پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا «بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ, سوعان سايكەس اشارشىلىق ماسەلەسىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلگەنى ءجون» دەپ اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى. الايدا قازىر اشارشىلىق جايلى اشىق اڭگىمە ايتىلىپ, ءماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا ناقتى باعا بەرىلىپ جاتىر ما?
مىسالى, بۇگىن سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ اشارشىلىققا بايلانىستى وتكەن جيىندا «اشتىقتى بەلگىلى ءبىر ۇلتقا قاراتا جاسالعان قىلمىس دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن شىعار. بۇل– ەڭ الدىمەن, سول كەزدەگى بيلىك جۇيەسىءنىڭ قاتە ساياساتىنىڭ اۋىر سالدارى. سوندىقتان, اشارشىلىقتى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا باسىنا تۇسكەن ناۋبەت ەمەس, بارشا ادامزاتتىڭ الاپات گۋمانيتارلىق قاسىرەتى دەپ ايتۋعا بولادى. سول سەبەپتى, بۇل تاقىرىپتى ساياسيلاندىرماي, ەڭ الدىمەن, وعان عىلىمي تۇرعىدان قاراعانىمىز ابزال,-دەدى.
الايدا سەنات توراعاسىنىڭ بۇل پىكىرى الەۋمەتتتىك جەلىدە قارسىلىق تۋدىردى. بىرقاتار جۋرناليستەر مەن عالىمدار ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ پىكىرىمەن مۇلدەم كەلىسپەيتىنىن ايتتى. ال سەنات توراعاسى ءسوزىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ءبىزدىڭ بيلىك اشارشىلىق تاقىرىبىنىڭ ساياسيلانۋىنان نەگە قورقادى؟ ءبىز وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان پىكىرلەردى سول كۇيىندە بەرۋگە تىرىستىق. پىكىرلەردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس؟ ەندەشە، ءبارىن ەلەكتەن وتكىزىپ، ءوزىڭىز تارازىلاڭىز.
مۇحتار تايجان: اشارشىلىق - قازاق ۇلتىنا ارنايى جاسالعان قاستاندىق
–ماۋلەن اشىمباەۆ زامانداسىم جاقسى جىگىت، ال بىراق مەن ونىمەن مۇلدەم كەلىسپەيمىن.اشارشىلىق - قازاق ۇلتىنا ارنايى جاسالعان قاستاندىق، قولدان ۇيىمداستىرىلعان گەنوتسيد دەپ بىلەم. حولوكوست، گولودومور سەكىلدى.
ەگەر ءبىزدىڭ بۋىنىمىز 20-عاسىرداعى ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتىنە رەسمي باعاسىن بەرۋگە باتىلدىعى جەتپەيتىن بولسا، وندا ميلليونداعان قۇربان بولعان ارۋاقتارىمىزدى الدىق تا ساتىپ جىبەردىك دەپ ايتۋعا بولادى.
ءوز باسىم 1920-1930-جىلدارى ناقاقتان ناقاق قازا تاپقان ارۋاقتاردى ەشقاشان ساتپايمىن جانە ۇمىتپايمىن. جانە دە بيلىكتە وتىرعان زامانداستارىمدى دا سوعان شاقىرامىن.
اشارشىلىق –ول ءسوزسىز قازاق ۇلتىنا قارسى ادەيىجاسالعان قاستاندىق جانە ناعىز گەنوتسيد. مۇنى ءبىز ناقتى ايتۋعا مىندەتتىمىز.
سەرىك جولداسباي: اشارشىلىق تاقىرىبى حالىقتى الدارقاتۋ ءۇشىن كەرەك
–وسىدان 3-4 جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ استاناداعى رەداكتسياسىندا ءبىر جيىن ءوتتى. سوندا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا حالىق تىم ساياسيلانىپ كەتتى. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن اۋلاۋ ءۇشىن توي-دۋمان وتكىزۋدى جيىلەتتىك» دەپ ايتقانى ەسىمدە قالىپتى.
وسى سوزدەن كەيىن ماعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنان باستاپ, ءال ءفارابيدىڭ - 1150, اباي قۇنانبايۇلىنىڭ -175 جىلدىعى سەكىلدى ءىس-شارالار حالىقتى الدارقاتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلاتىن سەكىلدى. ەندى بيلىك حالىقتى الدارقاتۋ ءۇشىن اشارشىلىقتى ءبىراز ۋاقىت الاۋلاتىپ, جالاۋلاتادى. بىراق ەشقاشان باس جاققا بارىسپايدى. ياعني, اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ دالەلدەپ, كرەملگە قارسى ساياسات جۇرگىزبەيدى. ويتكەنى ساياسي ەليتا ءپۋتيننىڭ قولداپ, قۋاتتاۋىنىڭ ارقاسىندا بيلىكتە تۇر.
ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ «اشارشىلىقتى ساياسيلاندىرمايىق» دەگەنى سوندىقتان. بيىل اشارشىلىقتى ايتىپ حالىقتى الدارقاتا تۇرادى. كەلەر جىلى تاعى ءبىر ەرەكشە ءبىر «وقيعانى» ويلاپ تابادى.
مارات بۋتەەۆ: قازاق ءتىلىن ايتساڭ, ونى دا «ساياسيلاندىرما» دەيدى
–ورىس وتارشىلىعى تۋرالى جۇمعان اۋزىڭدى اشپا, ەستىپ قويادى. ساياسيلاندىرما دەيدى;
تىڭ يگەرۋ دەگەن - شىن مانىندە, قازاق جەرىنوتارلاۋ دەسەڭ, بيلىك شورشىپ تۇسەدى. ساياسيلاندىرما دەيدى;
مەملەكەت ءتىلى - قازاق ءتىلىن ايتساڭ، ونى دا "ساياسيلاندىرما" دەيدى;
قازاق جەرىندە بۇرىن مۇلدەم بولماعان، كەڭەس كەزىندە كوممۋنيستىك-فاشيستىك رەجيم قازاقتى تۇقىرتۋ ءۇشىن اكەلگەن كەلىمسەك ەتنيكالىق توپتاردان قۇرالعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى جانە ونىڭ قازاق ەلىنە زيانىن تاعى ايتۋعا بولمايدى. ساياسيلاندىرما دەيدى;
قازاقستاننىڭ بايلىعى شەتەل وليگارحتارى مەن جەرگىلىكتى كومپرادور بيلىك كەسىرىنەن تونالىپجاتىر دەسەڭ, سەن جاۋسىڭ. ساياسيلاندىرما دەيدى;
قىتايدىڭ بولجامدى ەكسپانتسياسى تۋرالى ايتۋ - كورشىنى رەنجىتۋ... ساياسيلاندىرما دەيدى;
بۇل - قازاق ەلىندەگى مىڭداعان تۇيتكىلدى ماسەلەنىقاراماۋ, ونداي پروبلەما جوق دەپ حالىقتىيلاندىرۋ ماقساتىندا عانا وزەكتى ماسەلەنى"ساياسيلاندىرۋ" دەگەن قيتۇرقىلىقپەن ەلدىڭ اۋزىناقاقپاق قويىپ, جاق اشتىرماۋ.
ءتىپتى "ساياسيلاندىرما" تاقىرىبىن ويلاپتاۋىپتى...
اسحات قاسەنعالي: اشارشىلىققا ساياسي باعانى ءبىزدىڭ بۋىن بەرەدى
–قولدان جاسالعان اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرىلەدى. اعا بۋىن بەرۋى مۇمكىن، ەگەر ولار بەرە الماسا وندا ءبىزدىڭ بۋىن بەرەدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەسە، وندا ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەرەدى. قالاي بولعاندا دا ءتۇبى ساياسي جانە تاريحي ءادىل باعاسىن الادى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن الەمجۇرتشىلىعى ۋكرايناداعى گولودوموردى قالايبىلسە, ءبىزدىڭ دە قايعى-قاسىرەتىمىزدى سولاي بىلەتىنبولادى. مۇمكىن پافوس رەتىندە ەستىلەتىن شىعار, بىراق مەن سول كۇننىڭ كەلەرىنە سەنەمىن.
ءبىز بۇل سۇمدىق قاسىرەتكە ساياسي, تاريحي ءادىلباعاسىن بەرۋ ارقىلى قانداي دا ءبىر ۇلتتى, ۇلىستىجازعىرۋ, ايىپتاۋ ءۇشىن جاسامايمىز. ويتكەنىكەڭەستىك بيلىكتىڭ زيانى تيمەگەن ۇلت, حالىق, ءدىنبولعان ەمەس. ساياسي-تاريحي ءادىل باعا بەرۋ ارقىلىساي-سالادا, تاۋ مەن دالادا سۇيەگى شاشىلىپ, مۇردەسى تاۋ بولىپ ۇيىلگەن قازاقتىڭ جانى جاي تابۋ ءۇشىن جاسالاتىن دۇنيە.
تالاس وماربەك, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ءبيلىك اشارشىلىققا ساياسي سيپات بەرسە، جاعداي ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن
–ءبارىن كەڭەس وداعىنان كەيىن دە مۇراگەر بولىپ وتىرعان رەسەي تاريحىمەن بايلانىستىرامىز. ويتكەنى، اشارشىلىق بىزدە عانا ەمەس، رەسەيدە، سولتۇستىك كاۆكازدا بولعان. ونىڭ ۇستىنە ۋكراينا تاريحشىلارى دا زەرتتەپ، رەسەيگە كىنا ارتىپ، گەنوتسيد دەپ باعامدادى. «گەنوتسيدكە جاۋاپتى ماسكەۋ» دەپ ايتىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرىلدى. بيلىك «اشارشىلىققا ساياسي سيپات بەرىپ، وعان ماسكەۋ كىنالى» دەپ ايتسا، جاعداي ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ بيلىك «ساياساتقا جىبەرمەڭدەر، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەڭدەر» دەپ پارمەن بەرىپ وتىر. شىن مانىندە، مۇنى رەسەي ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ قاتە رەفورماسى دەپ بىلەمىز. رەفورما كەزىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ەسكەرىلمەگەن. شىنىندا دا تاريحشىلار جان-جاقتى زەرتتەپ الۋى ءتيىس. كەيىن مەملەكەتتىك كوميسسيا ءبىر قورىتىندى جاساۋى كەرەك. ۇزاق جۇمىس. ويتكەنى بىزدە 30 جىل بويى اشارشىلىق، 1929-1931 جىلدارداعى كوتەرىلىستەر مەن الاشوردا تاقىرىبىنان قاشتى. سەبەبى بىزگە الدىمەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ الۋ كەرەك بولدى. سول سەبەپتى كوتەرىلىستءى, الاشوردانىڭ بالاماسى كوزقاراسىن ناسيحاتتاۋ بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ كەيبىرىنە ۇنامادى. جاڭا قۇرىلعان قازاقستان تاۋەلسىز, تۇراقتى مەملەكەت بولۋى, قالىپتاسۋى كەرەك بولدى دەپ تۇسىنەمىز. مەنىڭشە بيلىكتە وتىرعاندار جالتاقتاپ وتىرعان جوق. تەك عىلىمي تۇرعىدا جەتە زەرتتەلمەگەن. سوندىقتان بيلىكتەگى ازاماتتار تاريحتى جاقسى بىلمەيدى، تاريحشىلار دا تەرەڭ بويلاماعان. قۇجاتتار جابىق بولدى، ءالى دە قۇپيا ساقتالىپ كەلەدى. زەرتتەۋ كەنجەلەپ قالعانى راس. قارجىلاندىرۋ جۇمىسى اقسادى. عىلىمعا قارجى ءبولىنۋى ءتيىس. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اشارشىلىق، 1929-1931 جىلدار اراسىنداعى كوتەرىلىستەر تاقىرىبى بىردە ءبىر عىلىمي جوبا بولمادى. عىلىمي دالەل جوق بولسا، بيلىكتەن قالاي تالاپ ەتەمىز?!.
ەركىن قالدان، «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
