قازاقى تاعامدار دا باسقا ەتنوقۇندىلىق سەكىلدى بۇگىندە ەرەكشە نازارعا ىلىگۋدە. بۇل اسا قاربالاس ءجۇرىپ جاتقان جاھاندانۋ داۋىرىندە تاڭ قالدىرمايتىن ۇدەرىس. الايدا، وسىنداي قاۋىرت تا ۇرىمتال داۋىردە الەمدىك مادەني كەڭىستىكتە ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاۋ مەن تاراتۋ ماسەلەسى ەلدىك اۋقىمداعى تۇيتكىلگە اينالىپ وتىرعاندىعى دا راس. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا «كازبرەند» قوعامدىق قورى استانا قالاسىنداعى «حانشاتىردا» قازاقى ەتتەن جاپپاي ءدام تاتۋ شاراسىن وتكىزىپ قايران قالدىردى. بۇل شارا ءوزىنىڭ اۋقىمىنا قاراي گينەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا دا تىركەلدى. الايدا، ۇلتتىڭ ۇلىق اسى «بەشبارماق» اتاۋىمەن جازىلدى.
كەڭ تارالعان كوزقاراس پەن پىكىر مىناداي: «بەشبارماك» تۇركى تىلدەرىنەن اۋدارعاندا «بەس ساۋساق» ۇعىمىن بەرەدى — كوشپەلى تۇركىلەر تاماق تۇتىنۋعا قولداناتىن سايماندارى بولماعاندىقتان، ەتتى دە قولمەن جەگەن. بۇل پايىمدا ابدەن تاپتاۋرىن بولعان كوشپەلى مادەنيەتتى كەمسىتۋ كوزقاراسى بار. ارينە، بۇل اتتىلى مادەنيەتتى كەمسىتۋگە باعىتتالعان يدەولوگيانىڭ ۇشى بولسا دا، كوپ جاعدايدا ءسىڭىستى تۇجىرىمعا اينالۋدا.
الايدا ولار سوناۋ سىبىردەن ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ءاپايتوس كەڭىستى جايلاعان بۇكىل ازيا حالقى قويۋ تاماقتى قولمەن جەيتىنىن ەسكەرە قويار ما ەكەن؟ ال سۇيىقتى كۇمىس ىدىسپەن ءىشىپ، قويۋدى اعاش ىدىسقا سالعان اتتىلى الەم نەگە ءمان بەردى ەكەن؟ دەگەن ساۋالعا تەرەڭىرەك كوز جىبەرەتىن كەز كەلدى.
استىڭ تاريحي ءۇش ساتىسى
قازاقشا ەت تاعامىنىڭ مويىندالۋى مەن ايگىلەنۋى قازاق جەرىنە ورىستاردىڭ سىنالاي كەلىپ، ولاردىڭ قازاق تۇرمىسىنا كىرىگە باستاۋىمەن تىعىز بايلانىستا.
جالپى العاندا، ايتۋلى بۇل تاعامنىڭ تۇركىلەردە، دالىرەگى قىپشاقتاردا تەك قانا تاتار مەن باشقۇرت، قىرعىز بەن نوعاي، قاراقالپاق پەن قازاقتا قالىپتاسقان جانە دە مىناداي ءۇش ساتىدان تۇراتىن تاريحي ءتۇزىلىمىنىڭ بولعاندىعى اڭعارىلادى.
1-ساتى. استىڭ قۇرمالدىق مازمۇنى. اۋەلگى ساتى – ەتتىڭ ەجەلگى قۇرباندىق جورالعىسىنىڭ اتريبۋتى رەتىندە مىڭداعان جىلدار بويىنا تۇتىنىستا بولعاندىعى. بۇعان مۇشەلەنىپ، سۋعا پىسىرىلەتىن ەتتىڭ ون ەكى جىلىككە (بولماسا توعىز نە جەتى مۇشەگە) جىكتەلىپ تارتىلاتىنىن باستى دايەك كورەمىز. جالپى، ونەكىلىك بۇل كوزقاراس ەجەلگى ىلىمگە نەگىزدەلگەن تۇركىلەردىڭ عارىشتىق قۇرىلىمدى ون ەكىگە جىكتەۋدەن تۋىنداعان تانىمىندا جاتىر. ون ەكى مۇشەل، ون ەكى تايپا (ون ەكى ساققا جۇگىرتۋ) سەكىلدى ونداعان عاسىر بويىنا بۇزىلماي كەلە جاتقان جىكتەۋ ۋاقىت پەن كەڭىستى ادامزاتتىڭ ەجەلگى ەرتە تانىمىنا اينالدىرعان تۇركىلەر بۇل استى رۋحاني مۇرا رەتىندە الىپ كەلە جاتىر. بۇلايشا ون ەكىگە جىكتەلۋ مالدىڭ ون ەكى جىلىگىنىڭ بولعاندىعىنان ەمەس، ماسەلە - باباتۇركىلەردىڭ ونەكىمۇشەلدىك ۋاقىت پەن ون ەكى شوقجۇلدىزدىق عارىشتىق كەڭىس قۇرىلىمىن نەگىز ەتۋىنە قاتىستى بەرىلەتىن قۇرباندىقتا. تۇركىتەكتىلەر ءاۋباستا عالامدى جاراتۋشىنىڭ جاراتىندىسى رەتىندە قابىلداپ، سوعان ءتاۋ ەتتى، باعىندى، سىيىندى. ويتكەنى، ونىڭ ارتىندا ۇلى جاراتۋشى تۇرعانىن بۇعان دەيىنگى ءىلىم مەن تانىم ارقىلى كوز جەتكىزگەن بابالار ءداۋىرى تۇردى. سولار قۇرباندىق جاساۋ جورالعىسىن قالىپتاستىردى.
اتتى مادەنيەتتىڭ اسپان الەمىن ءبىر حاندىق دەپ ەلەستەتكەنىن ەسكەرسەك، ونداعى ءاربىر شوقجۇلدىز ءبىر تايپا-ەل بولماق، دەمەك، كوككە باعىشتالعان قۇرمالدىق ءاربىر شوقجۇلدىز-ەلدى قامتۋى ءتيىس بولعان. بىلاي قاراعاندا تۇتاستىق 12-گە جىكتەلىپ تۇر، وعان سايكەس قۇربان مالدىڭ دا سوعان سايكەس 12 مۇشەگە ءبولىنىپ تاراتىلۋى راسىمدەلگەن.
بۇگىنگى يسلامدىق قۇرمالدىق تا ۇشكە بولىنەتىنىن ەسكەرەيىك: ءبىر بولىگىن قۇرباندىق بەرۋشى جانۇياسىمەن تۇتىنادى، ەندى ءبىر بولىگىن كەدەي-كەپشىككە بەرسە، ءۇشىنشى بولىگىن قوناققا، بۇرىنعىشا كوكتەن كەلەتىن قىدىرعا سىيلايدى. بۇرىنعى تانىم زامانعا سايكەستەنگەنى بولماسا، ءبارىبىر سول قالپى اتقارىلۋدا.
وسىلايشا ادامزاتتا سيىر ايدىڭ، جىلقى كۇننىڭ نىشانى بولىپ قالىپتاستى. وسىدان كەلىپ كۇندى دارىپتەيتىن اتتى سۆاستيكا/ايقاس جادىگەرلەر پايدا بولدى. سيىر قۇرباندىعىنا ءۇيىر ەلدەر وتىرىقتاندى دا، جىلقى قۇرمالدىعى اتتىلار مادەنيەتىنە نەگىز سالدى. بۇعان بوتاي مادەنيەتىن ەسكەرسەك، كەمى - 6000 جىل.ءبىر قىزىعى، ءۇندى-يراندىق مادەني وشاقتان شىققان حالىقتار جىلقىنى جەمەيدى دە، ال اتتى حالىقتار سيىرعا اۋەس ەمەس. قازاقتار سوڭعى سوۆەت ءداۋىرىن ەسكەرمەگەندە، سيىردى ءتورت تۇلىككە دە جاتقىزباعان.
تاڭىرلىك رۋحاني سۇرانىس جورالعى سيپاتى رەتىندە وسىلاي تۇزىلگەنمەن، تاعام رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن كەلەسى ساتىلار قاجەت بولاتىن.
2-ساتى. استىڭ داستۇرلەنۋ ساتىسى. كەلەسى ساتىلىق العىشارت – تۇركىلىك (قازاقى) كۋلتتىك سيپاتى بار قۇرباندىق جورالعىسى، ەندى داستۇر جورالعىسى رەتىندە ءتۇزىلۋدى قامتىدى: مۇشەلەنىپ پىسىرىلگەن ەتتىڭ بۇرىنعىداي، كوكتەگى قۇدىرەتتەرگە قۇرباندىق رەتىندە ەمەس، جەردەگى قادىر تۇتارلىق تۇلعالارعا ارنالۋى، ياعني ەجەلگى تۇركىلىك تانىم بويىنشا كوكتىڭ جىبەرگەن قىدىر پەرىشتەسى رەتىندە قوناققا، ابىزدىق قاسيەت تۇتۋشىلارى (نوسيتەل) ەسەبىندە اقساقالدارعا، كوك-ءتاڭىردىڭ سەبەپ-سالدار زاڭىنان تۋىندايتىن قۇدا-جەكجاتتىق سالتاناتتاردا تارتىلۋى جايىلا باستادى.
بۇل كەزەڭ، ءسىرا يسلامدىق يدەولوگيانىڭ دالاعا ورنىعا باستاۋىنا دەيىن امان-ەسەن جەتىپ قويماي، قازاقتاردىڭ يسلامدانۋ داۋىرىندە دە ءوز ماڭىزى مەن ءمانىن جويمادى. بۇل ساتى ەندى ءوزىنىڭ قۇرمالدىق جورالعى مازمۇنىن داستۇرلىك مازمۇنمەن اۋىستىردى. ەندى ءاربىر سويىلاتىن مال بۇرىنعىداي كوككە ەمەس، قوناققا، اقساقالعا، سىيلى تۇلعاعا عانا ارنالعانىمەن، بۇل ءداستۇر بۇرىنعى تانىمنىڭ جۇرناعى بولاتىن: كوپ جاعدايدا، اسىرەسە، شەكە، باس اسىلعاندا ءالى كۇنگە دەيىن جوعارعى الەمگە ارنالىپ يسلامدىق دۇعا وقىلىپ، بەت سىيپالادى. بۇل – اتالمىش جورالعىنىڭ باسقا يدەولوگيالىق تالاپقا بەيىمدەلىپ، جاڭا رۋحاني مازمۇنعا اينالۋ كورىنىسى.
3-ساتى. ەتنولوگيالىق مازمۇن. سوڭعى ساتى قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوس رەتىندە ءوزىن ايگىلەۋى مەن ايقىنداۋى ءۇشىن ءارى بەكىتۋىنە قاجەتتى ەتنوفاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قالىپتاسۋىنا ارنالدى. بۇل كەزدە اتالعان راسىمدەر مەن جورالعىلار ورىندالىپ قويماي، بۇرىنعى قۇرباندىق اتريبۋتى ەندى ۇلتتىق تاعام سيپاتىنا كوشتى. ويتكەنى، بۇل ءداۋىر بۇعان دەيىنگى ەجەلگى يدەولوگيالىق قۇندىلىقتاردىڭ بىرتە-بىرتە ەتنولوگيالىق قۇندىلىقتارعا اينالا قالىپتاسقان كەزەڭى ەدى. قازاق حالقىنىڭ ەتنولوگيالىق ءتۇزىلۋ كەزەڭىندە تاباق تارتۋدىڭ 50-دەن اسا ۇلگىسى قالىپتاستى.
جوعارىداعى ۇقتىرىمداردى قورىتا كەلە، «قازاقى ەت» تاعام رەتىندە جۋىردا عانا ءتۇزىلىپ وتىر، بۇعان دەيىن ول اتالمىش جورالعىلاردىڭ اتريبۋتى رەتىندە باستى ماڭىزعا يە بولعاندىقتان، ءوز الدىنا ارنايى اتاۋى بولماي كەلدى. ءحىح عاسىردا تاريحتا قالعان ساعىنايدىڭ اسى – ەجەلگى قۇرمالدىق جورالعىسىنىڭ سوڭى مەن قازاقى ەتنولوگيالىق قۇندىلىققا اينالۋىنىڭ باسى بولاتىن. ويتكەنى، بۇل اس ەجەلگى ريتۋالداردان جۇرداي بولعانمەن، مازمۇنى قازاقى ەتنوگرافياعا تولى سايراندىق سيپاتتا وتكەن شارا ەدى.
استىڭ تاريحي كورىنىسىنە بىردەن ءبىر دەرەك ارحەولوگيالىق مۇرالار. اس بەرۋ ءراسىمى ءاۋباستان اتتىلار داستۇرىندە ميفولوگيالىق «اسپان ەلىنە»، كوككە قۇربان شالۋ مەن قاستەرلەۋ شاراسىمەن ءماندى بولاتىن. كوكتەگى ەل - اسمان/اسپان اتالدى. اسپاندىق قورەك تە «اس»/«اش» اتالدى. وسىدان كەلىپ قۇرباندىق جورالعى «اس بەرۋ» دەلىندى.
سول سەبەپتى دە كوككە تابىنعان اتتى الەم ودۇنيەلىك مارتەبەلى جانداردى بارلىق قۇرمەتىمەن شىعارىپ سالۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى رەتىندە ارنايى اعاش استاۋعا بارلىق سىباعاسىن سالىپ تۇرىپ جەرلەدى. وسىنداي سىباعا بۇزىلماعان كۇيى تالاي ۇيىكتەردەن تابىلۋدا. بەلگىلى ارحەولوگتار بىلاي دەپ جازدى:
«ۋ راننيح كوچەۆنيكوۆ التايا چاستو ناحوديات دەرەۆياننىە بليۋدا س كۋسكامي مياسا (ز.ساماشەۆ). زامەتيم، چتو نا ەتوم موگيلنيكە كاراكابا ۆ 2012 گ. نامي راسكوپان كۋرگان (وتنوسياششيسيا ك زاۆەرشايۋششەي ستادي ۆ ەپوحۋ راننيح كوچەۆنيكوۆ), ۆ كوتوروم ۆوزلە گولوۆى ۋمەرشەگو ناحوديلسيا كەراميچەسكي كوتەل س بارانينوي، وتدەلنو لەجالي گولوۆا ي رەبرا ەتوگو جيۆوتنوگو. يزۆەستنو، چتو وبىچاي راسپرەدەلەنيا كۋسكوۆ مياسا سوحرانيلسيا ۆ تراديتسيوننوي كۋلتۋرە كازاحوۆ س درەۆنەيشيح ۆرەمەن (يلمينسكي، 1861). سونىمەن، بۇل جادىگەر ءبىز اتاعان ءۇش ساتىنى دا كوكتەي ءوتىپ، بۇگىنگە جەتىپ وتىر جانە بۇل ارحەولوگيالىق ولجادا ءۇش ساتىعا ءتان مازمۇننىڭ ساقتالعاندىعى بارىنەن بۇرىن ماڭىزدى.
قازاقشا ەت تاعامى حالىقتىڭ ەتنولوگيالىق قالىبىنىڭ كورىنىسى رەتىندە «جەتىمۇشەلىك» ۇعىمنىڭ اجىراماس كورىنىسى بولىپ قالىپتاستى. استىڭ جاي عانا ەت تاعامى ەمەس، تولىققاندى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىق ەكەندىگىن، ونىڭ مىناداي جەتى مۇشەگە جىكتەلىپ، ارنايى مازمۇنمەن جورالعىلىق ماندە تارتىلۋى سونىڭ ايقىن ايعاعى:
1. ۇساق مالدىڭ باسى نەمەسە ءىرى مالدىڭ شەكەسى – تارتىلۋشىعا بولۋ تىلەگىن بىلدىرەدى;
2. جامباس پەن قۇيرىق سىيلاۋ – بەرەكە مەن ىرىستىڭ،يگىلىك پەن بايلىقتىڭ بولۋ تىلەگى;
3. سۇبەلى قابىرعا – بىرلىك پەن ىنتىماق، بەيبىتشىلىك تىلەۋ;
4. اسىق جىلىك – ومىردەگى ساتتىلىك پەن ساۋلىقتىڭ، جاقسىلىقتى تىلەگى;
5. بەلومىرتقا نەمەسە بەلدەمە – ءومىردىڭ قيىندىعىنا توتەپ بەرۋ مەن ءتوزىم، كۇش-قايرات تىلەۋ;
6. باۋىر – تۋىستىق، باۋىرلاستىق پەن دوستىق تىلەگىنىڭ اتريبۋتى;
7. جاۋىرىن – ءومىر مەن جولدىڭ كەدەرگىسىزدىگى مەن ساتتىلىگىنە جولاشار تىلەۋ.
اتتىلار مادەنيەت مال ەتىنىڭ مۇشەلەرى بەلگىلى ءبىر ينفو-ەنەرگەتيكالىق سۇيەمەلى بار ماتەريال ەكەندىگىن سىڭىرگەن. بۇل كۆانتتىق-پسيحولوگيالىق دەڭگەيدەگى استارلى تانىمنان سىڭگەن سەنىم ەدى. سول سەبەپتى دە وسى سالانىڭ قاسيەتتى 7 سانىنا سايكەس جەتى مۇشەگە ءبولىپ تاباق تارتۋ ەتنوگرافيالىق كيەلى داستۇرگە اينالدى. جەتىلىكتىڭ وزەكتىلىگى ادام بويىنداعى 7 چاكرامەن بىرگە قاراستىرىلاتىن تاقىرىپ بولسا كەرەك.
مىنە وسى كيەلىك تانىمدى تارك ەتپەۋ ماقساتىمەن اسقا قارۋ جولاتپاعان، ياعني قوسالقى سايمانمەن ەمەس، قولمەن جەۋ عانا اس قۋاتىن ارتتىرادى، كيەسىن بۇزبايدى،قۋاتى مەن قۇتىن قاشىرمايدى دەگەن سەنىم جاتىر. ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق ناندى قولمەن ءۇزىپ جەگەن، پىشاقپەن تىلمەگەن.
استىڭ ءمانى
وسى قوسنەگىزدىك تۇجىرىم تۇركىلەردىڭ بارلىق تاعامىنا باستى مازمۇن ءسىڭىردى. ونىڭ باسىندا ەكى ۇلى نەگىزگە سۇيەنەتىن يدەولوگيالىق تۇجىرىم قالىپتاستى: ەت قورەگى كوككە باعىتتالعان قۇرمالدىق كورىنىسى بولدى دا، نان قورەگى جەرگە قاتىستى ءوسىپ-وركەندەۋ ىرىسى دەپ قابىلداندى. استىق – جەردە وسەتىن ءونىم بولسا، اس – كوككە ارنالعان قۇرمالدىق ماتەريالى. كوكتە يە – ءتاڭىر، جەردە يە – ۇماي انا.
وسىدان كەلىپ، قۇرمالدىقتىڭ ەكى ءتۇرى قاتار ءجۇردى، ءبىرى – مال ساداقا، ەندى ءبىرى – نان ساداقا. مال ساداقادان «اس»، نان ساداقادان «شەلپەك» تاعامى تۋىندادى. كوپتەگەن وڭىرلەردە اسقا قوساتىن جايما ناننىڭ ورنىنا جەردەن ونگەن كۇرىش تە جۇرەدى. بۇل اسىرەسە كوپ جينالاتىن توي-ساداقادا ورىن الادى.
كورنەكتى عالىم س.ي. رۋدەنكو اس بەرۋ داستۇرىنە ءمان بەرە، پازىرىق ۇيىكتەرى «اس بەرۋ» ءداستۇرىنسىز پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
قوس ساداقا
نان قۇرباندىعى تۇركىلەردە شەلپەك، كۇلشە تۇرىندە ءپىسىرىلىپ، جوعارعى الەمگە دۇعامەن، جورالعىمەن باعىشتالىپ كەلدى. بۇگىندە جۇما سايىن شەلپەك ءپىسىرىپ تاراتۋ مۇسىلمان تۇركىلەردە قالىپتاستى.
استىڭ تانىمدىق استارى
اتالمىش تاعامدى قاراستىرۋ ارقىلى ءبىز بار بولعانى تۇركىلىك اس دايىنداۋ ۇلگىسىن عانا ەمەس، ونىڭ اتالۋ تاريحىن دا تەرەڭىرەك قاراستىرۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى، بارىنشا ءدال دە مازمۇنىن اشاتىنداي استىڭ اتاۋى تىلدىك ءداستۇردىڭ باستى مازمۇنى بولىپ تابىلادى. اس بەرۋ جورالعىسىنىڭ «اس» اتالعان قاسيەتتى اس-ساداقاعا اينالۋ بارىسىن لەكسيكالىق قوردى قاراستىرۋ ارقىلى وڭاي كوز جەتكىزەمىز.
بۇل ءسوزدىڭ توركىنى قايدان؟ نەلىكتەن اس/اش تۇرىندە قالىپتاسقان؟ بۇل ماسەلەنى تاعى دا سول ەستە جوق ەسكى داۋىردەگى اتا-بابانىڭ تانىمدىق، سەنىمدىك ساناسىنان ىزدەگەن ماقۇل. ەندەشە «اس» تۇبىرىنەن 26 ءماندى بىلدىرەتىن سوزدەرگە نازار اۋدارايىق:
اس: 1) مارتەبەلى مارقۇمعا بەرىلەتىن كەڭ اۋقىمدى، ودۇنيەدەگى ونىڭ مەرەيىن اسىرۋ شاراسى;
2) داستارقانداعى باستى دا ماڭىزدى تاماق، قورەك،اۋقات;
3) ءىلىپ قوي،اسىپ قوي، كوك پەن جەردىڭ اراسىنا ءىلىپ قوي;
4) تاماقتى، ەتتى ءپىسىر.
اسا: 1) ەڭ; 2) اساپ جە;
اسابا – اس بەرۋ شاراسىندا تاماق تارتۋ ۇدەرىسىن باسقارۋشى كىسى;
اسام ەت – الاقان تولى ەت;
اسار – كوكتى قۋانتۋعا باعىتتالعان ادامداردىڭ جۇمىلا ءجۇرىپ جۇمىس ىستەۋى;
اسات – الاقانعا ەت سالىپ اۋىزعا تولتىرىپ اساتىپ جەگىزۋ;
اساتۋ – قازاق داستۇرىمەن مارتەبەسى جوعارى ادامنىڭ الاقانعا ەت تولتىرىپ جەگىزە سىيلاۋى;
اساۋ: 1) تاماقتى اساپ جەۋ; اۋىزدى تولتىرا جەۋ;
2) ادام ۇستاپ كورمەگەن جىلقى، ەجەلگى زاماندا ادامعا ۇيرەتىلمەگەن جىلقىنى كوكتىڭ مالى دەپ ۇقسا كەرەك;
اسپان/اسمان – كوك; ارۋاقتار الەمى، اسپان ەلى، كەڭىستىگى;
استاباق – ەت سالىناتىن ارنايى اعاش تاباق;
استاۋ – اس تاعامى سالىناتىن سوپاق اعاش ىدىس;
استىق – نان پىسىرىلەتىن داقىل قورى، سوزبە-ءسوز العاندا: اسقا قوسىمشا ءدام;
اسۋ:
- اسىپ قويۋ، ءىلىپ قويۋ;
- اسىپ ءولتىرۋ;
- جەردىڭ اسپانعا قاراعان بيىك تۇسى;
- اسىپ ءتۇسۋ، اسىپ ءوتۋ، اسىپ كەتۋ;
اسىق – كوككە لاقتىرا وتىرىپ، ويناۋ، ءاۋباستا بۇل باقسىلاردىڭ بولجاۋ سۇيەگى بولعان.
اسىل – ادامنىڭ نە زاتتىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمباتى، قادىرلىسى;
اسىم ەت – 3-4 ادامعا ارنالعان ەت كولەمى;
اشاماي:
1) كوك پەن جەردى تۇتاستىرۋ تاڭباسى - ح;
2) بالاعا ارنالعان ەر;
وسى سوزدىكتەگى «استىق» سوزىنە باسا توقتالعان ءجون: بۇل ءسوز دە «اس» تۇبىرىنەن جاسالىپ، ونىڭ كوك ۇعىمى مەن «اس» تاعامىنا قاتىستى تۇزىلگەنىن بايقاتىپ تۇر; «اس» – قۇرمالدىق ەتى بولسا، «استىق» سوعان قوسالقى نانىڭ ءرولىن مەڭزەيدى. ءسوزدىڭ بارلىعى دا جوعارىدا ايتىلعان قازاق تانىمى مەن بولمىسىنا ءتان اس بەرۋ داستۇرىنەن تۋىنداعان ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى اشاتىن لەكسيكالىق قور.
استان «اسامىق» شىققان ءداۋىر
اس بەرۋ جورالعىسىنىڭ تاريحى مەن مازمۇنىنا توقتالعاندا ءۇش ساتىنى قاراستىردىق. سونىڭ العاشقى ەكى ساتىسى تازا اس بەرۋ شاراسىنىڭ باستى اتريبۋتى ەسەبىندە قۇرمالدىق ەتى بولعان ەدى. اتالمىش جورالعى داستۇردەن ىعىسىپ،ماڭىزى سولعىن تارتقاندا، ونىڭ اتريبۋتى تاعامعا اينالا باستاعاندا، باستاپقى نانساداقا مەن مالساداقا بىرىگىپ كەتىپ، ەتنوقۇندىلىققا اينالدى. ءسويتىپ، تەوقۇندىلىق ەتنوقۇندىلىققا جول بەردى. اقىرىندا اس بەرۋ شاراسىندا تەك قانا وڭكەي بەرىلەتىن مالدىڭ مۇشەلەرى، ەندى جايمانان قوسىلىپ تاعامعا اينالدى. وسى كەزەڭدە بۇل تاعامنىڭ اتىن قويۋعا تەويدەولوگيا كەدەرگى جاساپ، جاي عانا «ەت» دەلىنىپ كەتتى. بۇعان تاعام ەسەبىندە تەك قانا سىرتكوز ياعني، باسقا حالىقتار «بەشبارماك» اتاۋىن تاڭىپ جىبەردى.
«اسامىق» تاريحىن «استان» العانمەن، نەگىزىنەن ەت پەن «جايما» اتالاتىن ىسىلعان قامىردى سورپاعا ءپىسىرىپ، وعان بۇگىندە ءتۇرلى تۇزدىقتار، كوكونىستەر مەن دامدەۋىشتەر قوسىلىپ، وسىلاي ەتنوتاعام تۋىندادى.
«بەشتى» «اسامىق» اتاۋ تۋراسىندا
سوۆەت داۋىرىندە بۇل تاعامنىڭ «قازاقشا ەت» اتالۋى سوعان ءبىرتابان بۇيرەك بۇرۋ قادامى ەدى، وكىنىشكە وراي ودان ارىعا تەرەڭدەۋ ءۇردىسى جۇرمەدى. ارينە، ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان «اسامىق» جاڭا ءسوزى داۋ تۋدىرارى حاق. بىراق بۇل نەولوگ بولعانمەن، قازاق تىلىنە ءسىڭىستى زاڭدىلىقتان شىققان جاڭا ءسوز: ءتۇبىرى «اس»، ال «مىق» جۇرناعى تىلىمىزدەگى تالاي ءسوزدى تۋدىرعان ورنىقتى جۇرناقتاردىڭ ءبىرى: بىلا+مىق، قىزا+مىق، قارا+مىق، جىلى+مىق... بۇل سوزدەر كوبىنە ءبىرىنشى بولىگى بۇيرىق رايلى ەتىستىكتى نەمەسە سىن ەسىم تۇرىندەگى تۇبىرگە – مىق جۇرناعى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. ءبىزدىڭ جاعدايدا «اسا» ەتىستىگىنە جالعانىپ تۇر. دەمەك، بۇل ەشقانداي جاڭالىق ەمەس، جاڭا ءسوز دەۋگە دە كەلمەيدى. ەشكىمنىڭ اۆتورلىعى قاجەت ەمەس، قازاقتىڭ ايتىلماي كەلگەن ءوز ءسوزى.
جاڭاشا اتاۋعا بارماۋعا بولمايدى، ءتىل مەن تانىمدى مازاق ەتەرلىك جاساندى «بەشبارماك» ءسوزىن كالكالاپ «بەسبارماق» تۇرىندە اتاۋ ءتىپتى دە ءتىلدى ءوزىمىز قورلاۋ ءارى اسىمىزدى ءوز ەركىمىزبەن مازاق ەتۋ.
ارينە، جاڭا ءسوزدى قۇلاق جاتىرقايدى، پسيحولوگيا بىردەن قابىلدامايدى، الايدا ءبىر ءسوزدى قايتالاي وتىرىپ، قۇلاققا زورلاپ سىڭىرەتىن ەسترادا ءانىنىڭ ءسوزى بولماسا دا، كوزىمىز جەتىپ تۇرعان تانىمدى قاۋىمعا وسىلايشا تاڭۋعا ابدەن بولادى. قاسيەتتى باستى اسىمىزدى وگەي سوزبەن اتاۋ، ونىڭ دا اۆتورلىق قۇقىعىن باسقاعا تەلۋمەن تەڭ ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
