(jalǧasy. Basy myna sıltemede)
2016 jyldyŋ soŋynda Şyŋjaŋda jappai repressiia bastaldy, aimaqtyŋ ırı qalalaryndaǧy orta mektepter, kolledjder jäne basqa da mädeni-äleumettık nysandar konslagerge ainaldy. Būl joly ūiǧyr, qazaq jäne basqa dep bölıp jatpady, jappai qamady. Genosidke tän būl ärekettı Qytai bilıgı taǧy da «terrorizm men ekstremizmge qarsy küres maidanynyŋ jalǧasy» dep tüsındırdı. Temır tormen qūrsaulanǧan türmeden eşbır aiyrmaşylyǧy joq konslagerlerdı «saiasi üirenu» jäne «käsıbi oqytu» ortalyqtary dep atady.
Qamauda bolyp şyqqan adamdardyŋ kuälıgın saraptai kele, «saiasi üirenu» men «käsıbi oqytu» ortalyqtarynyŋ özara erekşelıgı joq. Mūnda eşbır käsıpke baulymaidy, onyŋ ornyna adamdardyŋ miyn şaiyp, ūlttyq erekşelıgınen küştep aiyru jolǧa qoiylǧan.
Qamauǧa alynǧandarǧa qytai tılın küştep üiretedı, lager ışınde qytaişa söileu mındettı. Baiqausyzda ūiǧyrşa nemese qazaqşa söilep qoiǧan tūtqyndar jazaǧa ūşyraidy: jertöledegı arnaiy qinau qūraldarymen jabdyqtalǧan «qara bölmege» aparyp qorlaidy; «kınälı» adamnyŋ özı ǧana nemese sonyŋ «synyptastarynyŋ» (konslagerlerdegı tūtqyndar kamerasy «synyp» dep atalady) bärı tamaqtan qaǧylady jäne t.b. Qytai tılın keibır lagerlerde ūlty qazaq nemese ūiǧyr mūǧalımder üiretedı, keibırınde tūtqyndar öz betınşe oqyp-jazady.Tūtqyndar keide ekı, keide bır mezgıl teledidardan Qytai kommunistık partiiasy liderlerınıŋ mälımdemesın tyŋdaidy, «Qytaidyŋ qaryştap damyp bara jatqany» jönınde arnaiy daiyndalǧan habarlardy köredı, QHR gimnın top bolyp qosylyp aitady, «qyzyl änderdı» şyrqaidy. Būdan basqa uaqytta tūtqyndar qytai tılınde kommunistık partiianyŋ «jarqyn bolaşaqqa bastap bara jatqany» jönınde madaq şyǧarma jazady... Şyǧarmadan «saiasi qate» jıbergender taǧy da jazalanady. Tūtqyndardyŋ bıreuı «synyp jetekşısı» qyzmetın atqarady. «Synyp» ışın arnaiy videokameralar arqyly lager äkımşılıgı qadaǧalaidy, olar mikrofon arqyly «synyp jetekşısıne» tärtıp būzǧandardy tızımdeu jönınde jäne basqa da nūsqau berıp tūrady. «Saiasi üirenu» jäne «käsıbi oqytu» lagerıne qamalǧandarǧa qandai da bır qylmystyq aiyp taqpaidy, sot şeşımı joq. Olardyŋ «kınäsın» jergılıktı äkımdık qyzmetkerlerı nemese kommunist belsendıler (olardy Şyŋjaŋ qazaqtary «kadr» dep ataidy) nemese qoǧamdyq saqşylar anyqtap, konslagerge qamauǧa jöneltken. Sondyqtan qamaudaǧylar özderıne jaŋadan «qylmys» oilap tabuǧa mındettı. «Ünemı jaman piǧylmen jürdım», «ūltşyl nemese dıni azǧyruşylardyŋ sözıne ilanyp qaldym», «Qytaidaǧy halyqtar dostyǧyna syzat tüsırdım», «kommunistık köşbasşy jönınde jaman söz aittym, jaman oiladym», «Qazaqstandaǧy änşılerdıŋ änın tyŋdadym, jazuşylardyŋ şyǧarmasyn oqydym» jäne basqa da «qylmys türlerın» jazyp, «qylmysyn moiyndau jäne soǧan ökınu» hatynyŋ soŋyn «ulanǧan sanamyzdy tüzep, oqytyp-üiretıp, Ūly Jūŋgo elınıŋ jasampaz ruhynda tärbielep, dūrys jolǧa baǧyttap jatqan kompartiiaǧa alǧysym şeksız» dep aiaqtauy tiıs. Tūtqyndar «qylmysty moiyndau» hatyn türme äkımşılıgı senetındei etıp jazuǧa janyn salyp tyrysady. Eger tūtqyn ünemı «senımsız» hat jaza berse, ol jazalanady. 2019 jyldyŋ 24 qaraşasynda Jurnalisterdıŋ halyqaralyq zertteu konsorsiumy (ICIJ) Şyŋjaŋdaǧy konslagerlerde tūtqyndardy qalai ūstau jönındegı Qytaidyŋ ortalyq bilıgı şyǧarǧan qūpiia nūsqaulyqty jariialady. «Telegramma» dep şartty atau qoiylǧan, 2017 jyly daiyndalǧan qūjatta lagerge qamalatyn adamdardy anyqtau joly, «saiasi üirenu» lagerlerın qalai basqaruǧa bolatyny jazylǧan. Onda tūtqyndardy küzetu, lagerde jatqanyn jasyru, olarǧa ideologiia jürgızu täsılderı, tūtqynnyŋ rejimıne deiın körsetılgen. Qūjatta tūtqyn «student» dep atalady. Qūjatqa Şyŋjaŋ qauıpsızdık qyzmetınıŋ jetekşısı, Kommunistık partiianyŋ Şyŋjaŋdaǧy basşysynyŋ orynbasary Chju Hailin qol qoiǧan. Qūjatta konslager basşylaryna tömendegıdei nūsqau berıledı:
- lagerden eşkım qaşyp ketpeuı tiıs. Sondyqtan olardyŋ är qadamyn täulık boiy videokameramen baqylau kerek. Olardy jatatyn jerde, sabaq ötetın synypta, tıptı tüskı as kezınde de baqylauda ūstau qajet; - qytai tılın meŋgersın. Būl – basty maqsat; - lager qataŋ baqylanuy tiıs. Är ǧimaratqa, är esıkke, är qabatqa bırneşe esık qoiyp, olardyŋ barlyǧyn qūlyptau kerek. Är ǧimarattyŋ aumaǧy biık qabyrǧamen qorşalyp, kıreberıs qaqpaǧa qataŋ küzet qoiylsyn; - «studentterdıŋ» basynda qanşa uaqytqa qamalatyny belgısız bolady. Bıraq olar kem degende bır jyl otyryp şyǧuy tiıs; - lagerge ūpai jüiesı engızılsın. «Studentterge» ideologiialyq tärbiesıne, tärtıbıne, oquyna qarai ūpai berılsın; - tolyq ideologiialyq tärbie alyp şyqqandardy bırden bosatuǧa bolmaidy. Olardy basqa lagerge auystyryp, taǧy bırneşe ai eŋbekke baulu kerek;- qamaudaǧylar jaqyndarymen aptasyna bır ret telefonmen, aiyna bır ret videomen bailanysa alady. Būl olardyŋ syrtpen bailanysatyn jalǧyz amaly bolady. Eger tärtıp būzsa, jaqyndarymen söilesuge tyiym salynady; - «studentter» auyryp qalsa ne basqa da tötenşe jaǧdai bolsa ǧana lagerden şyǧarylady. Olar ortalyqtan şyqqan kezde qyzmetkerlerdıŋ qataŋ baqylauynda boluy şart; - «studentterdıŋ jatar orny, synyptaǧy partasy, jūmys üstelı, tamaqtaǧy kezegıne deiın bekıtıluı tiıs. Ony mülde özgertuge bolmaidy. Ūiqyǧa jatatyn, ūiqydan oianatyn, juynatyn, därethanaǧa baratyn uaqytyna deiın belgılenuı kerek. Qūpiia qūjatty batys elderındegı adam qūqy ūiymynyŋ mamandary saraptamadan ötkızıp, «Telegrammanyŋ» 100 paiyz qūpiia qūjattar stilınde jazylǧanyn jäne Şyŋjaŋdaǧy türkı tıldes halyqty ūlttyq jäne dıni ǧūryptan aiyru, joiu saiasatynyŋ memlekettık deŋgeide jasalyp jatqanyn aiǧaqtaidy. Qūpiia nūsqau Şyŋjaŋ konslagerınen bosap şyqqan qazaqtardyŋ bergen kuälıgıne säikes. Şyŋjaŋǧa sauda ısımen barǧanda ūstalyp, 15 ai tūtqynda bolyp qaitqan 54 jastaǧy ūlty ūiǧyr, tumysynan Qazaqstan azamaty Gülbahar Jalilova konslagerde qatty qinalǧan. Türme äkımşılıgıne onyŋ «tärtıbı» ūnamaǧan, «qylmysyn moiyndauy» senımsız körıngen. Sondyqtan ol 15 ai boiy salmaǧy 5 kg tartatyn kısenmen jürıptı. Äkımşılık daiyndaǧan äldebır hatqa qol qoimaǧan ony ǧimarat jertölesındegı «qaraŋǧy bölmege» aparyp, denesı (bas, aiaq, qol, keude) qimyldamaityndai etıp taŋyp qoiatyn «jolbarys» oryndyqqa (temırden jasalǧan azaptau qūrylǧysy) otyrǧyzyp, bır täulık qinaǧan. Aituynşa, 27 jastaǧy azaptauşy erkek polisei bır kezde şalbarynyŋ auyn şeşıp, jynys müşesın şyǧaryp, «jolbarys» qūrsauyndaǧy tūtqyn äieldıŋ denesıne taqaǧan... «Senıŋ mendei anaŋ joq pa, äpkeŋ joq pa, maǧan qalaişa qol köteresıŋ?!» dep jalynyp jylap edım, ol «Türıŋe qarasaişy, adamǧa ūqsamaisyŋ, haiuanǧa ūqsaisyŋ, sendei adam qalaişa maǧan ana bolady, äpke bolady?!» dep odan beter zärın tögıp aşulandy» deidı Gülbahar. Gülbahar Jalilovanyŋ aituynşa, tamaq temır esıktıŋ astyndaǧy oiyq arqyly berıledı. Dälızdegı tamaq taratuşylar esık aldyna tabaq qoiyp, tamaq qūiady, tūtqyndar qolyn esıktıŋ oiyqşa tesıgınen sozyp, tamaqty ışke alyp ışedı. Köbıne ūn qosylǧan bylamyqqa ūqsas sorpa, buǧa pısırılgen dämsız nan beredı.
Tūtqyndar tünde tar bölmede bır jambastap, qatar-qatar ūiyqtaidy. Ūzyndyǧy 7 m, enı 3 m bölmege 30 adamǧa deiın qamalady. Aiaq jaqta jarty metrge juyq jolaq qalady. Onda tūtqyndar är ekı saǧat saiyn kezekpen auysyp, «synyptaǧylardyŋ» ūiqysyn küzetedı. Jatatyn oryn jetpese, «synyp» küzetıne 2 adam emes, 4-5 adamnan qoiylyp, kezekpen auysyp tūrady.Tūtqyndarǧa aiyna ekı ret kiım-keşegın juuǧa rūqsat beredı. Tört-bes tūtqyn bır sabyndy taraqpen aralap kesıp, bölıp alady. Dūrystap juynbaǧan soŋ tūtqyndar arasynda qotyr, ırıŋdı jara siiaqty terı aurulary keŋ taraǧan. Bölmenıŋ bır būryşynda orgäinekpen bölıngen äjethana bar, däret alyp jatqan adam beinebaqylau kamerasyna körınıp tūru tiıs. Su tapşy, ünemdep jūmsau kerek. Tūtqyndar betı-qolyn jumaidy. Bölmede äjethanadan şyqqan zär men näjıstıŋ iısı ünemı müŋkıp tūrady. Qytaidyŋ konslagerınde bolyp qaitqan keibır kuäler «synyp» ışınde eşqandai santehnika joǧyn aitady. Bölmenıŋ bır būryşyna qaqpaǧy bar, syiymdylyǧy 12-15 litrge juyq şelek qoiylady. Ülken-kışı däret bolsyn, tūtqyndar sol şelekke däret syndyrady. Şelek künıne bır nemese ekı ret tögıledı. On bes-jiyrma adam qamalǧan «synypta» şelek tez tolady. Būdan keiın däret syndyruǧa bolmaidy, qaqpaqpen şelektı jauyp qoiu kerek. Uaqtyly däret syndyrmaǧan soŋ, zär organizmge tarap, tūtqyndardyŋ denesı sarǧaiyp ketedı, üstınen sasyq iıs şyǧady. Tūtqyndar künı boiy biıktıgı 30 sm-dei plastmassa oryndyqta qalşiyp otyruy tiıs, eşbır qimyl jasauǧa bolmaidy. Tıptı közın jūmyp, jerge bır sät qaraǧan adamdy türme äkımşılgı «jasyryn dūǧa jasady» dep aiyptap, jazalaidy. Qytaida 15 ai qamauda bolyp qaitqan Gülzira Äuelhanqyzy özınıŋ estelıgınde lagerdıŋ bırneşe türı baryn aitady. Qytaiǧa tuystaryna barǧanda qamauǧa alynǧan ol alǧaşqy künın küzet qoiylǧan jataqhanada ötkızgen. Kelesı künı saqşylar «Namaz oqisyŋ ba?», «Qazaqstannan basqa qaida bardyŋ?», «Türmede otyrǧan tuystaryŋ bar ma?» degen sūraqtarǧa jauap alǧan soŋ, ony lagerge kırgızgen.
Ol jatqan lagerde äjethana men ashana «synyp» ışınde emes, bölek ornalasqan. Ashanaǧa da, äjethanaǧa da tūtqyndardy sappen aparady. «Tamaq ışuge 5 minut, äjethanaǧa kırıp-şyǧuǧa 2 minut uaqyt beredı. Ülgermei, säl kıdırıp qalsaŋ, basyŋnan toqtaiaqpen ūryp, sūlatyp tastaidy» deidı Gülzira.Gülbahar Jalilovanyŋ aituynşa, lagerbdegı äielderge aptasyna ekı tabletka därı beredı, 10 kün saiyn ine salady. «Qandai därı?» dep sūrauǧa bolmaidy, därını saqşylar küştep ışkızedı. Būdan keiın äielderdıŋ etekkırı müldem toqtaidy» deidı ol. Lagerde mäjbürlep därı ışkızetının qamauda bolyp kelgenderdı bärı rastaidy. Keibır mälımette lager äkımşılıgı «infeksiialyq auruǧa qarsy därı» beretını aitylady. Gülzira Äuelhanqyzynyŋ oiynşa, därı äielderdıŋ bala köterıp qoimasy üşın berıledı. Sebebı, amerikalyq Washington Post basylymy 2019 jyly qazanda Şyŋjaŋnan Qazaqstanǧa köşken etnikalyq qazaq äielderı turaly maqalasynda bırneşe äieldıŋ bergen tüsınıktemesıne süienıp, Şyŋjaŋ lagerlerınde jynystyq zorlau bolatynyn, türme küzetşılerı tün ışınde ajyrasqan nemese tūrmysqa şyqpaǧan qyzdardy alyp ketıp, jabylyp zorlaitynyn jazǧan Gülzira Äuelhanqyzy türmege tüskende odan küzetşıler «Neke kuälıgıŋ bar ma?» dep sūraǧan. Ol «İä, bar. Küiem men qyzym Qazaqstanda» dep jauap bergen. «Osydan keiın olar menı mazalaǧan joq» deidı ol. Şyŋjaŋ konslagerlerınde äielderge seksualdyq zorlyq jasau faktılerı aityla bermeidı. Qamauda bolyp qaitqan äielderdıŋ köbı zorlyq jönınde aitudy ūiat sanaidy. Keibırı «Saiasi üirenu» ortalyǧynda bolǧan jaǧdaidy aitsaŋ, tuystaryŋdy qamaimyz, Qytaidyŋ qoly ūzyn, qai jerde jürseŋ de auyr jazaǧa ūşyraisyŋ» dep qorqytyp tastaǧandyqtan, üreiın jeŋe almai jür. Otbasymen qosylu üşın Qytaidan Qazaqstanǧa qaşyp, keiın Şvesiiadan pana tapqan etnikalyq qazaq Sairagül Sauytbai İzraildıŋ Haaretz onlain-basylymyna bergen sūhbatynda Şyŋjaŋda polisiia qyzmetkerlerınıŋ bır qyzdy jūrttyŋ közınşe top bolyp zorlaǧanyn aitqan. Ol kezde Qytai bilıgınıŋ mäjbürleuımen Sairagül Sauytbai lagerdegı tūtqyndarǧa qytai tılınen sabaq berıp jürgen. Onyŋ aituynşa, bır künı tūtqyndardyŋ bärın alaŋǧa alyp şyǧyp, sapqa tūrǧyzǧan. Ortaǧa bır qyzdy şeşındırıp äkelıp, bırneşe polisei top bolyp, kezek-kezek zorlaǧan. Tūtqyndar sol aiuandyqqa qarap tūruy tiıs. «Qyzdy zorlap jatqan kezde, bärımızdıŋ qas-qabaǧymyzdy baqylap tūrdy. Artqa būrylyp, ūiatsyz oŋbaǧan qylyqtan közın taidyryp äketken, aşuly keiıp tanytqan adamdardy saqşylar jelkelep alyp kettı. Olardy sodan keiın körgen joqpyz. Osy oqiǧadan keiın tünde ūiyqtai almai jürdım» dep eske alady Sairagül.
2004 jyly Qazaqstanǧa köşıp kelıp, 2005 jyly Qazaqstan azamattyǧyn alǧan Orynbek Köksebektıŋ aituynşa, ol 2017 jyldyŋ soŋynda Şyŋjaŋnyŋ Şäueşek qalasyna tuystaryna barǧanda qamauǧa alynǧan. Şäueşek poliseilerı onyŋ qytai tılın bılmeitının paidalanyp, Qytaidaǧy būrynǧy tırkeuın (napos) qalpyna keltıru jönınde qol qoidyryp alady. Būdan keiın ony Qazaqstan azamattyǧynan bas tartqyzu üşın qinap, kısendep, täulıktep tıkesınen-tık tūrǧyzyp qoiǧan. Azaptauşylar ony jetı kün taiaqtap qinaidy, odan keiın tereŋ qūdyqqa tastap, üstıne mūzdai su qūiǧanda, Orynbek esınen tanyp qalǧan. «Esımdı jisam, bır top jıgıttıŋ ortasynda jatyr ekenmın. Olar «Aǧa, qasarysam dep ölıp qalasyz ǧoi. Qylmysyŋyzdy moiyndai salmaisyz ba?» dep janaşyrlyq tanytyp jatty» deidı ol.Lagerde Orynbek üşın eŋ qiyny qytai tılın meŋgeru bolypty. Būryn ol töte jazumen 2 synyptyq bılım alǧan, odan keiın mekteptı tastap, mal auylda ömır sürgen. Onyŋ üstıne Qytaidan Qazaqstanǧa erterekte, 2004 jyly köşıp ketken ol qytai tılın müldem bılmeitın. Sondyqtan ol lagerde QHR gimnın, Dimaş Qūdaibergennıŋ qytaişa oryndaǧan änın jūrtpen qosylyp aita almaǧany üşın ünemı jazyqty bolǧan. Qysymnan qatty qinalǧan ol qaita-qaita özıne qol jūmsap öluge äreket jasai bergesın Qytai bilıgı amalsyz qamaudan bosatqan. Orynbek Köksebektıŋ oiynşa, Qytai konslagerınen bosap şyǧuyna özınıŋ Qazaqstan azamaty bolǧany da, halyqaralyq adam qūqy ūiymdarynyŋ dabyly da yqpal etken. Qytai konslagerınde özın özı öltıruge äreket etıp, bostandyqqa şyqqan qazaqtyŋ bırı – Qairat Samarqan. Ol 2017 jyldyŋ 20 qaraşasynan bastap üş ai lagerde boldty. Aituynşa, 2009 jyly Qazaqstanǧa qonys audaryp, azamattyq aluǧa qūjat tapsyrǧan soŋ, ol Qytaidaǧy üiın satu üşın barǧanda Şyŋjaŋnyŋ Buryltoǧai audanyndaǧy «saiasi üirenu» ortalyǧyna qamalǧan. Lagerdegı azapqa şydai almaǧan Qairat Samarqan jügırıp baryp qabyrǧaǧa basyn soǧyp ölmekşı bolypty. «Esımdı jisam, auruhanada jatyr ekenmın. Qasymda polisei tūr. Olarǧa boidaq ekenımdı jasyryp, «Qazaqstanda menıŋ balam bar, äielım bar» dep ötırık aittym. Sodan keiın maǧan Qazaqstanǧa baryp keluge bır aiǧa rūqsat berdı. Mūnda kele sala tezdetıp, Qazaqstan azamattyǧyn aldym» dep eske alady Qairat Samarqan. Qytaidaǧy konslagerden auyr zardap şegıp şyqqan Tūrsynbek Qabiūly tergeu kezınde bır adam äreŋ siiatyn temır tor ışınde tızerlep jetı kün, jetı tün otyrǧan. «Säl qalǧyp ketseŋ saqşylar taiaqpen ūryp oiatady, ūiyqtatpaidy. Sūiyq tamaq bermeidı, su bermeidı, buǧa pısken qatqan nandy aldyŋa tastai salady. Künıne ekı ret därethanaǧa şyǧarady. Bır künı därethanadan qaityp kele jatyp, qolymdy juuǧa rūqsat aldym da, bır uys sudy jūtyp jıberdım. Sol-aq eken, basyma qatty soqqy tidı. Qūlaǧymnyŋ jarǧaǧy jarylyp kettı, eseŋgırep qaldym. Būdan keiın tört polisei jabylyp basymdy dualǧa soqqylap jatqany emıs-emıs esımde... Esımdı jisam, tar temır tordyŋ ışınde büktelıp otyr ekem. Tüngı saǧat ekıde qaitadan tergeu bastaldy...» deidı Tūrsynbek Qabiūly.
Kuägerlerdıŋ aituynşa, Şyŋjaŋdaǧy «saiasi üirenu» jäne «käsıbi oqytu» ortalyqtary jartylai tūtqyndardyŋ esebınen qarjylandyrylady. Sol üşın tūtqyndarǧa Şyŋjaŋ ölkesınde tūratyn tuystarymen aiyna bır märte telefonmen söilesuge nemese kezdesuge rūqsat beredı. Būl bailanys poliseilerdıŋ qataŋ baqylauymen jüzege asady, artyq-auys söz aituǧa bolmaidy. Tūtqyndarǧa qajet ony-mūny gigienalyq zattar men aqşany türme äkımşılıgı qabyldap alady. Keibır mälımetter boiynşa, tuystary qamauda otyrǧan tūrǧyndardan lagerge qajettı qarjyny jergılıktı äkımdıkter men partiianyŋ bastauyş ūiymdary arnaiy salyq türınde jinaidy. Buryltoǧai audanyndaǧy lagerde bolǧan Qairat Samarqan qamalǧandar kündelıktı tamaǧyna 20 iuan tölegenın aitady. «Sondaǧy tamaǧy – ekı tılım nan men kürış suy. Basqa jöndem tamaq joq» deidı ol.Lagerde bolyp şyqqandardyŋ aituynşa, qamaudaǧylardyŋ tügelge juyǧy – 16 men 85 jas aralyǧyndaǧy Şyŋjaŋnyŋ mūsylman halqy. Keibır lagerde ışınara qytai, moŋǧol ūlty kezdesedı. Tūrsynai Ziiaud Künes audanyna qarasty Jaŋaqala lagerınde özımen bırge qamauda bolǧan ūlty qytai ekı äiel bolǧanyn aitady. Onyŋ bırı – «memleket qajetı üşın būzylǧan üiıne ötemaqy az bergenıne riza bolmai, jergılıktı bilıktıŋ üstınen Pekinge şaǧymdanǧan» äiel. Ony Pekinge quyp baryp, ūstap alyp kelgen. Ekınşısınıŋ jerın tartyp alǧan, sol üşın şaǧymdanuyn qoimaǧan soŋ, qamaǧan. Al lagerdegı tūtqyndardyŋ basym bölıgı – ūiǧyrlar. «Olar ūlty qazaq tūtqyndarǧa «erte me, keş pe, sender qamaudan bosap şyǧasyŋdar, senderdı ızdeuşılerıŋ, Qazaqstan elı bar» dep qyzyǧa qaraidy» dep eske alady Tūrsynai Ziiaud. Ol özınıŋ konslagerden aman-esen şyqqanyn küieuınıŋ qazaq bolǧanymen jäne onyŋ talmai şaǧymdanuynyŋ nätijesı dep tüsındıredı. 2018 jyldyŋ köktemınde Qairat Samarqan «Buryltoǧai audanyndaǧy lagerde 5700 adam jatyr, onyŋ 3000-nan astamy – qazaq, 2000 ūiǧyr, 200-ı düngen, olardyŋ barlyǧy mūsylman bolǧany üşın qamalǧan» dep mälımdegen. Ūiǧyrlar basym aimaqtaǧy lagerlerde ūiǧyrlardyŋ sany köp. Şyŋjaŋnyŋ soltüstıgıne qarai ornalasqan lagerlerde qazaqtar köptep kesdesedı. Lagerde tūtqyndardy üş topqa böledı: «asa qauıptı», «ortaşa qauıptı» jäne «qauıptı emes». Säikesınşe, olarǧa üş türlı kiım kigızıledı. Bıraq tūtqyndardyŋ saǧyn syndyru üşın basqa bır jerge aparǧanda bärınıŋ aiaq-qolyna ädeiı kısen salyp, keide basyna qara qapşyq kigızıp alyp jüredı. «Saiasi üirenu» jäne «käsıbi oqytu» lagerlerınıŋ tūtqyndaryna şyǧarylǧan sot şeşımı joq bolǧandyqtan, olardyŋ «qauıptılıgın» klassifikasiialau kriteriiın anyqtau mümkın emes. Tūtqyndardyŋ tüsınıgı boiynşa, «asa qauıptıler» – islam dınıne qatysy barlar – moldalar, arab tılınen därıs alǧandar, jasyrynyp namaz oqityndar, smartfonynan dıni uaǧyz ben islami atributtar tabylǧandar men jäne t.b. «Ortaşa qauıptıler» – şetelge şyqqandar, Qazaqstandaǧy tuystarymen jiı bailanysta bolǧandar, telefonyna WhatsApp mesendjerın ornatqandar. Üşınşı topqa qoǧamdyq tärtıptı būzu, rūqsatsyz ūlttyq kiım kiıp jüru, ūlttyq salt-dästürdı ūstau, marqūm bolǧan adamǧa janaza şyǧaru jäne sol räsımge qatysu, auyl-aimaqtaǧy QRH-nyŋ «tu şyǧaru» räsımıne sebepsız qatyspau, ūlty qytai azamattarmen kerısıp qalu, ana tılındegı ädebietterdı saqtau, oqu jäne t.s.s. äreket jasaityndar kıredı.
«Qauıptı emesten» «ortaşa qauıptıge» nemese «asa qauıptıge» auystyru ışkı tergeu kezındegı mäjbürlı «qylmysyn moiyndau» nätijesı boiynşa jüzege asady. Ol tūtqynnyŋ şydamdylyǧy men saqtyǧyna bailanysty. «Saiasi üirenu» lagerındegı «asa qauıptılerdıŋ» qataŋ rejimdegı türmege auystyryluy – uaqyttyŋ enşısınde, erte me, keş pe, äbden azaptap «qylmysyn moiyndatady», sodan keiın sot şeşımımen kesımdı jaza belgıleidı. Bıraq sot şeşımınıŋ köşırmesı sottaluşynyŋ tuystaryna berılmeidı.Konslagerdegı tūtqyndar qamaudan qaşan şyǧatynyn bılmei qatty oilanyp, qinalady. Sebebı, «saiasi üirenudıŋ» aiaqtalatyn merzımın eşkım bılmeidı. Būl – psihologiialyq tūrǧydaǧy eŋ auyr qysym. Sondyqtan keibır tūtqyndardyŋ aqyl-esı auysyp ketedı. Tūtqyndardyŋ ışınde aljasqan adamynyŋ jüruı üreige ürei qosa tüsedı. «Qauıptı emes» tūtqyndarǧa qosylǧan Tūrsynai Ziiaudtyŋ aituynşa, keide olardy lager aulasynadaǧy temır tormen ainala qorşalǧan alaŋǧa alyp şyǧady. Tūtqyndar özderımen alyp şyqqan şaǧyn oryndyqta qaz-qatar tızılıp, aldyna qarap qimylsyz otyruy tiıs. «Köbıne maǧan temır tordyŋ janynan oryn tiedı. Basymdy būrmai, közımnıŋ qiyǧymen temır tordan arly-berlı emın-erkın ötıp jürgen qūmyrsqalarǧa qarap otyramyn, solardyŋ ömırıne qyzyǧam... «Qūdai-au, nege menı qūmyrsqa etıp jaratpadyŋ?!.» dep, közımnen jas şyǧarmai, ışımnen egılıp, jüregımmen jylaimyn» deidı ol. Almaty oblysynyŋ Şonjy eldımekenınıŋ tūrǧyny, 63 jastaǧy Nūrlan Kökteubaidyŋ ülken ūly men qyzy Qazaqstanda oqyp, azamattyq alǧan. Al äielı ekeuı Qytaidan zeinetkerlıkke şyqqasyn ǧana Qazaqstan azamattyǧyn aludy oilastyryp, Qytaimen ekı arada yqtiiarhatpen jürıptı. Aituynşa, Nūrlan Kökteubai 2017 jyldyŋ qyrküiek aiynda äielı ekeuı Şyŋjaŋǧa barypty, özı bırden qaumauǧa alynǧan. Ol Ile Qazaq avtonomiialy okrugınıŋ Şapşal audanyndaǧy būrynǧy 3-orta mektep ǧimaratynan aşylǧan 14 myŋ tūtqyny bar konslagerde 7 ai, keiın aǧasynyŋ otbasynda 10 ai üiqamaqta bolǧan. Oǧan «terrorşylarmen bailanysyŋ bar» dep «qylmysyn» moiyndatyp, «asa qauıptılerdıŋ» sanatyna qospaqşy bolyp, üzdıksız sūraq-jauap alǧan. Sebebı, Qytai bilıgınıŋ ideologiialyq nasihatynda «Qazaqstan – dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy küresıp jatqan Qytai üşın qauıptı 26 eldıŋ bırı» dep aitylady eken. Äsırese, Almaty oblysynyŋ Şonjy, Jarkent aimaǧynyŋ tūrǧyndary Şyŋjaŋdaǧy bülınşılıktı qozdyrady-mys. Otbasymen Şonjyǧa qonys audarǧan Nūrlan Kökteubai sol üşın jazyqty bolypty. «Almatydan ärı qarai qandai qala bar ekenın bılmeitın menen «Siriiaǧa bardyŋ ba?», «Siriiaǧa barǧan qazaqtardan kımdı tanisyŋ?» dep, äbden qinady» deidı ol. Lagerdegı qysymǧa şydamaǧan Nūrlan Kökteubai jüregı auyryp, 7 ai ışınde 3 ret, är barǧanda 8-10 künnen türmege ūqsas auruhanada jatyp şyǧady. Auruhanada nauqasty tamaqtandyryp, kütım jasauǧa onyŋ äielın şaqyrtyp, qasyna qosyp qoiady. «Aurulardyŋ ışınde jürgende kördım, bızdıŋ lagerdegı 130-dan astam adamnyŋ halı müşkıl edı, onyŋ 20-ǧa juyǧyn zembılge salyp alyp jürdı. Öleiın dep jatsaŋ da, türmeden şyǧarmaidy» deidı ol. Nūrlan Kökteubai Almatyda oqityn student qyzynyŋ «Atajūrt erıktılerı» arqyly aryzdanuynyŋ arqasynda türmeden bosap şyqqanyn aitady.
Tūrarbek QŪSAIYNOV,
«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy,
Halyqaralyq jurnalister federasiiasynyŋ (IFJ) müşesı.
Ūqsas jaŋalyqtar
