(Jalǵasy. Basy myna siltemede)
Qytaıda turatyn qazaqtardyń jappaı saıası repressııaǵa ushyrap, lagerge qamalyp, adamı quqy taptalyp jatqanyn 2017 jyldyń 23 maýsymynda Astanada ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda (DQQ) Germanııa azamaty Ómirhan Altyn (ótken ǵasyrdyń ortasynda Qytaıdan Tıbet-Úndistan arqyly Túrkııaǵa qashqan bosqyn qazaqtyń urpaǵy) ózekti másele retinde kóterdi. Qazaqstan Respýblıkasynyń sol kezdegi prezıdenti ári Quryltaı tóraǵasy Nursultan Nazarbaev Qytaıdyń Shyńjańda ekstremızm men terrorızmge qarsy sharalar júrgizip jatqanyn biletinin aıtty, biraq qazaqtarǵa qysym jóninde alǵash ret estigen syńaı tanytyp, mán-jaıdy Syrtqy ister mınıstrligi arqyly anyqtaıtynyn málimdedi.
Onyń osy sózi memlekettik quzyrly organdar men sheteldegi qazaqtardyń múddesin kúıtteý úshin arnaıy qurylǵan QDQ sııaqty qoǵamdyq uıymdardyń Shyńjań problemasyna qatysty budan bylaıǵy pozıııasyn anyqtap berdi. Ol pozıııa «Shyńjańdaǵy adam quqynyń taptalýy – Qytaıdyń ishki isi, oǵan eshkimniń aralasýǵa qaqy joq» degenge saıady.
Degenmen, mundaı ustanym Qazaqstan bıliginiń sheteldegi qazaqtardy elge shaqyrý, olarǵa jeńildetilgen túrde azamattyq berý úshin qabyldaǵan kóshi-qon zańyna qaıshy bolatyn. Sondyqtan resmı Astana (Nur-Sultan) «Shyńjańda konlagerler joq», «kásipke qaıta oqytý» ortalyqtarynda etnıkalyq qazaqtar joq» nemese «Qytaı bıligi «oqytý ortalyqtarynan» qazaqtardy túgel bosatty» degenge saıatyn alǵashqy sózi keıingisine qaıshy qubylmaly pozıııa ustandy jáne mundaı aıar saıasatty áli jalǵastyryp keledi. Bulaısha múláıimsip, ımenshektep búgilý Qazaqstannyń avtorıtarlyq bıliginiń Qytaıǵa ábden kiriptar bolǵanyn, tyǵyryqqa tirelgenin kórsetedi.
Qytaıǵa barǵan Qazaqstan azamattaryn konlagerler men túrmelerge qamap tastaǵanda da narazylyq notasy joldanbady. BUU-nyń jalpyǵa birdeı adam quqyn saqtaý, ana men bala múddesi, otbasyn bólmeý, bosqyndarǵa pana berý jónindegi halyqaralyq konvenııalary Qytaı-Qazaqstan qatynasynyń qurbandyǵyna shalyndy, lıberalızm qundylyqtary aıaqasty etildi.
Resmı Astana Pekınniń yǵyna jyǵylǵany bir sári, beıtarap pozıııa ustanyp óz aldyna tynysh jatpady: Shyńjańdaǵy zulmattyń qurbandary jóninde memlekettik jáne táýelsiz aqparat quraldaryna jazýǵa, oralman uıymdaryna problemany ashyq aıtýǵa tıym saldy. Osy tusta Qytaıdyń burynǵy azamattarynan quralǵan «Atajurt eriktileri» Shyńjańdaǵy zulmattan qazaqtardy qutqarý úshin aýqymdy jumysty bastady.
Jumys eki baǵytty qamtydy: WhatsApp jelisi arqyly qurylǵan toptar qarjy jınap, áke-sheshesi, asyraýshysy Shyńjań lagerlerine qamalyp, Qazaqstanda qaraýsyz qalǵan bala-shaǵany azyq-túlik, kıim-keshekpen qamtamasyz etýdi bastady; Shyńjańdaǵy zulmatqa nazar aýdaryp, aqparat quraldarynan sóz járdemin alý úshin konferenııalar uıymdastyrdy, Qazaqstan Prezıdentine, Syrtqy ister mınıstrligine jáne basqa da quzyrly organdarǵa aryz jazýdy kóbeıtti. Biraq bul áreketten joǵaryda aıtylǵan sebepke baılanysty nátıje shyqqan joq.
Osyndaı qıyn kezeńde «Atajurt eriktilerine» Serikjan Biláshuly kelgen bolatyn. Ishki Qytaıda bilim alǵan soń, álemdi aralap qaıtqan, birneshe tildi (qazaq, qytaı, aǵylshyn, uıǵyr, túrik) jetik biletin, geosaıası jaǵdaıǵa qanyq Serikjan Biláshuly uıymnyń strategııasy men taktıkasyna ózgeris engizdi, Shyńjańdaǵy qazaqtardyń qasiretin qytaı-qazaq dıskýrsynda emes, jalpyǵa birdeı adam quqy máselesi retinde qarastyryp, ony álemdik qaýymdastyqtyń talqysyna salýdy kózdedi.
Qytaı kommýnısteriniń kóp jylǵy ıdeologııasymen ýlanǵan, boıyn qorqynysh pen úreı bılegen oralmandardy týystary úshin suraý salǵyzyp, aryz jazdyrý da qıyn bolatyn. Sondyqtan problemany tek qana ashyqqa shyǵyp jarııa túrde ǵana, álemdik qaýymdastyqtyń qysymy arqyly sheshýge bolatyny jóninde halyq ishinde túsindirý jumystary júrgizildi. Shyńjańdaǵy repressııadan japa shegip jatqan árbir adamnyń taǵdyry álemniń birneshe tilinde jazylyp, onyń qazaqsha nusqasy Qazaqstan bıligine joldandy, al aǵylshynsha nusqasy kóbeıtilip, BUU-nyń Jenevadaǵy ofısine jáne adam quqyn qorǵaıtyn halyqaralyq uıymdarǵa joldandy.
Shyńjańdaǵy adam quqyn aıaqasty etip, túrki tildes halyqty joıyp jiberýge baǵyttalǵan saıasatqa Qazaqstannyń resmı ustanymy «Saıragúl oqıǵasynda» anyqtaldy. Saıragúl Saýytbaıdyń kúıeýi men kámelet jasyna tolmaǵan eki balasy – QR azamaty. Qytaı tili muǵalimi mamandyǵy boıynsha bilim alǵan Saıragúl Shyńjańda balabaqsha meńgerýshisi qyzmetin atqarǵan sebepti jumysyn tezdetip tapsyryp ótkizýge múmkindigi bolmaǵan. Jergilikti bılik ony lagerdegi tutqyndarǵa qytaı tilin úıretýge májbúrlep jekti. Oǵan Qazaqstandaǵy kúıeýi men balalaryn shaqyrtyp alý jóninde talap qoıdy, talap oryndalmaǵan jaǵdaıda ózi de lagerge qamalatyny eskertildi.
Osyndaı qyspaqta qalǵan Saıragýl Saýytbaı Qorǵas shekara beketi arqyly Qytaıdan taýar tasyp júrgen áıelderge aralasyp qashyp keldi. Almaty oblysynyń Esik qalasynda turatyn otbasymen qaýyshqan kúnniń erteńine ony UQK qyzmetkerleri qamaýǵa aldy. Tergeý ızolıatorynda úsh aı otyrǵan Saıragýl Saýytbaıǵa 2018 jyldyń tamyz aıynda 6 aı shartty jaza kesip, úıqamaqqa jiberdi. Ol buǵan deıin kóshi-qon qyzmetinen Shyńjańdaǵy saıası repressııadan bassaýǵalap qashqan adam retinde bosqyn mártebesin suraǵan. Biraq onyń ótinishin Qazaqstan qabyldaǵan joq, bosqyn mártebesin berýden bas tartty.
Qazaqstanda qala almaı, amalsyzdan otbasymen Shveııaǵa qonys aýdarǵan Saıragúl Saýytbaıdyń taǵdyry qazaq qoǵamyndaǵy eki túıtkildi jaıtty ashyp kórsetti. Bala-shaǵasymen qosylý úshin bassaýǵalap kelgen anaǵa bosqyn mártebesin bermegen Qazaqstan da batys álemi alańdap otyrǵan Shyńjańdaǵy qazaqtarǵa qarsy jasalyp jatqan zulmatqa beı-jaı qaraıtynyn, BUU-nyń adam quqy konvenııasyndaǵy otbasyny bólmeý shartyn óreskel túrde buzyp jatqan Qytaıdyń jaǵynda ekenin bildirdi. Qazaqstan bıliginiń bosqyn mártebesin berý – saıası emes, gýmanıtarlyq akt ekenin moıyndaǵysy kelmeıtini áshkere boldy.
Saıragúl Saıtbaıdyń aıtýynsha, Qazaqstannyń arnaýly organ qyzmetkerleri odan Qytaı konlageri jóninde aıtpaýdy qatań talap etken jáne sonyń bodaýyna «bosqyn mártebesin alasyń» dep aýyzsha ýáde beripti. Biraq, ýáde oryndalmady... Bul Shyńjańdaǵy zulmatty jasyrýǵa Qazaqstan bıligi asa múddeli ekenin, sol múdde jolynda qazaqtarǵa, tipti QR azamattaryna da aıaýshylyq jasamaıtynyn kórsetti.
«Saıragúl oqıǵasy» Qazaqstannyń álemdegi ımıdjine aıtarlyqtaı nuqsan keltiredi. Batys baspasózine bergen suhbatynda Saıragúl Saýytbaı óziniń jáne otbasynyń sońǵy sátke deıin Qazaqstannan úmit úzbegenin, amaly taýsylǵan soń ǵana Eýropa asyp, «Shveııa eliniń azamattyǵyn alýdy maqsat etip otyrǵanyn» aıta kele, munyń bárin «Qytaıdyń qaýpinen tolyq qutylý» úshin jasalǵan áreket retinde túıindedi. Basyna kún týǵan tórt qazaqqa (ózi, kúıeýi jáne eki balasy) pana bola almaǵan Qazaqstan men Shveııany salystyrýdy da umyt qaldyrǵan joq. «Shveııa memleketi bizdi óte jaqsy qabyldady. Bul jerde zań kemeldengen, jumystyń bári júıeli, jaqsy atqarylady eken. Bizdiń barlyq jaǵdaıymyzdy jasap berdi, qujattardy rásimdeýge Shveııanyń memlekettik qyzmetkerleri kómektesip jatyr» dedi ol.
Saıragúldiń osy úsh-tórt aýyz sóziniń astarynda ókinish te, ishin kernegen yza da bar. Ol tarıhı otanyna Qytaıdan qashyp kelgende, Qazaqstannan úı-jaı, basqa da materıaldyq kómek suraǵan emes. Onyń bar armany – eki balasyn baǵyp, qazaqtyń ulan-ǵaıyr jeriniń bir buryshynda kúneltý edi. Muny ol taǵdyrsheshti sottyń bárinde málimdegen.
Biraq Qazaqstan ókimeti qol qoıyp, mindetteme alǵan otbasyny aıyrmaý, ana men bala jáne kámelet jasyna tolmaǵan balalar quqy jónindegi halyqaralyq konvenııalardy aıaqasty etip, Saıragúl Saýytbaıǵa bosqyn mártebesin berýden bas tartty. Tipti Qazaqstan úkimeti shettegi etnıkalyq qazaqtardy Qazaqstanǵa qaıtarý jóninde arnaıy qabyldanǵan zańdy da qaperine almady. Qazaq bıliginiń osy ádiletsiz sheshimin Saıragúl de, Qazaqstan azamattyǵy bar onyń balalary da, kúıeýi de eshqashan umytpaıdy, olardyń júreginiń bir buryshy tas bolyp qatyp qalǵan shyǵar.
Saıragúl Saýytbaıdyń otbasy Qazaqstannan eshqandaı jaqsylyq kórgen joq. Tirnektep jınap-tergen dúnıe-múlkin Qytaıǵa tastaı qashqan otbasy Esik qalasynda jaman bir úıdi jaldap turdy, jalǵyz sıyrdyń aıran-sútin iship kúneltti... Aqyrynda sol sıyrdy satyp, jolkire qylyp, alystaǵy Shveııadan pana izdep, qańǵyp ketti.
Saıragúldiń basynan ótken oqıǵa jalǵyz emes. Jaǵdaıy osyǵan uqsas otbasy kóp. Ákesi nemese sheshesi Qytaıdyń «saıası úırený» lagerine qamalyp, «tiri jetim» bolyp qalǵan balalardyń janaıqaıy áli qazaq dalasynda jańǵyryp tur. Qytaı-qazaq shekarasyndaǵy tikenek symmen bólinip qalǵan qanshama otbasy bar?! Shetelden Qazaqstanǵa kóship kelip, kedeıshiliktiń qamytyn kıip, aýyr turmystan qajyǵan otbasylar da shash-etekten. Ondaı problemany batyly jetkenderdiń aýzynan ǵana estımiz. Ondaı problemany Saıragúl sııaqty qaısar adamdardyń áreketinen ǵana kóremiz. Biz bilmeıtin, biz estimegen qanshama qıyn taǵdyr bar, qanshama qasiretti oqıǵa bar. Bul – «myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń» basyna túsken taǵy bir náýbet, ulttyń taǵdyrsheshti máselesi.
Qazir Saıragúl Saýytbaıdan basqa shekaradan zańsyz ótip kelgen 5 adam bar: Qaısha Aqan (6 aıǵa shartty jazaǵa kesilgen), Tilek Tábárikuly (6 aıǵa sottaldy), Baǵashar Málikuly (qylmystyq is qozǵalyp, qysqardy) jáne Qaster Musahanuly men Murager Álimuly (ekeýi de 1 jylǵa sottaldy, qazir túrmede otyr). Olardyń úsheýiniń (Qaısha Aqan, Qaster Musahanuly, Murager Álimuly) pana izdeýshi kýáligi bar, biraq «Saıragúl oqıǵasyn» eske alsaq, olarǵa bosqyn mártebesiniń berilýi neǵaıbyl.
«Demos» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy,
Halyqaralyq jýrnalıster federaııasynyń (IFJ) múshesi
Turarbek QUSAIYNOV.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
