(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)
قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جاپپاي ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراپ، لاگەرگە قامالىپ، ادامي قۇقى تاپتالىپ جاتقانىن 2017 جىلدىڭ 23 ماۋسىمىندا استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا (دقق) گەرمانيا ازاماتى ءومىرحان التىن (وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايدان تيبەت-ءۇندىستان ارقىلى تۇركياعا قاشقان بوسقىن قازاقتىڭ ۇرپاعى) وزەكتى ماسەلە رەتىندە كوتەردى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى ءارى قۇرىلتاي توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىتايدىڭ شىڭجاڭدا ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى شارالار جۇرگىزىپ جاتقانىن بىلەتىنىن ايتتى، بىراق قازاقتارعا قىسىم جونىندە العاش رەت ەستىگەن سىڭاي تانىتىپ، ءمان-جايدى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى انىقتايتىنىن مالىمدەدى.
ونىڭ وسى ءسوزى مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندار مەن شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن كۇيتتەۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان قدق سياقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ شىڭجاڭ پروبلەماسىنا قاتىستى بۇدان بىلايعى پوزيتسياسىن انىقتاپ بەردى. ول پوزيتسيا «شىڭجاڭداعى ادام قۇقىنىڭ تاپتالۋى – قىتايدىڭ ىشكى ءىسى، وعان ەشكىمنىڭ ارالاسۋعا قاقى جوق» دەگەنگە سايادى.
دەگەنمەن، مۇنداي ۇستانىم قازاقستان بيلىگىنىڭ شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە شاقىرۋ، ولارعا جەڭىلدەتىلگەن تۇردە ازاماتتىق بەرۋ ءۇشىن قابىلداعان كوشى-قون زاڭىنا قايشى بولاتىن. سوندىقتان رەسمي استانا (نۇر-سۇلتان) «شىڭجاڭدا كونتسلاگەرلەر جوق»، «كاسىپكە قايتا وقىتۋ» ورتالىقتارىندا ەتنيكالىق قازاقتار جوق» نەمەسە «قىتاي بيلىگى «وقىتۋ ورتالىقتارىنان» قازاقتاردى تۇگەل بوساتتى» دەگەنگە ساياتىن العاشقى ءسوزى كەيىنگىسىنە قايشى قۇبىلمالى پوزيتسيا ۇستاندى جانە مۇنداي ايار ساياساتتى ءالى جالعاستىرىپ كەلەدى. بۇلايشا ءمۇلايىمسىپ، يمەنشەكتەپ بۇگىلۋ قازاقستاننىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگىنىڭ قىتايعا ابدەن كىرىپتار بولعانىن، تىعىرىققا تىرەلگەنىن كورسەتەدى.
قىتايعا بارعان قازاقستان ازاماتتارىن كونتسلاگەرلەر مەن تۇرمەلەرگە قاماپ تاستاعاندا دا نارازىلىق نوتاسى جولدانبادى. بۇۇ-نىڭ جالپىعا بىردەي ادام قۇقىن ساقتاۋ، انا مەن بالا مۇددەسى، وتباسىن بولمەۋ، بوسقىندارعا پانا بەرۋ جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسيالارى قىتاي-قازاقستان قاتىناسىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى، ليبەراليزم قۇندىلىقتارى اياقاستى ەتىلدى.
رەسمي استانا پەكيننىڭ ىعىنا جىعىلعانى ءبىر ءسارى، بەيتاراپ پوزيتسيا ۇستانىپ ءوز الدىنا تىنىش جاتپادى: شىڭجاڭداعى زۇلماتتىڭ قۇرباندارى جونىندە مەملەكەتتىك جانە تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارىنا جازۋعا، ورالمان ۇيىمدارىنا پروبلەمانى اشىق ايتۋعا تيىم سالدى. وسى تۇستا قىتايدىڭ بۇرىنعى ازاماتتارىنان قۇرالعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» شىڭجاڭداعى زۇلماتتان قازاقتاردى قۇتقارۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىستى باستادى.
جۇمىس ەكى باعىتتى قامتىدى: WhatsApp جەلىسى ارقىلى قۇرىلعان توپتار قارجى جيناپ، اكە-شەشەسى، اسىراۋشىسى شىڭجاڭ لاگەرلەرىنە قامالىپ، قازاقستاندا قاراۋسىز قالعان بالا-شاعانى ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋدى باستادى; شىڭجاڭداعى زۇلماتقا نازار اۋدارىپ، اقپارات قۇرالدارىنان ءسوز جاردەمىن الۋ ءۇشىن كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىردى، قازاقستان پرەزيدەنتىنە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جانە باسقا دا قۇزىرلى ورگاندارعا ارىز جازۋدى كوبەيتتى. بىراق بۇل ارەكەتتەن جوعارىدا ايتىلعان سەبەپكە بايلانىستى ناتيجە شىققان جوق.
وسىنداي قيىن كەزەڭدە «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنە» سەرىكجان ءبىلاشۇلى كەلگەن بولاتىن. ىشكى قىتايدا ءبىلىم العان سوڭ، الەمدى ارالاپ قايتقان، بىرنەشە ءتىلدى (قازاق، قىتاي، اعىلشىن، ۇيعىر، تۇرىك) جەتىك بىلەتىن، گەوساياسي جاعدايعا قانىق سەرىكجان ءبىلاشۇلى ۇيىمنىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنا وزگەرىس ەنگىزدى، شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ قاسىرەتىن قىتاي-قازاق ديسكۋرسىندا ەمەس، جالپىعا بىردەي ادام قۇقى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرىپ، ونى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تالقىسىنا سالۋدى كوزدەدى.
قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ كوپ جىلعى يدەولوگياسىمەن ۋلانعان، بويىن قورقىنىش پەن ۇرەي بيلەگەن ورالمانداردى تۋىستارى ءۇشىن سۇراۋ سالعىزىپ، ارىز جازدىرۋ دا قيىن بولاتىن. سوندىقتان پروبلەمانى تەك قانا اشىققا شىعىپ جاريا تۇردە عانا، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قىسىمى ارقىلى شەشۋگە بولاتىنى جونىندە حالىق ىشىندە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. شىڭجاڭداعى رەپرەسسيادان جاپا شەگىپ جاتقان ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى الەمنىڭ بىرنەشە تىلىندە جازىلىپ، ونىڭ قازاقشا نۇسقاسى قازاقستان بيلىگىنە جولداندى، ال اعىلشىنشا نۇسقاسى كوبەيتىلىپ، بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى وفيسىنە جانە ادام قۇقىن قورعايتىن حالىقارالىق ۇيىمدارعا جولداندى.
شىڭجاڭداعى ادام قۇقىن اياقاستى ەتىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتى جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان ساياساتقا قازاقستاننىڭ رەسمي ۇستانىمى «سايراگۇل وقيعاسىندا» انىقتالدى. سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ كۇيەۋى مەن كامەلەت جاسىنا تولماعان ەكى بالاسى – قر ازاماتى. قىتاي ءتىلى مۇعالىمى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان سايراگۇل شىڭجاڭدا بالاباقشا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان سەبەپتى جۇمىسىن تەزدەتىپ تاپسىرىپ وتكىزۋگە مۇمكىندىگى بولماعان. جەرگىلىكتى بيلىك ونى لاگەردەگى تۇتقىندارعا قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋگە ماجبۇرلەپ جەكتى. وعان قازاقستانداعى كۇيەۋى مەن بالالارىن شاقىرتىپ الۋ جونىندە تالاپ قويدى، تالاپ ورىندالماعان جاعدايدا ءوزى دە لاگەرگە قامالاتىنى ەسكەرتىلدى.
وسىنداي قىسپاقتا قالعان سايراگۋل ساۋىتباي قورعاس شەكارا بەكەتى ارقىلى قىتايدان تاۋار تاسىپ جۇرگەن ايەلدەرگە ارالاسىپ قاشىپ كەلدى. الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىندا تۇراتىن وتباسىمەن قاۋىشقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ونى ۇقك قىزمەتكەرلەرى قاماۋعا الدى. تەرگەۋ يزولياتورىندا ءۇش اي وتىرعان سايراگۋل ساۋىتبايعا 2018 جىلدىڭ تامىز ايىندا 6 اي شارتتى جازا كەسىپ، ۇيقاماققا جىبەردى. ول بۇعان دەيىن كوشى-قون قىزمەتىنەن شىڭجاڭداعى ساياسي رەپرەسسيادان باسساۋعالاپ قاشقان ادام رەتىندە بوسقىن مارتەبەسىن سۇراعان. بىراق ونىڭ ءوتىنىشىن قازاقستان قابىلداعان جوق، بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتتى.
قازاقستاندا قالا الماي، امالسىزدان وتباسىمەن شۆەتسياعا قونىس اۋدارعان سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ تاعدىرى قازاق قوعامىنداعى ەكى تۇيتكىلدى جايتتى اشىپ كورسەتتى. بالا-شاعاسىمەن قوسىلۋ ءۇشىن باسساۋعالاپ كەلگەن اناعا بوسقىن مارتەبەسىن بەرمەگەن قازاقستان دا باتىس الەمى الاڭداپ وتىرعان شىڭجاڭداعى قازاقتارعا قارسى جاسالىپ جاتقان زۇلماتقا بەي-جاي قارايتىنىن، بۇۇ-نىڭ ادام قۇقى كونۆەنتسياسىنداعى وتباسىنى بولمەۋ شارتىن ورەسكەل تۇردە بۇزىپ جاتقان قىتايدىڭ جاعىندا ەكەنىن ءبىلدىردى. قازاقستان بيلىگىنىڭ بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋ – ساياسي ەمەس، گۋمانيتارلىق اكت ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەيتىنى اشكەرە بولدى.
سايراگۇل سايتبايدىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ ارناۋلى ورگان قىزمەتكەرلەرى ودان قىتاي كونتسلاگەرى جونىندە ايتپاۋدى قاتاڭ تالاپ ەتكەن جانە سونىڭ بوداۋىنا «بوسقىن مارتەبەسىن الاسىڭ» دەپ اۋىزشا ۋادە بەرىپتى. بىراق، ۋادە ورىندالمادى... بۇل شىڭجاڭداعى زۇلماتتى جاسىرۋعا قازاقستان بيلىگى اسا مۇددەلى ەكەنىن، سول مۇددە جولىندا قازاقتارعا، ءتىپتى قر ازاماتتارىنا دا اياۋشىلىق جاسامايتىنىن كورسەتتى.
«سايراگۇل وقيعاسى» قازاقستاننىڭ الەمدەگى يميدجىنە ايتارلىقتاي نۇقسان كەلتىرەدى. باتىس باسپاسوزىنە بەرگەن سۇحباتىندا سايراگۇل ساۋىتباي ءوزىنىڭ جانە وتباسىنىڭ سوڭعى ساتكە دەيىن قازاقستاننان ءۇمىت ۇزبەگەنىن، امالى تاۋسىلعان سوڭ عانا ەۋروپا اسىپ، «شۆەتسيا ەلىنىڭ ازاماتتىعىن الۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعانىن» ايتا كەلە، مۇنىڭ ءبارىن «قىتايدىڭ قاۋپىنەن تولىق قۇتىلۋ» ءۇشىن جاسالعان ارەكەت رەتىندە تۇيىندەدى. باسىنا كۇن تۋعان ءتورت قازاققا ء(وزى، كۇيەۋى جانە ەكى بالاسى) پانا بولا الماعان قازاقستان مەن شۆەتسيانى سالىستىرۋدى دا ۇمىت قالدىرعان جوق. «شۆەتسيا مەملەكەتى ءبىزدى وتە جاقسى قابىلدادى. بۇل جەردە زاڭ كەمەلدەنگەن، جۇمىستىڭ ءبارى جۇيەلى، جاقسى اتقارىلادى ەكەن. ءبىزدىڭ بارلىق جاعدايىمىزدى جاساپ بەردى، قۇجاتتاردى راسىمدەۋگە شۆەتسيانىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى كومەكتەسىپ جاتىر» دەدى ول.
سايراگۇلدىڭ وسى ءۇش-ءتورت اۋىز ءسوزىنىڭ استارىندا وكىنىش تە، ءىشىن كەرنەگەن ىزا دا بار. ول تاريحي وتانىنا قىتايدان قاشىپ كەلگەندە، قازاقستاننان ءۇي-جاي، باسقا دا ماتەريالدىق كومەك سۇراعان ەمەس. ونىڭ بار ارمانى – ەكى بالاسىن باعىپ، قازاقتىڭ ۇلان-عايىر جەرىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا كۇنەلتۋ ەدى. مۇنى ول تاعدىرشەشتى سوتتىڭ بارىندە مالىمدەگەن.
بىراق قازاقستان وكىمەتى قول قويىپ، مىندەتتەمە العان وتباسىنى ايىرماۋ، انا مەن بالا جانە كامەلەت جاسىنا تولماعان بالالار قۇقى جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردى اياقاستى ەتىپ، سايراگۇل ساۋىتبايعا بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتتى. ءتىپتى قازاقستان ۇكىمەتى شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى قازاقستانعا قايتارۋ جونىندە ارنايى قابىلدانعان زاڭدى دا قاپەرىنە المادى. قازاق بيلىگىنىڭ وسى ادىلەتسىز شەشىمىن سايراگۇل دە، قازاقستان ازاماتتىعى بار ونىڭ بالالارى دا، كۇيەۋى دە ەشقاشان ۇمىتپايدى، ولاردىڭ جۇرەگىنىڭ ءبىر بۇرىشى تاس بولىپ قاتىپ قالعان شىعار.
سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ وتباسى قازاقستاننان ەشقانداي جاقسىلىق كورگەن جوق. تىرنەكتەپ جيناپ-تەرگەن دۇنيە-مۇلكىن قىتايعا تاستاي قاشقان وتباسى ەسىك قالاسىندا جامان ءبىر ءۇيدى جالداپ تۇردى، جالعىز سيىردىڭ ايران-ءسۇتىن ءىشىپ كۇنەلتتى... اقىرىندا سول سيىردى ساتىپ، جولكىرە قىلىپ، الىستاعى شۆەتسيادان پانا ىزدەپ، قاڭعىپ كەتتى.
سايراگۇلدىڭ باسىنان وتكەن وقيعا جالعىز ەمەس. جاعدايى وسىعان ۇقساس وتباسى كوپ. اكەسى نەمەسە شەشەسى قىتايدىڭ «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىنە قامالىپ، «ءتىرى جەتىم» بولىپ قالعان بالالاردىڭ جانايقايى ءالى قازاق دالاسىندا جاڭعىرىپ تۇر. قىتاي-قازاق شەكاراسىنداعى تىكەنەك سىممەن ءبولىنىپ قالعان قانشاما وتباسى بار؟! شەتەلدەن قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىن كيىپ، اۋىر تۇرمىستان قاجىعان وتباسىلار دا شاش-ەتەكتەن. ونداي پروبلەمانى باتىلى جەتكەندەردىڭ اۋزىنان عانا ەستيمىز. ونداي پروبلەمانى سايراگۇل سياقتى قايسار ادامداردىڭ ارەكەتىنەن عانا كورەمىز. ءبىز بىلمەيتىن، ءبىز ەستىمەگەن قانشاما قيىن تاعدىر بار، قانشاما قاسىرەتتى وقيعا بار. بۇل – «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ» باسىنا تۇسكەن تاعى ءبىر ناۋبەت، ۇلتتىڭ تاعدىرشەشتى ماسەلەسى.
قازىر سايراگۇل ساۋىتبايدان باسقا شەكارادان زاڭسىز ءوتىپ كەلگەن 5 ادام بار: قايشا اقان (6 ايعا شارتتى جازاعا كەسىلگەن), تىلەك تابارىكۇلى (6 ايعا سوتتالدى), باعاشار مالىكۇلى (قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، قىسقاردى) جانە قاستەر مۇساحانۇلى مەن مۇراگەر ءالىمۇلى (ەكەۋى دە 1 جىلعا سوتتالدى، قازىر تۇرمەدە وتىر). ولاردىڭ ۇشەۋىنىڭ (قايشا اقان، قاستەر مۇساحانۇلى، مۇراگەر ءالىمۇلى) پانا ىزدەۋشى كۋالىگى بار، بىراق «سايراگۇل وقيعاسىن» ەسكە الساق، ولارعا بوسقىن مارتەبەسىنىڭ بەرىلۋى نەعايبىل.
«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى،
حالىقارالىق جۋرناليستەر فەدەراتسياسىنىڭ (IFJ) مۇشەسى
تۇراربەك قۇسايىنوۆ.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
