ويدان جانە قيالدان تۋدىرۋعا كەلمەيتىنى – تاريح. تاريح وتكەن ءومىردى ءسوز ەتكەنىمەن، بۇگىنگە جانە كەلەشەككە قىزمەت ەتەدى. الايدا تاريح زاڭدىلىقتارى مەن ەرەجەلەرىنە باعىنبايتىن ءبىر سالا بار – ول شەجىرە!
شەجىرە (ارابشا – شەجىرە، قازاقشا – ۇرىق-بۇتاق ء(ۇرىم-بۇتاق) – قازاق ىشىندە ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى اۋىزەكى ايتىلىپ، ءىشىنارا جازىلىپ كەلە جاتقان رۋ-تايپالارىمىزدىڭ دۇنيە باستاۋى. وندا قازاق حالقىنىڭ ءومىرى، ماقسات-مۇراتى، ادامگەرشىلىك، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، ەرلىكتەرى باياندالادى. «بولشەكسىز ءبۇتىن جوق» دەگەن. رۋ شەجىرەسى – قازاقتىڭ ءبىر بولشەگى، رۋ تاريحى – قازاق تاريحىنىڭ ءبىر ءبولىمى. قازىرگى تاڭدا رۋ شەجىرەسىنە قىزىعۋشى، وقۋشى قاۋىم دا كوپ، وعان توقتاۋ دا جوق. بىراق، شەجىرەنى قاراقان باستىڭ قامىنا، دومبىت ماقتانعا پايدالانۋعا بولمايدى. شەجىرەنى ءبىلۋ، بولىنۋگە ەمەس – بىرىگۋگە يتەرمەلەۋگە ءتيىس. رۋ دەگەن – و باستان ءبولىنۋ ءۇشىن ەمەس، بىرىگۋ ءۇشىن قۇرىلعان قوعامدىق ينستيتۋت.
ەگەر ءبىز جەتى اتامىزدى تەكتەپ، شەجىرەمىزدى بىلسەك، ءبىر-بىرىمىزگە اعايىن، جاماعايىن، الىس اعايىن، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، ت.ب. تۋىسقاندىعىمىزدى ساقتايىز. ول ءۇشىن شەجىرەمىزدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، تولىقتىرىپ، جيناستىرىپ، عىلىمي نەگىزدە جۇيەلەپ وتىرۋىمىز كەرەك. قاي ەلدىڭ بولماسىن ەرەكشەلىگى مەن قارىم-قابىلەتىن ونىڭ شەجىرەسىنەن بىلۋگە بولادى. شەجىرەگە بەرىك ەل ەشقاشان ازبايدى دا، توزبايدى. شەجىرە جەتى اتانى بىلۋدەن باستالادى. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – ەر جەتەسىز، جەتى عاسىر تاريحىن بىلمەگەن – ەل جەتەسىز»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن قۇلاعى مەن جاعىن جەر»، دەيدى قازاق. ەرتەرەكتە «ادام جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلسە – ول دانا ادام بولىپ ەسەپتەلەدى» دەگەن تۇسىنىك بولعان. ارينە ءبىر ادام مىقتى بولسا – اۋلەت مىقتى، اۋلەت مىقتى بولسا – اۋىل مىقتى، اۋىل مىقتى بولسا – مەملەكەتتىڭ دىڭگەگى مىقتى بولادى. سوندىقتان كەز كەلگەن قازاق جەتى اتاسىن جاتقا ءبىلۋى كەرەك دەپ ساناعان. جەتى اتا دەگەنىمىز – جەتى ۇرپاق: اتا، اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە. جەتى اتا بالادان ورلەي ەسپەتەلەدى: بالا، اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، تەك اتا، ءتۇپ اتا.
قازاق 7 اتاعا جاقىن – اعايىن، 20 اتاعا جاقىن – جاماعايىن اتانىپ، رۋ دارەجەسىنە جەتكەن. بىراق قىز الىسپاعان. 40 اتاعا دەيىن – الىس اعايىن اتتانىپ، تايپا دارەجەسىنە جەتكەن. بىراق قىز الىسپاعان. ءار ۇرپاقتىڭ جاسىن ورتا ەسەپپەن «25 جاس» دەپ ەسەپتەپ، ونى 40-قا كوبەيتسەك – 1000 جىل بولادى. ياعني 40 اتاعا جەتىپ، «قايمانا قازاق» اتانعاندا عانا قازەكەڭ: «قايمانا قازاق بولىستىق، قىز الىپ، قىز بەرىسۋگە تولىستىق»، دەپ ءبىر-بىرىمەن قۇداندالاسىپ، قۇدا-جەكجات اتانعان. «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەگەن ماتەل سودان شىققان. ونداي تامىرى تەرەڭنەن جالعاسقان تۋىسقاندىق قاتىناستى ەشكىم ۇزە المايدى. ءبىز تىلىمىزدەگى وسى «تۋىسقان» ءسوزىن ونە بويىمىزدا اعىپ تۇرعان «قان» سوزىمەن بايلانىستىرامىز. ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات-ءات-تۇرك» ەڭبەگىندە «قاڭ» ءسوزى «اتا، اكە» دەپ بەرىلىپتى. وسىدان «اتالاس، اكەلەس» ماعىناسىنداعى «قاڭداس» ءسوزى پايدا بولعان. «شال-شاۋقان» دەگەن دە ءسوز تىركەسى بار. مۇنداعى «شال» ءسوزى «كارى ادام» دەگەندى بىلدىرسە، «شاۋ+قان» دەگەندەگى «شاۋ» ءسوزى دە «كارى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال «قان» ءسوزى «قاڭنىڭ» وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى، ماعىناسى – كارى اكە. تۋىسقان اتاۋلارى «اعايىن، جاماعايىن، الىس اعايىن، قايمانا قازاق» دەپ اتالاتىن تورتتىك ولشەمنەن تۇرادى.
1) اعايىن – قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەيتىن ۇرپاق: اتا. اكە. بالا. نەمەرە.
شوبەرە. شوپشەك. نەمەنە.
2) جاماعايىن – قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەيتىن ۇرپاق: كورەجات – كورە تۇرىپ، جات بولعان ادام. جۇرەجات – جۇرە بارىپ، جات بولعان ادام. تۋاجات – تۋا سالىپ، جات بولعان ادام...
3) الىس اعايىن – قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەيتىن ۇرپاق...
4) قايمانا قازاق – قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋگە جەتكەن ۇرپاق. قايمانا – جات، بوتەن ادام، «كولدەنەڭ كوك اتتى» دەگەن ءسوز. «قايمانا قازاقتىڭ بەرەتىنىن بەرىپسىڭ»، «سەنەن ايدالاداعى قايمانا قازاق جاقسى ەكەن»، ت.ب. وسىلايشا قازاق قايمانا قازاق بولعاندا عانا قالىڭمالىن اتاپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن.
قالىڭمال بەرۋ ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى بولعانمەن، ونىڭ مولشەرى قۇدالاردىڭ ءال-اۋقاتىنا قاراي بەلگىلەنەدى. ەڭ جوعارعى قالىڭمال – قىرىق جەتى. قىرىق جەتىنىڭ باستى ولشەمى – ءۇش توعىز. قالىڭمالسىز قىز بولمايدى. مەيلى ول سوقىر، اقساق بولسىن، مەيلى ول ەر داۋىستى، نە كەرداۋىستى بولسىن، قىزدىڭ قالىڭمالى بولادى. قىز بالا جارىق دۇنيەگە ايى-كۇنى جەتىپ، تولىق كۇنىمەن كەلگەندە «قىرىق جەتى كەلدى» دەپ، ال شالا تۋعاندا «وتىز جەتى كەلدى» دەپ سۇيىنشىلەگەن. ءسۇيىنشى سۇراعان كىسىگە قىز اكەسى «توعىزباسىنىڭ» (توعىز تۇيە، توعىز جىلقى، توعىز قوي) بىرەۋىن جەتەلەتكەن. ياعني نە تۇيە، نە جىلقى، نە قوي اتاعان، ەشكى نە سيىر اتاماعان.
قىرىق جەتى – بالا انا قۇرساعىنان جارىق دۇنيەگە شىققانعا دەيىن جەتى ساتىدان وتەدى. ءار ساتى قىرىق كۇندى قامتيدى. وسىنى قىرىق جەتى دەپ اتايدى. بۇل جەتى رەت قىرىق دەگەن ساتىنى بىلدىرەدى. قىرىقتى جەتىگە كوبەيتسەك، ەكى ءجۇز سەكسەن كۇن شىعادى. بۇل – توعىز اي توعىز كۇن. وتىز جەتى – بالا اناسىنىڭ قۇرساعىندا وتىز جەتى اپتا جاتقان. وتىزدى جەتىگە ەسەلەسەك، ەكى ءجۇز ون كۇن شىعادى. بۇل – جەتى ايلىق بالا.
قالىڭمالدىڭ ءتورت ولشەمى بار:
1) قىرىق جەتى (بايتال). ەگەر بايتال بۋاز بولسا – ەكى باسقا ەسەپ، كەيدە ءوزارا كەلىسىپ، سىي-سياپاتقا ءتورت-بەس بايتال قوسادى.
2) وتىز جەتى (بايتال).
3) جيىرما جەتى (بايتال) – بۇنى «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەيدى. «تۇيەنى كەلەسىمەن، جىلقىنى ۇيىرىمەن، قويدى وتارىمەن، سيىردى تابىنىمەن»، دەگەندەي ءبىر ۇيىردە ايعىرىمەن توعىز باس بايتال بولادى.
4) ون جەتى (بايتال).
مىنەكي، وسىلايشا بۇكىل قازاق ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى دەگەن قاعيدامەن ءوسىپ-وركەندەپ كەلەمىز. قازاقى ادەپپەن رۋ سۇراسامىز، اتا قۋىسامىز (اتا دەگەنى – رۋ، رۋ دەگەنى – اتا). ءسويتىپ ءبىر-بىرىمىزگە ناعاشى-جيەن، بولە-باجا، قۇدا-جەكجات بولىپ جاقىنداسا تۇسەمىز. قانداي عاجاپ جۇيە! قازاق ەلىن، رۋىن، سۇيەگىن، جەتى اتاسىن، كىندىك قانى تامعان جەرىن بىلەدى، ەشقاشان ۇمىتپايدى جانە ونى ۇرپاعىنا امانات ەتەدى. الىستان التى جاسار بالا كەلسە، اتتان ءتۇسىپ، ءجون سۇرايدى. الدىمەن «ەسىمىڭ كىم؟» دەيدى. مەن «ايدىن» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. سودان كەيىن بارىپ، «قاي ەلسىڭ؟» دەيدى. مەن «نايمان» دەيمىن. «نايماننىڭ ىشىندە رۋىڭ كىم» دەپ سۇرايدى. مەن «قاراكەرەيمىن» دەيمىن. ءۇشىنشى سۇراعىن «سۇيەگىڭ كىم؟» دەپ قويادى. «قۇتتىقادام» دەپ ايتامىن. ەڭ سوڭىندا «جەتى اتاڭدى اتا!» دەيدى. سوسىن تۋىس، قۇدا، جيەن، كۇيەۋ، ناعاشى جانە تاعى باسقا جاقىندىعىڭدى ءبىلىپ العان سوڭ، اڭگىمەسىن دە، ءازىلىن دە سوعان قاراي وربىتەدى. قازاق ءوستىپ ءجون-جوسىق سۇراسۋدىڭ ارقاسىندا تەگىن ساقتاپ جۇرگەن بىرەگەي حالىق. سول سەبەپتى قانى دا تازا. اتا-تەگىن بىلمەي وسكەن ۇل ءوز قارىنداسىنا ۇيلەنۋى، ال قىز ءوز اعاسىنا تۇرمىسقا شىعۋى ىقتيمال. بىردە اتاقتى شيپاگەر وتەيبويداق تiلەۋقابىلۇلىن ءاز-جانiبەك حان شاقىرىپ الىپ: «وتەكە، بiزدiڭ ەلiمiزدiڭ دەنi ساۋ، ءومiرi ۇزاق، باقىتتى بولۋ ءۇشiن نە iستەۋi كەرەك؟» دەگەندە، وتەيبويداق: «تاقسىر، ەڭ الدىمەن قول الىپ، امانداسۋدى تىيىڭىز. ەكiنشi, بەتتەن ءسۇيiپ امانداسۋدى تىيىڭىز. ءۇشiنشi, جەتi اتادان اسپاي قىز الىسۋدى تىيىڭىز. بار پالەنi وسىلار تاراتادى»، دەگەن ەكەن. مىنە، سودان باستاپ تۋىسقان، قانداس ادامدار اراسىندا قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ تىيىلعان دەسەدى.
سوسىن قازاقتىڭ ءجۇز ۇعىمى بويىنشا دا ەشقانداي تۋىستىق اتاۋ جوق، تەك قانى ءبىر، اتاسى بولەك ەمەس اعايىن عانا بار. «وعىزناما» جىرىندا: «اكەسى ءۇش ۇلىنا ءۇش ءتۇرلى زات بەرىپتى: سوقا، كوزە (توستاعان) جانە ساداق. سوقا العانى – شارۋاشىلىققا ەپتى بولىپتى، كوزە العانى – ءىلىم-ءبىلىم توستاعانىنان سۋسىنداپتى، ساداق العانى – جاۋىنگەر بولىپتى»، دەلىنگەن. بىراق جىردى اۋدارۋ بارىسىندا اۋدارماشىلار تاراپىنان قاتەلىك كەتكەن سىڭايلى. وعىز حاندا ءۇش ەمەس، التى ۇل بولعان. وعىز حان ولارعا ەكى ءتۇرلى وق بەرىپ، ەكى توپقا ءبولىپ، اربىرىنە قۇس سىيلاعان. ءدال وسىنداي اڭىز ساقتاردا دا بار. وعىز بەن ساق – قازاق تاريحىندا ءىز قالدىرعان، ەتنوگەنەزىندە ەلەۋلى ءرول ويناعان تايپالار. بۇل اڭىز ۇندىلەردىڭ براحمان – ابىز-ءبىلىمدار، كشاتري – اسكەر-جاۋىنگەر جانە ۆايشيا – ديحان-قولونەرشى كاستالارىمەن ۇيلەسىپ جاتىر. ياعني ول اڭىز ەجەلگى زاماننان بەرى بار. بىزدەگى ءۇش جۇزگە بايلانىستى قازىرگى ءسوز سونىڭ ءسال تۇرلەنگەن ءتۇرى. ۇلى ءجۇز – شارۋاعا، مالعا، ەكونوميكاعا بەيىم (سوقا، قاۋعا); ورتا ءجۇز – ءىلىم-بىلىمگە اۋەس (توستاعان، كوزە، قالام); كىشى ءجۇز – اسكەري ءىس-قيمىلعا (نايزا، ساداق) شەبەر دەگەندەگى «قاۋعا» سوزدەرىن ويدان قوسقان. ەشبىر قيسىنى جوق. قاۋعانىڭ بەرگى اتاۋى – شەلەك، ارعى اتاۋى – كونەك (كوننەن، ءىرى مالدىڭ باس تەرىسىنەن جاسالعان، قۇدىقتان سۋ تارتاتىن ىدىس). سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان ءتامسىلدىڭ تۇتاس ءبىر ءجۇزدى مالعا، داۋعا، جاۋعا قويۋىنا ەش قاتىسى جوق. مالدى بار قازاق باققان، داۋدى بار قازاق قۋعان، نايزانى بار قازاق ۇستاعان. قازاق شەجىرەسىندە بۇل ءۇش ايتىلىمعا ساي ەشتەڭە جازىلماعان. سوقا دا، قاۋعا دا ۇيسىنگە تاڭبا بولىپ بەرىلمەگەن. جانە ول كاستالىق ءۇردىس تە ەمەس. ەگەر ءۇيسىن مالمەن، شارۋامەن عانا اينالىسۋعا ءتيىستى بولسا، كۋشان، پارفيا، باكتريا سياقتى مەملەكەتەردى قۇرا الار ما ەدى؟ ارينە، جوق! بۇل ءتامسىلدىڭ دۇرىس نۇسقاسى – ۇلى جۇزگە جالاۋ بەرىپ، العا قوي. ورتا جۇزگە قامشى بەرىپ، حانعا قوي. كىشى جۇزگە نايزا بەرىپ، جاۋعا قوي. مۇنداعى جالاۋ تاڭبانىڭ توركىنى سوعىستا كوتەرىپ جۇرەتىن الاۋدى بىلدىرەدى. بۇل – ۇيسىن مايقى بيدەن قالعان ۇلى مۇرا. شەجىرە بويىنشا، قازاق ءۇش جۇزگە بولىنگەندە ەڭ الدا – جالاۋ تاڭبا ۇستاعان ءۇيسىن بالاسى، ودان كەيىن – قامشى تاڭبا ۇستاعان التى ارىس (ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق), سوڭىنان – نايزا تاڭبا ۇستاعان الشىن بالاسى جۇرگەنى ايتىلادى.
ايدىن رىسبەكۇلى،
گەرالديست
