گەرالديست ايدىن رىسبەكۇلىنىڭ «شەجىرە – ءومىرتانۋدىڭ، ادامتانۋدىڭ، قوعامتانۋدىڭ مەكتەبى» ماقالاسى قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسى، جەتى اتا ۇعىمى، جانە رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى تۋرالى تەرەڭ ويلار مەن تاريحي دەرەكتەردى تالقىلايدى. بۇل ءماتىن شەجىرەنىڭ تەك تاريحي ماڭىزىن عانا ەمەس، ونىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ءرولىن دە كورسەتەدى. ماقالانى عىلىمي تۇرعىدان تالداي وتىرىپ، بىرنەشە نەگىزگى ماسەلەلەردى قاراستىرۋعا بولادى.
شەجىرەنىڭ تاريحي الەۋمەتتىك ءرولى
ايدىن رىسبەكۇلى شەجىرەنى تەك تاريحتىڭ ءبىر بولىگى ەمەس، قوعامدى بىرىكتىرۋشى فاكتور رەتىندە قاراستىرادى. شەجىرەنىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتۋى جانە جەتى اتانى ءبىلۋ ءداستۇرى قازاقتاردىڭ تۋىسقاندىق قاتىناستاردى ساقتاپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارعانىن كورسەتەدى. عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا، شەجىرە – بۇل ەتنيكالىق جانە مادەني بىرلىكتى ساقتاۋدىڭ قۇرالى. ول قوعامدا رۋحاني بىرلىكتى نىعايتىپ، ادامدار اراسىنداعى بايلانىستى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قىزمەت ەتەدى.
شەجىرەنىڭ قوعامدى بىرىكتىرۋ قىزمەتى
ماقالادا ايتىلعانداي، رۋ دەگەن قوعامدىق ينستيتۋت و باستان ءبولىنۋدى ەمەس، بىرىگۋدى كوزدەگەن. رىسبەكۇلى شەجىرەنى «قاراقان باستىڭ قامىنا، دومبىت ماقتانعا» پايدالانۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتەدى. بۇل تۇرعىدان شەجىرە – قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋدىڭ قۇرالى. بۇل يدەيالاردى قولداي وتىرىپ، الەۋمەتتىك انتروپولوگيا جانە ەتنوساياسات تۇرعىسىنان، شەجىرە قوعامنىڭ قۇرىلىمىن ساقتاپ، ونى ىشكى جانە سىرتقى بولىنۋلەردەن قورعايدى دەپ ايتۋعا بولادى.
قىز الىسپاۋ جانە تۋىستىق بايلانىستار
ماقالادا قازاقتاردىڭ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى كەڭىنەن تالدانادى. بۇل ءداستۇر قازاقتاردىڭ گەنەتيكالىق تازا ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا، رۋ ىشىندەگى بايلانىستى نىعايتۋعا، جانە قاۋىمداستىقتار اراسىنداعى بەيبىت قارىم-قاتىناستى ساقتاۋعا باعىتتالعان. عىلىمي تۇرعىدان بۇل ءداستۇردى گەنەتيكا، ەتنوگرافيا جانە الەۋمەتتىك انتروپولوگيا تۇرعىسىنان تۇسىندىرۋگە بولادى. گەنەتيكادا ينبريدينگتەن ساقتانۋ – قوعامداعى دەنساۋلىق پەن ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. سونىمەن قاتار، بۇل ءداستۇردىڭ ساقتالۋى رۋارالىق بايلانىستى نىعايتىپ، حالىقتىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتاۋعا كومەكتەسەدى.
ءۇش ءجۇزدىڭ ءرولى مەن قۇرىلىمى
ماقالادا قازاق جۇزدەرىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى اڭىزعا نەگىزدەلگەن تۇسىنىكتەر قاراستىرىلادى. بۇل جەردە ءۇش ءجۇزدىڭ قىزمەتى مەن رولىنە بايلانىستى حالىق اراسىندا تاراعان ءتۇرلى تۇسىنىكتەردىڭ تاريحي نەگىزى تالقىلانادى. رىسبەكۇلىنىڭ پىكىرىنشە، ءۇش جۇزگە قاتىستى قازىرگى كوزقاراستاردىڭ نەگىزىندە قاتە اۋدارمالار مەن تۇسىنىكتەر جاتىر. عىلىمي تۇرعىدان، قازاق جۇزدەرىنىڭ تاريحي جانە ەتنولوگيالىق زەرتتەۋلەرى بۇل قۇرىلىمنىڭ ناقتى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءرولىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتەدى. جۇزدەردىڭ قالىپتاسۋى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى جانە ونى ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان تالداۋ قاجەت.
قالىڭمال ءداستۇرى
قالىڭمال ءداستۇرى ماقالانىڭ ماڭىزدى بولىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازاق قوعامىندا قالىڭمال بەرۋ – الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن ماڭىزدى ءداستۇر. عىلىمي تۇرعىدان، قالىڭمال ءداستۇرىن ەكونوميكالىق انتروپولوگيا، گەندەرلىك زەرتتەۋلەر جانە قۇقىقتىق الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىنان تالداۋعا بولادى. قالىڭمال قازاق قوعامىنداعى وتباسىلىق جانە رۋلىق قاتىناستاردى رەتتەۋدىڭ قۇرالى بولعان.
شەجىرەنىڭ گەنەالوگيالىق ماڭىزى
ماقالادا شەجىرەنىڭ گەنەالوگيالىق ماڭىزى كەڭىنەن تالدانعان. بۇل ۇعىمنىڭ قازاق قوعامىندا ۇرپاق جالعاستىرۋدا، اتا-بابالاردى ەسكە الۋدا، جانە الەۋمەتتىك مارتەبەنى انىقتاۋداعى ءرولى ەرەكشە. شەجىرە ارقىلى ءاربىر قازاق ءوز اتاسىن ءبىلىپ، اتا-بابا تاريحىن ساقتايدى. عىلىمي تۇرعىدان شەجىرە گەنەالوگيا عىلىمىمەن تىعىز بايلانىستى، سەبەبى ول ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاپ، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. شەجىرەنى زەرتتەۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىن، تاريحي دامۋىن، جانە مادەني بىرەگەيلىگىن تۇسىنۋگە بولادى.
قازاقتىڭ قان تازالىعى تۋرالى ۇستانىمى
ماقالادا قازاقتاردىڭ قان تازالىعىن ساقتاۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلگەن. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى وسىنى ساقتاۋعا باعىتتالعان. بۇل ۇستانىم گەنەتيكالىق دەنساۋلىقتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. عىلىمي تۇرعىدان العاندا، مۇنداي ءداستۇر ينبريدينگتىڭ الدىن الۋعا، جانە گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىكتى ساقتاۋعا كومەكتەسەدى. قان تازالىعى ۇعىمى تەك گەنەتيكالىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار مادەني جانە الەۋمەتتىك ماڭىزعا يە، سەبەبى ول قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتەدى.
تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق كونتەكستى
رىسبەكۇلىنىڭ ماقالاسى قازاق شەجىرەسىن تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق كونتەكستە قاراستىرادى. ماقالادا قازاقتاردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمى، جەتى اتا ۇعىمى، جانە وسىعان بايلانىستى داستۇرلەردىڭ تاريحي دامۋى تالدانعان. شەجىرە تەك تاريحي دەرەك كوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ مادەني جانە رۋحاني مۇراسىن ساقتاۋشى رەتىندە دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. عىلىمي تۇرعىدان، شەجىرەنى ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرلەرىن تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىنىڭ بىرەگەيلىگى
قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمى مەن شەجىرەسى باسقا حالىقتاردان ەرەكشە، وزىندىك بىرەگەي قۇرىلىمعا يە. رىسبەكۇلىنىڭ ماقالاسى وسى ەرەكشەلىكتەردى كورسەتەدى جانە قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ كۇردەلىلىگىن اشادى. قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ەتنوگرافيا مەن الەۋمەتتىك انتروپولوگيا تۇرعىسىنان ماڭىزدى، سەبەبى بۇل قۇرىلىم قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك بايلانىستارىن، مادەني داستۇرلەرىن، جانە تاريحي دامۋىن تەرەڭ تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.
شەجىرە جانە قازىرگى قازاق قوعامى
ماقالادا شەجىرەنىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ءرولى دە قاراستىرىلعان. رىسبەكۇلى شەجىرەنىڭ قوعامدى بىرىكتىرۋ جانە ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستى ساقتاۋ قۇرالى رەتىندە ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتەدى. قازىرگى زاماندا شەجىرە ارقىلى قازاق حالقى ءوزىنىڭ رۋحاني جانە مادەني مۇراسىن ساقتاي الادى. بۇل تۇرعىدان شەجىرەنى زەرتتەۋ قازاق قوعامىنىڭ قازىرگى جانە بولاشاقتاعى دامۋىن تۇسىنۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
شەجىرە جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىك
ماقالادا شەجىرەنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى دە ەرەكشە اتاپ وتىلگەن. شەجىرە ارقىلى قازاق حالقى ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن، تاريحي تامىرلارىن بىلەدى، بۇل ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزىن قۇرايدى. عىلىمي تۇرعىدان شەجىرە ەتنوگەنەز، ياعني ۇلتتىڭ پايدا بولۋ پروتسەسىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى دەرەك كوزى بولىپ تابىلادى. شەجىرە تەك وتباسى نەمەسە رۋ-تايپا دەڭگەيىندە عانا ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ تاريحي بىرلىگى مەن ۇلتتىق ساناسىن ساقتاۋدا قىزمەت ەتەدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنىڭ بىرەگەيلىگى مەن بەرىكتىگىن كورسەتەدى.
شەجىرەنىڭ ەتنيكالىق بىرلىككە اسەرى. رىسبەكۇلىنىڭ ماقالاسىندا شەجىرەنىڭ ەتنيكالىق بىرلىكتى ساقتاۋداعى ماڭىزدىلىعى دا قاراستىرىلعان. قازاق قوعامىندا ءاربىر رۋ-تايپانىڭ ءوز شەجىرەسى بولعانىمەن، ولار ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە بىرىگەدى. بۇل شەجىرەنىڭ قازاق قوعامىنداعى بىرىكتىرۋشى ءرولىن كورسەتەدى. عىلىمي تۇرعىدان، ەتنيكالىق بىرلىك جانە شەجىرە اراسىنداعى بايلانىس الەۋمەتتىك انتروپولوگيا مەن ەتنوگرافيا سالالارىندا ماڭىزدى زەرتتەۋ تاقىرىبى بولىپ تابىلادى. شەجىرە ەتنيكالىق توپتاردىڭ ىشكى بايلانىستارىن نىعايتىپ، ولاردىڭ سىرتقى مادەني اسەرلەرگە توتەپ بەرۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
شەجىرەنىڭ الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندەگى ءرولى
ماقالادا شەجىرەنىڭ قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندەگى ءرولى دە قاراستىرىلعان. شەجىرە ارقىلى قازاقتار ءوزارا تۋىستىق بايلانىستارىن نىعايتىپ، قوعامداعى الەۋمەتتىك قۇرىلىمداردى قالىپتاستىرعان. بۇل شەجىرەنىڭ تەك تاريحي دەرەك كوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدى ۇيىمداستىرۋداعى رولىنە نازار اۋدارادى. عىلىمي تۇرعىدان شەجىرە الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار مەن ينستيتۋتتاردى زەرتتەۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى الەۋمەتتىك جۇيەسىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
شەجىرەنىڭ تاربيەلىك ءمانى
ماقالادا شەجىرەنىڭ تاربيەلىك ءمانى دە ەرەكشە ورىن العان. شەجىرە ارقىلى ۇرپاقتار اتا-بابا تاريحىن، ولاردىڭ ەرلىكتەرىن، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن بىلەدى، بۇل ولاردىڭ رۋحاني دامۋىنا ىقپال ەتەدى. شەجىرەنىڭ تاربيەلىك ءمانى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ، جاستاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باۋلۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. بۇل تۇرعىدان شەجىرە قازاق قوعامىندا مورالدىق-ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ قۇرالى رەتىندە دە قىزمەت ەتەدى.
قازىرگى زامانعى شەجىرە ماسەلەلەرى. رىسبەكۇلىنىڭ ماقالاسىندا شەجىرەنىڭ قازىرگى زامانداعى كەيبىر ماسەلەلەرى دە قوزعالعان. مىسالى، شەجىرەنى جەكە باس ماقساتىنا پايدالانۋ، شەجىرەنىڭ بۇرمالانۋى نەمەسە دۇرىس ساقتالماۋى ماسەلەلەرى تالقىلانعان. بۇل ماسەلەلەر شەجىرەنىڭ قوعامداعى ءرولىن ءتۇسىنىپ، ونى دۇرىس ساقتاپ، دامىتۋ قاجەتتىگىن كورسەتەدى. عىلىمي تۇرعىدان شەجىرەنى زەرتتەۋ جانە ونى جۇيەلەۋ قازىرگى زامانداعى تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدى باعىتى بولىپ تابىلادى.
ءتۇيىن ءسوز
ايدىن رىسبەكۇلىنىڭ ماقالاسى شەجىرەنىڭ قازاق قوعامىنداعى ورنى مەن ماڭىزىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. شەجىرە تەك تاريحي دەرەك كوزى عانا ەمەس، ول قوعامدى بىرىكتىرۋشى، تاربيەلىك ءمانى بار، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋشى الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە دە قاراستىرىلادى. شەجىرەنى زەرتتەۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ مادەني، تاريحي، جانە ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە،شەجىرەنى عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەرتەۋگە، اتادان بالاعا جالعاسقان تەكتىلىكتى تەرەڭ تانۋعا، ونى ودان ارى بولشاق ۇرراققا ساقتاپ جەتكىزۋگە داڭىل جول اشادى. سونىمەن قاتار رىسبەكۇلىنىڭ بۇل ماقالاسى قازاق شەجىرەسىنىڭ عىلىمي تۇرعىدان ارى قاراي دۇرىس باعىتتا دامۋىنا دا، عىلمي تۇرعىدان ءجون سىلتەيدى. تەك ادام اتى ءتىزىمىن قازداي ءتىزىپ، توم-توم تىزىمدىك شەجىرە جازىپ جۇرگەندەردىڭ دە كوكىرەك كوزىن اشادى.
بولات بوپايۇلى,
سىنشى-ەتنوگراف
