«سونىمەن، كيريلل ەمىلەنى سول كۇيىندە كوشىردىك دەيىك (ەگەر «جەتىلدىرىلگەن» ءالىپبي قابىلدانىپ جاتسا، باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس), ولاي بولسا: -بىرىنشىدەن، جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي قۇراستىرۋشىلار «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ۇستانىمىن باسشىلىققا الدىق دەيدى، الايدا ەرەجە جايىنا قالىپ وتىر. ويتكەنى، قايتالاي بەرەيىك، كيريلل ەمىلە سول كۇيىنشە كوشىرىلىپ وتىر. وسىنداعى ءۇۋ/ۇۋ، ءىي/ىي دىبىس تىركەستەرىن ءبىر تاڭبامەن ۋ[u]، ي[i] دەپ بەلگىلەپ بەرىپ، ولاردى داۋىستى دىبىستار دەپ، الىپپەدەن باستاپ جالعان ۇيرەتىپ كەلەمىز».
عالىمدار مەن ماماندار نە دەيدى؟
ءالىمحان جۇنىسبەك,فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: «بىرىنشىدەن، ءبىز، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بولعانداي، قازاق-ورىس نەمەسە ورىس-قازاق ءالىپبيىن ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن جاساۋىمىز كەرەك. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم – جاڭا ءالىپبي مەن ەملە تاعى دا كيريل نۇسقاسىنىڭ تاڭباسى وزگەرگەن كوشىرمەسى بولىپ وتىر. بۇل ەلباسى باستاپ، مەملەكەت باسشىسى ق. توقاەۆ ىسكە اسىرىپ وتىرعان تىلدىك رەفورمامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىنا قاراما-قايشى كەلەدى.
ەردەن قاجىبەك, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ‘’راسىندا، “الىپبيدە ءبىر دىبىس - ءبىر ءارىپ (تاڭبا) ساقتالعان” - دەپ جەلەۋلەتكەنمەن، ەمىلە وعان كەرەعار بولىپ وتىر. سەبەبى ورىس تىلىندەگى داۋىستى ۋ مەن ي-ءدى العاننىڭ كەسىرىنەن ول پرينتسيپ ساقتالماي تۇر. ۋ مەن ي-گە كەلگەندە: ‘’ولار - ارىپتەر!” - دەپ جەلەۋلەتەدى. ال باسقالار (ا، پ، ت...) ءارىپ ەمەس پە سوندا؟ ولار ءوز ىشىنەن تۇگەلىمەن داۋىستى نە داۋىسسىز... بوپ جىكتەلۋى كەرەك قوي. داۋىستىنىڭ قاسىندا تۇرسا، داۋىسسىز، داۋىسسىزدىڭ قاسىندا تۇرسا، داۋىستى بولادى دەگەن ەرەجەسىماق مۇعالىمدەر مەن وقىتۋشىلاردى دا، وقۋشىلاردى دا، بۇكىل ەلدى دە شارشاتىپ ءبىتتى. جالپى اتاۋى مال بولعانمەن، ولار ءوز ىشىنەن جىلقى، سيىر بولىپ سارالانادى. جىلقى سيىردىڭ قاسىنا كەلسە، جىلقى بوپ، جىلقىنىڭ قاسىنا كەلسە، سيىرعا اينالىپ كەتپەيدى عوي. سوندىقتان ۋ مەن ي سياقتى داۋىسسىز دىبىستاردى ادام تۇسىنبەيتىن قۇبىجىققا اينالدىرۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق. سيىردى قانشا ساۋساڭ دا، قىمىز شىقپايتىنى سياقتى ۋ مەن ي داۋىسسىز بولعاندىقتان، بۋىن قۇراي المايدى، مورفەما جىگىن اجىراتۋدا دا كوپ قيىندىق كەلتىرەدى. جاڭادان جاسالعان الىپبيدە اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءتارتىبى دە ەنگىزىلىپتى. “توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ ساقالىنان ايرىلىپتى” دەگەندەي، ورىس تىلىندەگى زاڭدىلىقتاردان قۇتىلا الماي وتىرعاندا تاعى دا قازاق تىلىنە تۋىستىعى جوق، جات ءتىلدىڭ ءتارتىبى ەنىپ جاتىر. نەگە قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارى، شىنايى بولمىسى ەسكەرىلمەيدى؟”
«اتتەگەن-اي»-لارى ءالى دە بار
ورىناي جۇباەۆا, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:ء"الىپبي اۋىستىرۋداعى باستى ماقسات-ۇلتتىق ءتول جازۋىمىزدى قالىپتاستىرۋ ەكەنى انىق. سول ماقساتتا لاتىنعا نەگىزدەلگەن قازاق دىبىستاۋىندا جوق بولعان كيريلل ارىپتەرى تس،چ، يا،يۋ، ە جانە ، ايىرۋ، جىڭىشكەلىك بەلگىلەرى الىپبيدەن الىنىپ تاستالدى. ولاي بولسا، نە سەبەپتى ۇلتتىق دىبىستارىمىزدى تولىق تاڭبالاۋعا كەلگەندە جالتاقتاي بەرەمىز؟ نە سەبەپتى ورىس ەمىلە ەرەجەسىنە ىلايىقتالىپ جاسالعان ەرەجەلەردەن باس تارتۋعا جالتاقتاپ وتىرمىز؟ سىيىر، قىيىن، مىي ت.ب. سوزدەردى قاشانعى سيىر، قيىن، مي دەپ جازا بەرمەكپىز؟..."
قالامقاس قالىباەۆا,فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:ي مەن ۋ دى داۋىستى دىبىس تاڭباسىمەن قاتە بەرۋ ارقىلى بۇكىل ەمىلەنى جاساۋ قاتە بولاتىنى انىق. نەگىزى ەردەن قاجىبەك باستاعان عالىمدار توبىندا ءبارى دايىن، دايەكتەرى دە ويعا قونىمدى، جازعانعا دا ىڭعايلى ەدى. كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ باسشىسى قانداي ويدا بولسا بۇكىل مەكەمەنىڭ ويى سونداي بولىپ كورىنبەۋ كەرەك قوي. ءتىپتى قيىن بولسا تۇرىكتىڭ ءالىبيىن قابىلداۋ كەرەك. ورىستىڭ ەمىلەسىن قالدىرىپ تەك تاڭبانى وزگەرتكەننەن نە پايدا؟»،- قالقامان ەسىركەنوۆ.
قاي نۇسقانى بولسىن قولداي كەتۋ دۇرىس ەمەس
«ەرەكەڭنىڭ دالەلدى پىكىرىن ەسكەرگەن ءجون. اسىرەسە، بەلگىلى عالىم، فونەتيكا سالاسىن جارتى عاسىردان استام ۋاقىت زەرتتەپ جۇرگەن جۇنىسبەك ءالىمحان اعامىزدىڭ پىكىرىن باسشىلىققا الۋ كەرەك. بۇل كىسىدەن ارتىق بىلەتىن مامان بار دەپ ايتۋ قيىن. ەرەكەڭ دە وسى كىسىنىڭ دالەلدەرىن باسشىلىققا الىپ، ايتىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن»،- جانىبەك باكىر.
«ءبىزدى الەمگە كۇلكى قىلاتىن، ديگراف، اپوستروپ، اكۋت الىپبيلەرىنىڭ قولدانىسقا ەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن، عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، ءالىپبيدىڭ ءتورتىنشى نۇسقاسى جاريالانعانعا دەيىن تۇراقتى ءبىر كوزقاراستا بولعان عالىمدار بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى ءالىمحان جۇنىسبەك بولسا، ءبىرى ەردەن قاجىبەك اعامىز ەدى. وسى رەتكى قابىلدانۋ الدىندا تۇرعان الىپبيدەگى كەمشىلىكتى تاعى دا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتىپ، پرەزيدەنتكە جانە جوعارى جاققا حات جولداپتى. ۇلتىن شىنايى سۇيەتىندەر وسى حاتتى وقۋىن، ءالىمحان اعامىزدىڭ ۇستانىمىن تىڭداۋىن، كەمىندە، اتتەگەن-اي دەپ قالماس ءۇشىن، جاناشىرلىقپەن جازىلعان وسى حاتتاردى، عىلىمي تالداۋلاردى وقۋىن ءۇمىت ەتەمىن! وسى رەتكى جوبا ارينە بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا ايتاقالسىن جاقسى.بىراق، بىرنەشە ءارىپتىڭ جاعدايى قيىن. ءبىر ءارىپ ءبىر ۇلتتى وزگەرتەدى. سوندىقتان، شىندىق دەگەن عىلىم. عىلىم ءتىلىمىزدىڭ جۇيەسىندە، تابيعي زاڭىندا تۇر. سول جۇيەگە باعىنىپ، جالپاق جۇرت وسى پىكىرلەرگە قايتا قايىرىلىپ قاراۋى دۇرىس.
كەزىندە بيت باسقان ءالىپبي اتالعان الىپبيلەردى دە قولداعان كىسىلەر شىققان بولاتىن. قانداي نۇسقا جاريالانسا دا قولداي جونەلەتىندەردەن قورقۋ كەرەك. ۇرپاققا تاعى ءالىپبي پروبلەماسىن تاستاپ كەتپەۋ ءۇشىن، جۇرت جۇمىلىپ، بۇگىنگى اڭگىمەنى بۇگىن شەشۋ كەرەك»،-ادىلەت احمەت.
«2021 جىلعى 26 قاڭتاردا ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ ونلاين وتىرىسىندا ەملە ەرەجەلەرى جوباسىن ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىنا ۇسىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىن ەستىپ جاتىرمىز. بىزدىڭشە، ەملە ەرەجەلەرىن ۇلتتىق كوميسسياعا ۇسىنۋعا ءالى ەرتە. ويتكەنى ونداعى كەيبىر ماسەلەلەر ءالى دە داۋلى كۇيىندە قالىپ وتىر. مىسالى، عالىمدارىمىزدىڭ ي مەن ۋ-عا قاتىستى تالاسىنا نۇكتە قويىلعان جوق. دەمەك، ءالىپبيىمىز دە تولىق تياناقتالىپ بىتكەن جوق. سوندا ەرتەڭگى كۇنى الىپبيىمىزدە وزگەرىس بولاتىن بولسا، ەملەنى دە وزگەرتۋگە تۋرا كەلمەي مە؟ ولاي بولسا، ەملەنى بەكىتۋگە اسىققاننىڭ ورنىنا وسى ي مەن ۋ-دىڭ ماسەلەسىن شەشىپ العانىمىز ءجون»،-قۋانتقان ۆانوۆ.
Yerden Kazhybekءتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان.
