زەرتتەۋشى مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆتىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى ماقالاسىن تالداعان تاريحشى بەرەكەت كارىباەۆ ول بۇرىنعىلاردىڭ قاتەسىن قايتالاپ وتىر دەپ تۇجىرادى. سىدىقنازاروۆ كارتاداعى اتاۋعا سۇيەنىپ، تاريحتى باسقاشا توپشىلايدى، بىراق تاريحشى ونىڭ نەگىزى جوق دەپ سانايدى. تاريحشى زەرتتەۋشىنىڭ بۇرىن قاتە وقىلعان اتاۋعا سۇيەنگەنىن ايتادى.
بيىل 9 قاراشا كۇنى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى زاماناۋي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆپەن سۇحبات، ياعني «مەملەكەتتىلىگىمىز 890 جىلى اراب كارتاسىندا «ءال-قازاقيا» دەپ كورسەتىلگەن» دەگەن اتاۋمەن ماقالا جاريالاندى. سول كۇنى وسى سارىندا جازىلعان مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆتىڭ ءوزىنىڭ ماقالاسى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جارىق جارىق كوردى. دەگەنمەن، بۇل جونىندە داۋ كوبەيدى. ەلىمىزدىڭ بىرقاتار تاريحشىلارى سىدىقنازاروۆتىڭ تۇجىرىمداماسى شىندىققا جاناسپايتىنىن ايتۋدا. ونىڭ تاريحتا بەلگىلى ەستاحريدىڭ ورتاعاسىرلىق كارتاسىنان «ءال-قازاقيا» اتاۋىن ەندى اجىراتقانى دا داۋ تۋدىرىپ وتىر.
وسىنىڭ ءجونىن ءبىلۋ ءۇشىن اراب، مۇسىلمان الەمىندەگى كارتالاردى بىلگىرى، بەلگىلى شىعىستانۋشى-ارابتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولات كومەكوۆپەن بايلانىسقان ەدىك. دەگەنمەن، عالىم “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنە عانا رەسمي جاۋاپ بەرگەنىن، وزگە باسىلىمدارعا پىكىر بىلدىرە المايتىنىن ايتتى.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى عالىمنىڭ شاكىرتى، ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پروفەسسور بەرەكەت كارىباەۆپەن سۇحباتتاستى.
ساياساتتانۋشى جانە ورتاعاسىرلىق تاريح
– بەرەكەت اعا، اتالعان ماقالانى وقىپ، تانىسىپ شىقتىڭىز. بۇل تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– سۇحبات تۇرىندەگى ماقالامەن تانىسىپ شىققاننان كەيىن ونداعى ايتىلعان پىكىرلەرگە قاتىستى بىرنەشە ويلار كەلدى. وندا مىناداي قورتىندى ايتىلادى:
1) قازاق حاندىعى XV عاسىر ورتاسىندا (1465 جىلى) قۇرىلعان دەگەن تۇجىرىمدى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن پىكىر;
2) «ءال-قازاقيا» دەگەن اتاۋ ارقىلى 890 جىلدارى قازاق مەملەكەتى بولعان دەگەن پىكىر;
3) IX-X عاسىرلارداعى قازاق مەملەكەتى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا، ودان كەيىن ەكى عاسىر بويى جوشى جانە شاعاتاي ۇلىستارىنىڭ قۇرامىندا ساقتالىنىپ، ولار السىرەگەندە جەكە ءبولىنىپ شىقتى دەگەن نۇسقالار ايتىلادى.
ەندى وسى پىكىرلەرگە قاتىستى ويىمدى بىلدىرەيىن. جالپى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ماسەلەسى - تاريح عىلىمىندا 1864 جىلدان بەرى كۇن تارتىبىندە كەلە جاتقان ماسەلە. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇندى دەرەك مالىمەتتەرىن العاش رەت XIX عاسىرداعى اتاقتى ورىس شىعىستانۋشىسى ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ءوز زەرتتەۋىنە پايدالانىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرەدى. عالىمنىڭ ءتورت تومنان تۇراتىن ەڭبەگى ءوزىنىڭ عىلىمي ماڭىزىن ءالى كۇنگە دەيىن جوعالتقان جوق. سول كەزدەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن حاندىقتىڭ قۇرىلۋى ماسەلەسىمەن اينالىسقان زەرتتەۋشى مامانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى م.دۋلاتي دەرەگىندەگى داتانى مويىندايدى.
تەك كەيبىر جەكەلەگەن تاريحشىلار عانا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ۋاقىتىن XIV عاسىردىڭ 60 جىلدارىنا (ز.قيناياتۇلى), 1428 جىلعا ء(ا.حاسەنوۆ), 1445 جىلعا، XV عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا (ا.سەمەنوۆ), XVI عاسىردىڭ ورتاسىنا (س.يبراگيموۆ) اپارادى. قالعان تاريحشىلاردىڭ ءبارى قازاق حاندىعى XV عاسىر ورتاسىندا، ياعني 1450-1470 جىلدار ارالىعىندا بولعان دەپ ەسەپتەيدى.
ولار ءوز تۇجىرىمدارىن ناقتى ءبىر دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، قيسىندى كەلىستىرىپ، دەشتى قىپشاق اۋماعىنداعى تاريحي ۇدەرىستەرمەن بايلانىستىرا قاراستىرادى. وسى جولداردىڭ اۆتورى 2014 جىلى «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى. حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى باستى ماسەلەلەر ول كىتاپتا جەكە تاراۋلار مەن تاراۋشالار تۇرىندە قاراستىرىلادى.
ال قازاق حاندىعى 1465 جىلى قۇرىلدى دەگەن تۇجىرىم «تاريح-ي راشيدي» دەرەگىندەگى مالىمەتكە نەگىزدەلىپ، 1970 جىلداردىڭ سوڭى – 1980 جىلداردىڭ باسىندا جارىق كورگەن «قازسسر تاريحى» اتتى اكادەميالىق 5 تومدىقتىڭ 2 تومىندا ايتىلادى. سول كەزدەن بۇگىنگە دەيىن بۇل تۇجىرىم وتاندىق تاريح عىلىمىنداعى ۇستەم پىكىر بولىپ كەلەدى. وسى داتاعا سۇيەنىپ، وسىدان 9 جىل بۇرىن، ياعني 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ 550 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءبىر جىل بويى اتاپ وتتىك، حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان حاندار – كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا ەسكەرتكىشتەر اشىلدى، كوشەلەر بەرىلدى. وسىلايشا، ۇلتتىق سيپاتتاعى قازاق مەملەكەتتىلىگى – قازاق حاندىعى XV عاسىردىڭ ورتاسىندا قۇرىلعان دەگەن تۇجىرىم بەرىك ورنىعىپ، ساناعا سىڭگەن.
ەندى سولاردىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ وتىرعان مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆ – ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى، ياعني بۇگىنگى كۇندەردەگى بولىپ جاتقان ساياسي ۇدەرىستەرگە تالداۋلار جاساپ، ەرتەڭگى كۇندەردە بولاتىن ۇدەرىستەرگە بولجامدار جاسايتىن مامان. ياعني وتاندىق تاريحتىڭ ماسەلەلەرىنە، ونىڭ ىشىندە ورتاعاسىرلىق تاريحتىڭ ماسەلەلەرىنە قاتىسى جوق ساياساتتانۋشى.
«ءال-قازاقيا» قايدان شىقتى؟
– دەمەك، مۇحيت-ارداگەر قارجاۋبايۇلىنىڭ تۇجىرىمى شىندىققا جاناسپاي ما؟
– تاريحقا قاتىستى زەرتتەۋشى-مامانداردىڭ اراسىندا مىناداي بەرىك ورنىققان قاعيدا بار: ولار تاريحشىلاردى اۋەسقوي تاريحشى جانە كاسىبي تاريحشى دەپ ەكىگە بولەدى.
ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى مىنادا. اۋەسقوي تاريحشى دەگەنىمىز – باسقا ماماندىق يەسى بولا تۇرا ول ءوز ەلىنىڭ تاريحىن وتە جاقسى كورەدى. تاريحي كىتاپتاردى كوپ وقيدى، تاريحتا جاڭالىق اشقىسى كەلەدى جانە ءبىر تاريحي ماسەلەرگە قاتىستى وزىندىك ويلارىن ايتادى، حالىققا تۇسىندىرگىسى كەلەدى.
ال كاسىبي تاريحشىلار ونداي ەمەس. ولاردىڭ جاڭالىقتارى – جاساعان تۇجىرىمدارى. ال تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن ول ءتورت زاڭدىلىقتى باستان وتكەرەدى. بىرىنشىدەن، كەز - كەلگەن عىلىمداعى تۇجىرىم، ول – ەڭ الدىمەن شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ ناتيجەسى. ونى ءتۇس كورىپ ايتا المايسىڭ، ياعني، اقىل مەن ويلاۋدىڭ، ءبىلىمنىڭ، زەرتتەۋدىڭ، ىزدەنىستەردىڭ، شىعارماشىل ويدىڭ جەمىسى. ەكىنشىدەن، جوسپارلىلىق زاڭدىلىق، ياعني، الىنعان ءبىر جاڭالىق-تۇجىرىم، بۇل اتاۋلى ماسەلەنى زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان جوسپارلى تۇردەگى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە الىنادى. ۇشىنشىدەن، ۇزدىكسىزدىك زاڭدىلىعى، ياعني قانداي عىلىمي ماسەلە بولماسىن، ۇزدىكسىز، توقتاماي جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە الىنادى. ءتورتىنشى، ساباقتاستىق زاڭدىلىعى. بۇل دەگەنىمىز – ناقتى ءبىر ماسەلەنى زەرتتەمەك بولساڭىز، سول ماسەلەگە قاتىستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەۋشى-مامانداردىڭ ايتقان، جازعان ەڭبەكتەرىمەن، وي-پىكىرلەرىمەن، تۇجىرىمدارىمەن تانىس بولۋىڭ كەرەك. ەگەر سول ساباقتاستىققا سۇيەنبەسەڭ، نازارعا ىلمەسەڭ، وندا سول قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلە تۋرالى بۇرىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە تاريحشىلار ايتىپ كەتكەن ويلاردى قايتالاۋىڭ مۇمكىن. مۇنى پلاگيات دەيدى. سول سەبەپتى دە قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىبىڭنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىن، ياعني تاريحناماسىن ءبىلۋ شارت. ءاربىر كاسىبي زەرتتەۋشى ءوز زەرتتەۋلەرىندە وسى ءتورت زاڭدىلىقتى ساقتايدى. ماسەلەنىڭ تاريحناماسىن مىندەتتى تۇردە قارايدى، ءتىپتى ونى ارنايى تاقىرىپ ەتىپ جەكە قاراستىرادى.
قازىر تاريحناما تاريح عىلىمىنىڭ جەكە ءبىر عىلىمي سالاسى بولىپ كەتتى، ونىڭ جەكە شيفرى دا بولعان. تاريح عىلىمىندا دەرەكتانۋدىڭ قانداي ماڭىزى بولسا، تاريحنامانىڭ دا سونداي ماڭىزى بار. ناقتى ءبىر تاريحي تاقىرىپتىڭ دەرەكتەرى، تاريحناماسى (زەرتتەلۋ تاريحى) جانە تاريحي پروبلەمانىڭ ءوزى ۇشەۋى بىرىگىپ سول تاقىرىپتىڭ تاريحىن قالىپتاستىرادى. ايتپەسە، وسىلاردىڭ بىرەۋى كەم بولسا، بۇل تولىققاندى جۇمىس بولمايدى.
وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆتىڭ ايتقان تۇجىرىمدارى اۋەسقويلىققا جاتادى. وسى ماقالا جونىندە وتاندىق تاريحتىڭ ەرتە ورتاعاسىرلىق كەزەڭىنىڭ مامانى، ەسىمىن الەم تانىعان عالىم، ەل تاريحىندا جەكە ءبىر مەملەكەت اشقان زەرتتەۋشى، اكادەميك، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، مەنىڭ ۇستازىم بولات كومەكوۆ ول پىكىردى «كارتادان جاسالعان ۇيشىكتەي» دەپ اتاپ، ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىنىن ايتقان.
– “ءال-قازاقيا” دەگەن اتاۋ قايدان شىقتى؟ قازاق تاريحىنا قاتىسى بار ما؟
– «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ زەرتتەلىپ كەلە جاتقانىنا 200 جىلدان اسا ۋاقىت بولدى. وسى ارالىقتا قانشاما ويلار مەن تۇجىرىمدار ايتىلدى. سولاردىڭ كوبىسى، اتاپ ايتساق، ن.كارامزين، ا.ۆامبەريدىڭ جولىمەن ح عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ۆيزانتيانىڭ يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىيدىڭ دەرەگىندەگى مىناداي دەرەكتى تىلگە تيەك ەتەدى. «كاۆكازدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى – «قازاحيا ەلى» دەگەن دەرەكتى تالدايدى. كەيبىر ماماندار بۇل دەرەكتى «كاساح»، «كاساك»، «كاسوگ» دەپ وقىپ، قازاق سوزىمەن بايلانىستىرماق بولادى. ءتىپتى قازىرگى ازەربايجاننىڭ باتىسىندا «كاساك» دەگەن جەر اتاۋى بار دەپ، ونى قازاق سوزىمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. فيرداۋسيدىڭ «شاح-ناماسىنان» «قازاق» دەگەن ءسوزدى ىزدەستىرەدى. باسقاشا ايتقاندا، سول كەزدەگى پىكىر ايتۋشىلاردىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى – «قازاق» سوزىنە ۇقساس كەلەتىن اتاۋلاردى قازاقستاننان الىس جەرلەردەن ىزدەۋى جانە قازاق جەرىندەگى تاريحي-مادەني-ەتنيكالىق ۇدەرىستەرمەن بايلانىستىرماۋى بولدى.
X عاسىردىڭ ورتاسىنداعى اراب ساياحاتشىسى ءابۋ دۋلاف قازىرگى قازاقستان جەرى ارقىلى قىتايعا بارعان. ونىڭ تۇرىك تايپالارى تۋرالى جازباسىن ورىس شىعىستانۋشىسى، فيلولوگ، ارحەولوگ، نۋميزمات ن.پانتۋسوۆ اۋدارىپ، ونداعى «حارلۇق» ءسوزىن «حازلاق» دەپ وقيدى دا، ونى «قازاق» سوزىمەن بايلانىستىرادى. XIX عاسىرداعى شىعىستانۋشى ن.پانتۋسوۆتىڭ سول قاتەسىن ارادا ءبىر جارىم عاسىر ۋاقىت وتكەندە ءبىزدىڭ زامانداسىمىز تاعى قايتالاپ وتىر. «حارلۇق» ءسوزىنىڭ «قازاق» سوزىمەن بايلانىستىرعانى جونىندە ماقالا اۆتورى بىلسە مۇنداي تۇجىرىم ايتپاس بولار ەدى دەپ ويلايمىز.
ەگەر «قازاق» اتاۋىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جونىندە كىمدە-كىم ناقتى عىلىمي تۇجىرىمدى بىلگىسە كەلسە، 2010 جىلى جارىق كورگەن «كونە زامانداردان بۇگىنگە دەيىنگى بەس تومدىق قازاقستان تاريحىنىڭ» 2 تومىنداعى «قازاق تەرمينى تۋرالى» تاراۋشانى قاراۋدى ۇسىنامىن.
قازىرگى كەزەڭدە «قازاق» ءسوزىنىڭ تەك دەشتى قىپشاق اۋماعىندا، قىپشاقتىق تىلدىك-مادەني ورتادا پايدا بولعانى جونىندەگى تۇجىرىم تولىق ورنىققان. ول ءسوز العاشىندا الەۋمەتتىك ماندە قولدانىلعان. ودان كەيىنگى ەۆوليۋتسياعا ۇشىراپ، ۋاقىتشا ساياسي-الەۋمەتتىك، ودان كەيىن ساياسي-ەتنيكالىق، ال ادان كەيىن تازا ەتنيكالىق مانگە اۋىسقان.
گازەتتەگى ماقالانى ءبىر قاراساڭىز، كولەمى جاعىنان كىشكەنتاي عانا. بىراق وندا تاريحىمىزداعى بىرنەشە ماسەلەسى قامتىلعان. «قازاق مەملەكەتتىگى 890 جىلدا بولعان» دەپ سانايدى. مەن ايتار ەدىم، قازاقستان جەرىندەگى مەملەكەتتىكتىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى IX-VIII عاسىرلاردا سكيف تايپالارى ۇلى دالا اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. VIII عاسىردىڭ سوڭىندا (شامامەن 720 جىلدارى) سكيفتەردى ساق-ماسساگەت تايپالارى جەڭىپ، ۇلى دالا اۋماعىنان ىعىستىرىپ شىعارادى. ولاردا كوشپەلى تايپالارعا ءتان ءوزىن - ءوزى باسقارۋ جۇيەسى، ياعني مەملەكەتتىلىگى بولدى. قازاقستان اۋماعىنداعى العاشقى مەملەكەتتىلىكتى نەگىزىن قالىپتاستىرعان – سكيف-ساق تايپالارى. ال قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن قازاقستان اۋماعىندا جيىرمادان اسا مەملەكەتتەر مەن ساياسي قۇرىلىمداردىڭ بولعانى بەلگىلى. XV عاسىر ورتاسىندا دەشتى قىپشاقتىڭ تاريح تورىنە كوتەرىلگەن قازاق حاندىعى سولاردىڭ جالعاسى بولىپ كەلىپ كەلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ وزىنە دەيىنگى مەملەكەتتەردەن ايىرماشىلىعى – ونىڭ ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت بولۋى ەدى. سول عاسىردا ەتنيكالىق ۇدەرىستەر ءوز مارەسىنە جەتىپ، جاڭا ەتنوس قالىپتاسادى دا ول جاڭا اتاۋعا - «قازاق» اتاۋىنا يە بولادى. دەشتى قىپشاق اۋماعىندا قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن قازاق دەگەن نە رۋ، نە تايپا، نە مەملەكەت بولعان ەمەس. ەتنيكالىق سيپاتتاعى «قازاق» اتاۋى XV عاسىردان باستاپ بۇكىل دەشتى قىپشاق تۇرعىندارىنىڭ جيىنتىق اتاۋىن بىلدىرەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي اتالىپ كەلە جاتىرمىز.
«اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»
– گازەتتەگى ماقالادا «قازاق مەملەكەتى 890 جىلدارى بولعان، بىراق موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن تولىق جويىلىپ كەتكەن جوق، جەكەلەگەن ۇلىس رەتiندە ساقتالىپ، موڭعولدار مەملەكەتىنە، جوشى، شاعاتاي ۇلىسىنا كونفەدەراتسيا رەتىندە كىرگەن» دەگەن وي ايتىلادى. ءبىز مۇنى قاتە پىكىر دەپ سانايمىز.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحناماسىنىڭ 160 جىلدىق زەرتتەلۋ تاريحى بار. زەرتتەۋشىلەر حاندىقتىڭ قۇرىلعان جىلىنان باسقا، قۇرىلۋ بارىسى قالاي جۇزەگە اسقان ماسەلە توڭىرەگىندە ءوز ويلارىن بىلدىرگەن. 1950 جىلدارى ساپار يبراگيموۆ دەگەن وتە كەرەمەت تاريحشى-زەرتتەۋشى بولدى. ول «قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن قازاق ۇلىستارى بولدى. ولاردىڭ بىرىگۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان باسىندا قازاق حاندىعى قۇرىلدى» دەگەن ويدى ۇسىندى. ەشبىر تاريحشى بۇل تۇجىرىمدى قابىلدامادى. ونىڭ تۇجىرىمى تەك تاريحنامالىق ماتەريال رەتىندە عانا قالدى. ال سىدىقنازاروۆتىڭ ويى س. يبراگيموۆتىڭ پىكىرىنە ۇقساس، بىراق ۋاقىتتارى سايكەس ەمەس، تىم الىس.
وسىلايشا، ويىمىزدى قورىتا كەلە، ماقالا اۆتورىنىڭ ءبىر عانا شاعىن ماقالامەن وتاندىق تاريحتاعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردى تەرىسكە شىعارۋىن دۇرىس دەپ سانامايمىز جانە ونىڭ تۇپكى ويى ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز. ياعني، اۋەسقوي تاريحشى تاريحي پروتسەسستى، تاريح تۋرالى پىكىرلەردى بىلمەگەننەن كەيىن ءبىر قاتەدەن كەيىن ەكىنشى قاتەگە تاپ بولىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ رەسمي باس گازەتى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنە جاريالانعاننان كەيىن حالىق ونى اقيقات دەپ ويلايدى. بۇل “اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە” دەگەندى بىلدىرەدى.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
