim Ahmetov, taǵy basqalar.
Menińshe, atalǵan akterler óz rólderin tamasha alyp shyqty. Kereı (Qaırat Kemalov) – ómir kórgen, tájirıbeli, halyqshyl sultan. Jaýgershilikte qaıtpas er, mosqal tartqan jasyna qaramastan qan maıdanda jaýyna jannan keship qylysh sermeıdi. Bılik úshin kúreste – ábjil dıplomat, ár sózin alystan oraǵytyp, shaqtap sóıleıdi. Ústirttikke salynbaıdy. Muny biz Ábilqaıyr hanmen sóz yrǵasqanda baıqaımyz. Biraq, kerek kezinde aıtar oıyn salmaqtap, batyl aıtyp salady. Munysy – Moǵolstan hany Esenbuǵaǵa talap qoıǵanda anyq kórinedi. Júzinde Shaıban tuqymdarynyń tizesi batqannan qalǵan aýyr ómirdiń izi, bılikten qaǵajý kórgendik taby bar.
Al Jánibek kerisinshe, albyrt, qyzý qandy, han aldynda da, qara aldynda da aıtar sózin irikpeı aıtyp salatyn táýekelshil jas sultan. Osy oraıda Qaırat Kemalov pen Erkebulan Daıyrovtyń (Jánibek sultan) tandemi sátti shyqty dep oılaımyn. Ekeýi de el qamyn jegen armany bıik erler, bılik úshin kúreste halyq kúshine súıenedi. Árıne, taq úshin tartysta ne bolmaıdy deısiz. Ásirese, kınoónerinde – aıarlyq, qatygezdik, satqyndyq, ekijúzdilik, betsizdik – bári ásirelenip kórsetiledi. Biraq, biz tuńǵysh handarymyzǵa mundaı jamandyqtar tańýdan, arsyzdyqtar arqalatýdan saqtandyq.
Máshhúr Júsiptiń «Burynǵynyń bári áýlıe bolǵan» degen tamasha sózi bar. Biz de bahadúr handarymyzǵa osy turǵydan keldik. Alǵashqy handarymyzdy atalǵan qasıetsizdikterden ada, memleketshil, halyqshyl, kemeńger tulǵalar retinde kórsetýge tyrystyq. Jas urpaqqa, keleshek el basshylaryna úlgi bolsyn dedik.
Zamanymyzdyń tamasha akteri Doshan Joljaqsynov ta bul joly óz bıiginen kórindi. Naǵyz hanǵa tán kesek minezder kórsete aldy. Qobylandy batyrmen sahnasyn esińizge alyńyz. Ábilqaıyr Shaıbanı – (Doshan Joljaqsynov) óz zamanynyń uly patshasy. Biraq «Arystan qartaısa tyshqanshy bolady…» Qartaıyp, qolynan kúsh kete bastaǵanda ol bılikti ýysynan shyǵarmaý úshin bárine barady. Biraq qansha zulym bolsa da patshanyń boıynan keńdik, márttik, bekzattyq, jomarttyq sııaqty qasıetter joǵalmaq emes. Erte zaman patshalary osylaı bolǵan. Mine, osyndaı san qıly kúrdeli minez ıesi, tulǵasy qaıshylyqqa toly bıleýshini Doshan Joljaqsynov sátti somdaı bildi. Onyń úmit artqan nemeresi Shahmuhamed – (Nııaz Shaısultanov) óziniń súıikti atasyna uqsaǵysy keledi. «Besikten beli shyqpaı jatyp» qanǵa qumartady. Aınalasyna ólim ýyn sebemin dep jánigedi. Keıin ózi han bolǵanda, ol bul armanyna jetedi. Shahmuhamedtiń tusynda qan kóp tógilgen edi.
– Osy jerde bir suraq, synshylar Ábilqaıyr Shaıbanshah pen Shahmuhamedtiń aýzynan «Tórede baýyr bolmaıdy» degen sóz jıi qaıtalanady dep jatyr. Buǵan ne deısiz?
– Jıi shyqsa nesi bar! Bul – Shaıban áýletiniń devızi. Bılik úshin kúreste týǵanyn aıamaǵan atasy bul sózdi bolashaq taq ıesi – súıikti nemeresine ósıet retinde bir márte aıtady. Nemeresi Shahmuhamed atasynyń amanat sózin eki epızodta qaıtalaıdy. Fılmniń ón boıynda bul sózdi nebári úsh ret qana estımiz. Uran sóz úshin bul kóp emes.
«QAZAQ ELINIŃ» JALǴASY TÚSIRILEDI
– Al, endi ózińizge kelsek, atalmysh fılmniń dıalogtaryn jazypsyz. Sizge jeke ról de berilgen eken, osy jóninde aıtsańyz.
– Múmkin siz «Qunanbaı» fılmimen shatastyryp otyrǵan shyǵarsyz. «Qunanbaıda» Janaq aqynnyń beınesin somdadym. Al bul fılmde maǵan shaǵyn ǵana ról berildi. Fılm senarııinde Qaztýǵanmen sóz qaǵystyratyn jaýynger aqynnyń róli bar. Tipti ekeýiniń «aıtysyn» qaǵazǵa túsirip te qoıǵan edim. Alaıda qarajattyń túgesilýine baılanysty bul epızod kelesi maýsymǵa qaldy.
Kelesi maýsym demekshi, Alla jazsa, «Qazaq eliniń» jalǵasyn túsiremiz. Alǵashqyda Rústem Ábdirashev fılmniń 20 serııasyn birden túsirgisi keldi. Qarjy jetpeýine baılanysty qalǵan 10 serııasy keıingige qaldyryldy. Áıtse de, ol on serııanyń birazy túsirilip úlgerildi. Qazir ol qorjynymyzda jatyr. Tıisti qarajat bólinip, qosymsha túsirilimge eki aıdaı ýaqyt berse, bul másele ońynan sheshiledi dep oılaımyn. Sonda bul tolyq aıaqtalǵan 20 serııaly tarıhı serıal bolmaq. Úkimetimiz, janashyr el aǵalary «Qazaq handyǵy» jobasyn aıaǵyna deıin qoldaıdy dep úmittenemin.
Fılmniń dıalogtaryna keletin bolsaq, men bul qyzmetke «Qazaqfılm» basshylyǵynyń uıǵarýymen taǵaıyndaldym. Rústem Ábdirashevke meni ataqty rejısser, qazirgi qazaq kınogerleriniń aǵasy Satybaldy Narymbetov usyndy. Satybaldy aǵanyń qolqa salýymen men ol kisige «Amanat» fılminiń qazaqsha nusqasyn jasap bergen edim. Aǵa bul eńbegime dán rıza bolǵan edi.
Munyń aldynda ǵana kórermen jyly qabyldaǵan rejısser Aqan Sataevtyń «Anaǵa aparar jol» fılminiń de qazaqsha nusqasyn jasaǵan bolatynmyn. Óıtkeni, atalmysh fılmniń senarııin jazǵan Tımýr Jaqsylyqov orys tildi azamat. «Anaǵa aparar joldy» osylaısha qazaqy uǵymǵa jaqyndatýǵa tyrystyq. Keıin Rústem Ábdirashev ta «Almas qylyshtyń» dıalogtaryn jazyńyz degende birden kelistim. Árıne, ilkidegi qazaqtyń baı tilin kınoǵa qoldaný ońaı bolǵan joq.
Jalpy, kınogerler arasynda kınonyń tili qarapaıym, kórermenge túsinikti bolýy kerek degen qasań túsinik bar. Eger bul qazirgi zamanǵy kıno bolsa, quba-qup. Keıbir rejısserler, tipti, orys tildi qazaqtar túsinetin deńgeıde bolýy kerek dep shyr-pyry shyǵady. Óıtip tilimizdi kıno ónerine qurbandyqqa shalýǵa bolmaıdy. Ásirese tarıhı fılmderde qazaqtyń baı tili qoldanylýy qajet, eski sóz saptaý qalpy saqtalý kerek. Áıtpese, fılmde dáýir atmosferasy bolmaıdy. Sondyqtan atalmysh fılmde handardy hansha, batyrlardy batyrsha sóıletýge tyrystym. Rejısser munyma qarsy bolǵan joq, qaıta qoldap, qýattap otyrdy. Degenmen kınonyń óz tili bar. Ony da eskerdim. Kınonusqasynda sózdiń az bolýy eskerildi. Al serıal nusqasynda aıshyqty, astarly sózge, tolǵaýly dıalogtarǵa erik berdik. Óıtkeni serıaldyń tabıǵaty solaı. Kórermenge bárin túsinikti etip, jaıyp tastaýyń kerek. Arasyna astarlap bolsa da, osy zamannyń da kókeıkesti máselelerin synalap kirgizip otyrdym. Zeıin salyp kórgen adam túsinedi dep oılaımyn… Óz basym semiz aıtyp, aryq shyǵýdan aýlaqpyn. Baǵasyn patsha kóńildi kórermen bersin.
JALǴAN NAMYSQA TIZGIN BERMEÝ KEREK
– Endi áleýmettik jelilerde aıtylyp jatqan az-kem syndarǵa kelsek. Ábilqaıyr Shaıbanıdi tuqym-tuıaǵymen ózbekshe kıindirgen, al Moǵolstan Uıǵyrstan sııaqty áser qaldyrady degen pikirler aıtyldy…
– Men bul jerde fılmniń dıalogtaryn jazýshymyn. Másele dıalogtarǵa tirelse, kez-kelgen saýalǵa jaýabym daıyn. Jalpy fılmge – rejısserdiń, senarıı avtorlarynyń, sýretshilerdiń, operatorlardyń atynan jaýap berý – meniń quzyryma jatpaıdy. Áıtse de fılmniń redaktory retinde ıdeologııalyq jaǵyna jaýapty adam bolǵandyqtan jeke pikirimdi bildireıin.
Aldymen kostıým máselesin aıtaıyn. Fılmdegi kostıýmder qalaı bolsa solaı tigile salǵan joq. Daıyndyq kezeńinde fılm sýretshileri sol zamannyń osy dáýirge jetken qanshama gravıýra, mınıatıýralaryn yjdahattylyqpen zerttep, zerdeledi. Kóptegen ǵylymı eńbekterdi, sol zamanda hatqa túsken jazbalardy aqtardy. Veksıllologııa, geraldıka máselesi de nazardan tys qalǵan joq. Shaıbanılerdi tegis ózbekshe kıindiripti degenge kelisý qıyn. Fılmdi kórseńiz, Ábilqaıyr han saraıdyń ishinde kıiz úı tigip otyrady. Bul onyń kóshpeli jurttyń ókili ekendiginiń belgisi. Ábilqaıyr otyryqshy bolǵysy keledi, sáýletti shahardyń tórinde, eńseli patsha saraıynda, altyn taqta otyryp, shyǵystyń tákappar patshalaryndaı eldi saltanatpen bıleımin deıdi. Biraq patsha saraıyna qazaqtyń kıiz úıin tiktirtip qoıýy – qyrdyń erkin ómirin kókseıtinin ańǵartqandaı… Ol únemi basyna sálde orap júrmeıdi. Keıde kádimgi handar kıgen tóre qalpaq ta kıedi.
Aýyryp jatqan Aqqozynyń ústindegi de qazaq áıeliniń kıimi. Sálde máselesi týraly berer sóz aıtsam, sol zamanda Orta Azııada, jalpy Turan dalasynda Islam dini qatty kúsheıdi. Bıleýshiler de, qara halyq ta basyna sálde oraıtyn boldy. Moǵolstanda sálde baılamaǵandardyń ólim jazasyna kesilgenin joǵaryda aıttym. Tipti, myna túrik patshalary da basyna sálde baılady. Ataqty «Súleımen sultannyń» mınıatıýrasyn kórińiz, basyna daǵaradaı sálde orap alǵan. Sálde kııý – klımaty qatal Uly Dalaǵa ǵana taralmady. Buǵan qazaqtardyń áý bastan dinı fanatızmge joq halyq ekenin qosyńyz.
Tarıhı fılmderde aldyńǵy orynǵa kostıým men qarý-jaraq shyǵady. Eger tarıhı fılmniń kostıými men qarý-jaraǵy zamanyna saı kelmese, bul – falsh. Kostıýmniń ekinshi jaǵy bar, kostıým – kórermenderge fılmdegi qarsylas lagerlerdi ajyratý úshin de kerek. Bir sát bala kezimizde kóp kórgen soǵys kınolaryn eske alyńyz. «Kóktemniń on jeti sáti» fılmindegi nemisterdiń ústerine quıyp qoıǵandaı jarasatyn áskerı formasyna tánti bolyp qaraýshy edik qoı. Tarıhı fılmderde kostıýmder úlken ról atqarady. Beınelep aıtsaq, olar da bir-birimen «soǵysady». Fılmge ǵajaıyp kórik, atmosfera beredi. Eger barlyq akterlerdi jalań patrıotızmge salynyp, qazaqsha kıindirip qoısaq ne bolar edi?
Erteń «Almas qylysh» shetelge shyǵarylady dep kútilýde. Eger barlyǵyna birkelki, bir tústi qazaqtyń ulttyq kıimin kıgizip qoısaq, mynalardyń qaısy «aq» qaısy «qyzyl» dep sheteldikter túgili óz kórermenimizdiń basy qatpaı ma jáne bireýdi bireý aıyryp bolmaıtyn ondaı qoıyrtpaq fılmdi kim kóredi? Bul kıno túsirý «saltyna» da qaıshy bolar edi.
Osyndaıda eriksiz aıtýǵa týra keledi: biz búgingi qazaq pen táýelsiz Qazaqstandy osy qalpynda qazirgi Qazaqstan terrıtorııasynda op-ońaı ǵaıyptan paıda bola salǵandaı kóremiz. Joq, olaı emes. Qazaq – ejelden myń ólip, myń tirilgen halyq. Tipti jer betinen joǵalyp, óship kete jazdaǵan zamandar bolǵan. Tek babalaryzdyń jankeshti erliginiń arqasynda ǵana aman qalǵan. Máselen, Muhamed Haıdar Dýlatı «Qasym han Qypshaq dalasyn túgeldeı ózine qaratyp alǵany sonshalyqty, Joshy hannan keıin eshkim ondaı bılikke qol jetkizgen emes. Áskeriniń sany myń myńnan (mıllıon) asatyn edi» – dep jazady.
1518 jyly Qasym han óledi. Arada 20 jyl ótkende taǵy da sol Dýlatı: «Eń aqyrynda sátsiz taǵdyrdyń qyrsyǵynan sonshama halyqtan mine, tórtinshi jyl bolyp barady, eshbir jerde iz qalmapty. 1524 jyly qazaq sany mıllıon bolatyn. 1537 jyly sonsha halyqtan bul jerde esh belgi qalmaǵan» – dep jazady ókinishpen. Tarıh bos maqtandy súımeıdi. Tarıhta ulttyq maqtanysh sezimin týdyratyn shyndyq ta kóp, ult janyna aýyr tıetin aqıqat ta mol. Birinshisine – maqtanyp mastanbaǵan abzal, ekinshisinde –jalǵan namysqa tizgin bermeý kerek. Uly fılosof Shopengaýerdiń «Maqtanyshtyń eń jamany – ulttyq maqtanysh» degeni bar. Abaı aıtqan «qur maqtan» ultty ósirmeıdi. Sondyqtan «bizde bári keremet bolǵan, áli de keremetpiz» degen ıllıýzııadan arylý kerek. Endi Moǵolstandy «Uıǵyrstan» qylyp jiberipti degenge keleıik. Ol zamanda Uıǵyrstan degen memleket atymen joq. VIII ǵasyrda dúnıege kelgen Uıǵyr qaǵandyǵy IX ǵasyrda ydyrap ketkendigi tarıhtan belgili. Bedeldi ǵalymdardyń paıymdaýynsha, sol uıǵyrlardan aman qalǵan ondaǵan myń uıǵyr qazir Qytaıdyń Gansý provınııasynda Sýnan aýdanynda «saryuıǵyr» degen ataýmen qalt-qult tirshilik etip jatyr. Keshegi IX ǵasyrda joıylǵan Uıǵyr qaǵandyǵynyń uıǵyrlary mine, osy – saryuıǵyrlar.
Muhamed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı» eńbeginde Moǵolstan hany Saıdtyń Qytaı men Hotan arasyn mekendeıtin «kápir uıǵyrlarǵa» qarsy «Allanyń rızashylyǵy úshin» ǵazaýat joryǵyn jasaǵanyn baıandaıdy. Alaıda qalyń ásker iz sýytyp úlgergen uıǵyrlardy taba almaı, eki aı boıy bosqa sandalyp, aryp-ashyp oljasyz qaıtady. Eger Moǵolstandy uıǵyr jaılap otyrsa, «ǵazaýatshy han» Moǵolstandy mekendeıtin uıǵyrlardy qyra berer edi ǵoı. Sol zamannyń tarıhshylarynyń da, osy dáýir ǵalymdarynyń eńbekterinde de Moǵolstandy uıǵyrlar mekendeıdi degen derek kezdespeıdi. Barlyǵy bir aýyzdan: Moǵolstandy dýlat, qańly, kereıit, baryn, barlas, arlat, qyrǵyz, taranshy qaýymy jáne túrkilengen monǵol taıpalarynyń mekendegenin aıtady. Taranshy qaýymy degen osy kúngi uıǵyr etnonımin ıelengen halyqtyń ataýy. Taranshylar jıyrmasynshy ǵasyrǵa deıin ózderi mekendegen shaharlardyń ataýyna baılanysty «hotandyq», «qashǵarlyq», «turfandyq» sarttar dep ataldy. «Uıǵyr» etnonımi tek XX ǵasyrda jańǵyrdy. «Uıǵyr» ataýyn 1930 jyldary sarttarǵa tańyp bergen Shyńjan ólkesiniń bıleýshisi bolǵan Shyń-Shy-Saı ekenin aıtýǵa tıispiz. Buǵan deıin taranshy qaýymynyń «uıǵyr» atalatyndyǵy týraly bir aýyz derek joq. Menińshe mundaı áńgimelerdi tarıhtan habary joq adamdar nemese túsirilgen fılmnen min tabý úshin tyrnaq astynan kir izdeıtinder shyǵaratyn sııaqty.
QALTALYLAR BIR TIYN BERÝGE JARAMADY
– Áleýmettik jelide dala joldary kórinip qalǵan dep jazyldy…
– Joldar kórinse nesi bar? Ol qazirgi asfalt joldar nemese greıderler emes qoı. Kádimgi qara joldar. Ol zamanda Uly dalada saýda kerýenderi júretin kúre joldar bolǵan. Erte zaman tarıhshylary iri shaharlardan shyǵatyn sansyz joldardyń shartarapqa tarap jatatynyn áserli etip jazyp qaldyrǵan. Máselen, Rımde 35 myń halyq turǵan ýaqytta Turan jerinde júz myńnan bes júz myńǵa deıin turǵyny bar iri qalalar bolǵan. Sonda olardyń san myń halqy jolmen júrmegende áýemen usha ma?
Qazaq handyǵy zamanynda da myńdaǵan arbaly kóshti kórgen jıhankezderdiń jazbalary bar. Eýropa jıhankezderi kóshpeli saqtardyń ústinde kıiz úıler tigilgen alyp arbalarmen kóshetinin jazyp qaldyrǵan. Bir arbanyń ózine 32 ógizden jegiledi, bir kóshte mundaı júzdegen arba bolady dep baıan qylady jatjurttyq jıhankezder. Ádette, mundaı qalyń arbanyń sońynan saıraǵan jol qalyp otyrǵan. Eger tutqıyldan jaý tıgen jaǵdaıda kóshpeliler mal janyn ortaǵa alyp, álgi arbalarmen aınaldyra qorshap tastap, kez kelgen jaýmen soǵysa beretin bolǵan. Arbalarmen qorshalǵan mundaı qorǵan qabyrǵasy berik qamaldan kem bolmaǵan. Soǵysýdyń mundaı tásili «Almas qylysh» fılminiń bir epızodynda kórinis tapqan.
– Áleýmettik jeli qoldanýshylary «Almas qylysh» fılminiń tusaýkeserinde rejısser Rústem Ábdirashevtiń aýzynan shyqty degen «Fılmge júz mıllıon dollar bólindi» degen aqparatty sóz etti. Bul jaqsy fılm túsirýge jeterlikteı mol qarjy emes pe?
Joǵa! Suhbatymyzdyń basynda aıttym ǵoı, úsh mıllıon dollarǵa jeter jetpes qarjy bólindi dep. Eger júz mıllıon dollarymyz bolsa, Gollıvýd deńgeıine shyǵyp ketpeımiz be? Rústemniń aıtqany «Bazıs-A» korporaııasynyń demeýshiligi jaıly ǵoı.
Fılmdi aıaqtaý jumystary tyǵyryqqa tirelgen kezde bizge Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbek kómekke keldi. Baýyrjan myrzanyń qoldaýymen «Bazıs-A» korporaııasy dollar emes, júz mıllıon teńge kóleminde demeýshilik qyldy.
Jalpy, «Qazaq handyǵy – Almas qylysh» jobasyna qazaqtyń eki azamaty ólsheýsiz kómek kórsetti. Biri – qazirgi Premer-mınıstrdiń orynbasary Imanǵalı Tasmaǵanbetov jáne Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbek. Osy eki tulǵanyń kómegi bolmasa, «Almas qylysh» jaryqqa shyqpaı qalýy da múmkin edi. Bul azamattarǵa túsirýshiler tobynyń atynan alǵys aıtamyn. Abyroılary bıikteı bersin!
Osy fılmdi túsirý barysynda qazaqta ulttyq býrjýazııanyń joqtyǵyna kózimiz jetti. «Sýǵa ketken tal qarmaıdy» degendeı, ótken jyly túsirilim jumystary toqtaýǵa aınalǵanda «Qazaq eli» kraýfandıng platformasyn quryp, jan-jaqtan kómek suradyq, qazaqsha aıtqanda jylý jınadyq. Senesiz be, sonda qazaqtyń birde-bir qaltalysy, olıgarhy bir tıyn berýge jaramady. Tek reseılik «Freedom finance» kompanııasynnyń basshysy Tımýr Týrlov degen azamat qana kómek qolyn sozdy. Halyqqa raqmet, eki júzdeı adam qoldap, bir mıllıon teńgedeı qarjy jınap berdi. Bul shamamen bir akterdiń qalamaqysy.
– Jalpy jaqsy fılm túsirýge shamamen alǵanda qansha qarjy ketedi?
– Jazarmandar bizdi aqshaǵa bólep qoıǵandaı sóıleıdi. Men sizge aıtaıyn, ótken jyldary aǵylshyndar «Marko Polo» atty 10 serııaly tarıhı serıaldy 150 mıllıon dollarǵa túsirdi. Demek, ár serııasyna jumsalǵan qarjy – 15 mıllıon dollar! Bizdiń 10 serııa nebári 3 mıllıon dollarǵa túsirildi. Salystyra berińiz endi. Bireýler osy azǵantaı aqshanyń ózin kópsinip, qaıda jiberdi dep jatyr.
Qarapaıym esebin shyǵarar bolsam, bul joba senarıı jazylyp jatqan daıyndyq kezeńin eseptegende eki jylǵa sozyldy. Fılmge alty júzdeı adam qatysty. Túsirilimniń ózi bes aı júrdi. Endi osy bes aıǵa jańaǵy 600 adamnyń úsh mezgil tamaǵyn, qonaq úıin, jalaqysyn, issapar shyǵynyn qosyńyz. Akterler, elimizdiń túkpir-túkpirinen shaqyryldy. Olardyń ushyp kelý, ushyp ketý shyǵyndary, qalamaqylary bar. Túsirilim jumystaryna qanshama tehnıkalyq qondyrǵylar (kameralar, jaryq berý quraldary, áýe túsirilimderi, jyljymaly túsirý qondyrǵylary, dybys jazý apparattary, kompıýterlik grafıka t.b.) tartyldy. Qurylys brıgadalary han saraılaryn saldy, Túrkistan qamalyn qalpyna keltirdi. Qurylysshylardy bylaı qoıǵanda, qanshama qurylys materıaldary jumsaldy. Bir sheti Qyrǵyzstannan bir sheti Jambyl oblysynan júzdegen kıiz úıler jalǵa alyndy. Buǵan ár jerge aparyp úı tigý mashaqatyn qosyńyz. Adam men tehnıkany alyp júretin 60-qa jýyq túrli avtokólikter, olardyń janar-jaǵar maıyn esepteńiz. Ár kólik kúnine orta eseppen 200 km jol júredi.
«Tiri rekvızıt» degen bolady. Arystannan bastap, at, túıe, sıyr, qoı, túlki, qyrǵaýyl, úırek, taýys, qyran qustar, tazy, tóbetke deıin jalǵa aldyq. Han, sultandardy, batyrlardy jarbıtyp jaman atqa mingizip qoıa almaısyń. Attardyń deni asyltuqymdy jylqylar, jaldaý quny da aspandap tur. Osy attardy akterlerimiz birneshe aılap minip júrdi. Sosyn shetelderde qanshama qymbat kostıýmder tigildi. Qaıqy qylyshtar, naızalar, qalqandar, temir saýyttar soǵyldy. Myńdaǵan jebeler ázirlendi. Naǵyz soǵys sadaqtary Vengrııadan aldyryldy. Osynyń bárine 3 mıllıon dollar ne bolady? Al jurttyń bári tamashalap kórgen túriktiń «Tańǵajaıyp Súleımen patsha» serıalynyń tek kostıými men áshekeı sán-saltanatynyń ózine bes mıllıon dollar jumsalǵan eken. Sondyqtan bolashaqta «Qazaq handyǵy – Almas qylysh» fılmi bıýdjeti eń az tarıhı fılm retinde Gınnestiń rekordtar kitabyna kirip jatsa, tańǵalmaımyn.
KINO – AQShA TABÝDYŃ KÓZINE AINALYP KETTI
– Kópshilik kórinister az, jutańdaý bolǵandaı áser qaldyrady. Osyǵan ne deısiz?
– Kópshilik kórinister – bul qazaq kınosynyń ejelgi problemalarynyń biri. Sebebi, kıno bıýdjetinde myńdaǵan massovka tartýǵa qarjy qarastyrylmaıdy. Kompıýterlik grafıka – óte qymbat. Eger grafıkany shetelde jasatar bolsańyz, fılm bıýdjetiniń jartysyn suraıdy. Bizshe ol kóp aqsha, olar úshin túk te emes. Onyń ózinde sapaly qylyp jasasa jaqsy. Buryn kınoǵa óner dep qaraıtyn, qazir kıno aqsha tabýdyń kózine aınalyp ketti. Kıno ındýstrııasynyń aınalysynda alaıaqtar kóp. Máselen, «Jaýjúrek myń bala» fılmin túsirgende, qasymyzda máskeýlik kompıýterlik grafıka mamany boldy. Birde odan: «Qalaı, grafıkany Gollıvýd deńgeıinde jasap bere alasyń ba?» dep suradym. «Alań bolmańyz, qatyramyn» dedi. Biraq qatyrǵan túgi joq, arzanqol, buldyraǵan birdeńe jasap ákep berdi. Gollıvýdta bir fılmdi jasaýǵa júzdegen kompıýterlik grafıka mamandary jumyldyrady.
Kórgenderdiń aıtýynsha, myna Qytaıdyń bir ǵana grafıka stýdııasynda 500 kompıýter jumys istep turǵan kórinedi. Al bizdiń Almatydaǵy grafıka stýdııalarynyń aıadaı bólmelerinde bes-alty maman otyrady murnynan shanshylyp. Bul túrimizben Gollıvýd deńgeıindegi grafıkaǵa jýyq arada jete almaımyz. Áıtse de úmitsiz – shaıtan.
Al endi rejısserler kópshilik kóriniske kóbirek adam tartaıyn dese, «massovkaǵa» bólinetin qarjy múldem mardymsyz. Tipti, kópshilikti moldaý jınaǵannyń ózinde olardy jappaı kıindiretin «Qazaqfılmde» tarıhı kostıýmder óte az jáne olardyń tozyǵy jetkeni sondaı – órtep jiberse artyq emes. Tarıhı fılmde kópshilikke djınsy men fýtbolka kıgizip qoıa almaısyń ǵoı.
Elden at jınaý da úlken problema. Aqshasyn tólegen kúnniń ózinde eshkim malyn qaıyryp júrgen jalǵyz atyn eki-úsh aı miniske berip jibere almaıdy. El ishinde at joq. Degenmen «Almas qylysh» fılminde Uly kósh óz máninde túsirildi. Mundaı salqar kóshti qazaqtyń eshbir rejısseri, tipti túrki halyqtarynyń birde-bir rejısseri túsire alǵan joq. Al maıdan sahnalaryna keletin bolsaq, munda tek sholaq soǵystar kórsetildi. Shep quryp soǵysatyn úlken soǵystar kelesi maýsymǵa qaldyryldy. Onyń ózinde bul qazaq qoly men shaıban áskeriniń betpe-bet kelip, soǵyspaı tarasatyn shaǵy. Jer qaıysqan qalyń qoldy sonda kóresizder, buıyrsa. Árıne, «bitken iske synshy» kóp. Jaryqqa shyqqan ár jańa óner týyndysynyń, onyń ishinde kıno óneriniń synalýy qalypty jaǵdaı. Biraq, synshylar kóp jaǵdaıda máseleniń baıybyna barmaı, ústirttikke urynyp jatady. Kásibı synshylar qolyna qalam alarda elimizdegi kıno problemasyn ishten bir sholyp shyqqany abzal.
Osy ýaqytqa deıin Mádenıet mınıstrligi men «Qazaqfılmniń» araqatynasyna, «Kıno týraly zańǵa», jalpy qazaq kınosynyń problemalaryna keshendi kózqaras turǵysynan úńilip qaraǵan eshkim joq. Degenmen, qansha jamandasaq ta, qansha jerden alyp, jerge salsaq ta qazaq kınosynda ilgerleýshilik bar. Kósh júre túzeledi.
Synshylar kóńilinen shyǵatyn jaqsy fılm túsirý úshin qazaq kınosyn qoǵam bolyp kúrese otyryp, túrli dertterden aryltýymyz kerek. Kórip, estip otyrsyzdar, qazaq kınosynyń aınalasy jemqorlyq týraly qolaısyz áńgimelerge tolyp ketti. Osy jemqorlyqty joıý qajet. Jemqorlyq joıylmasa, kıno ónerine, onyń ishinde ıdeologııalyq mańyzy bar fılmderge memleket tarapynan qoldaý kórsetilmese jurt kóńilinen shyǵatyn fılmder túsirý qıyn bolmaq.
Sózimniń sońynda aıtarym, kınofılm – synshylar úshin túsirilmeıdi, kórermen úshin túsiriledi. Qandaı bolǵan jaǵdaıda da «Almas qylysh» qazaq halqynyń memleket qurý, ult bolý jolyndaǵy janqııarlyq kúresi jaıly tarıhı fılm retinde mıllıondaǵan kórermenge sáýleli oı salary anyq.
Suhbattasqan: Amanǵalı QALJANOV
