ابايدىڭ “قارا سوزدەرى” العاش رەت ورتاق تۇركى الىپبيىندە جارىق كوردى. باستاما – تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني جانە رۋحاني بايلانىسىن تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان تاريحي جوبا بولدى. بۇل تۋرالى تۇركى اكادەمياسىنىڭ ساراپشىسى دىنمۇحامەد امەتبەك “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
– دىنمۇحامەد مىرزا، ابايدىڭ “قارا سوزدەرىن” ورتاق تۇركى الىپبيىندە باسىپ شىعارۋ يدەياسى قالاي پايدا بولدى؟
– اباي ءحىح عاسىردا تۇركى وركەنيەتى قۇلدىراپ، تۇركى حالىقتارى ەۋروپالىق يمپەريالاردىڭ وتارىنا اينالا باستاعان كۇردەلى كەزەڭدە ءومىر ءسۇردى. سول قيىن ۋاقىتتا ول حالقىنىڭ رۋحاني جانە مادەني كۇيىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ۇلتتى وياتۋدىڭ، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋدىڭ جولدارىن كورسەتتى. سوندىقتان اباي – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىنىڭ ورتاق تۇلعاسى، ورتاق ويشىلى.
شىنىن ايتقاندا، ءبىز قازىر دە سول ءحىح عاسىرداعى جاعدايدان تۇبەگەيلى الىستاپ كەتكەن جوقپىز. عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىندا ءالى دە دامىعان ەلدەردەن ارتتا قالىپ كەلەمىز. وسى تۇرعىدان العاندا، ابايدىڭ “قارا سوزدەرىندە” كوتەرىلگەن يدەيالار مەن دانالىق ويلار بۇگىن دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
سول سەبەپتى ورتاق تۇركى الىپبيىندە جارىق كورەتىن العاشقى ەڭبەك رەتىندە ابايدىڭ “قارا سوزدەرىن” تاڭدادىق. بۇل باستاما – تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني بايلانىسىن نىعايتىپ، ورتاق مادەني كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام بولماق.
– بۇل جوبانىڭ ماقساتى مەن ماڭىزى نەدە؟ نەلىكتەن ءدال اباي شىعارماسى العاش بولىپ وسى الىپبيدە جارىق كوردى؟
– تۇركى مەملەكەتتەرى رەسمي تۇردە تاعايىنداعان مامانداردان قۇرالعان كوميسسيا 1991 جىلى ۇسىنىلعان لاتىن جازۋى نەگىزىندەگى ورتاق ءالىپي جوباسىن قايتا قاراپ شىققان بولاتىن. بىلتىر قىركۇيەكتە باكۋدە 34 ارىپتەن قۇرالعان ورتاق تۇركى ءالىپبيى بەكىتىلگەن. سول ورتاق تۇركى ءالىپبيىن تاجىريبە جۇزىندە سىناپ كورۋ جانە ونىڭ مۇمكىندىكتەرىن كورسەتۋ – جوبانىڭ باستى ماقساتى.
ءبىر جاعىنان، بۇل – جاڭا ءالىپبيدى قازاق تىلىندە قولدانىپ كورۋ ارقىلى ونىڭ قولايلىلىعىن، دىبىستىق جۇيەمىزگە سايكەستىگىن انىقتاۋ. ەكىنشى جاعىنان، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاقشا ءماتىندى باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ قانشالىقتى تۇسىنە الاتىنىن بايقاۋ. ياعني، ورتاق ءالىپبي تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءوزارا تىلدىك جانە مادەني تۇسىنىستىگىن ارتتىرا الا ما – سونى تەكسەرۋ.
ءدال اباي شىعارمالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە «قارا سوزدەردىڭ» تاڭدالۋ سەبەبى دە كەزدەيسوق ەمەس. بۇل تۋىندىنىڭ ءتىلى – ءبىر جاعىنان، ەجەلگى شاعاتاي ءتىلىنىڭ ء(بىر كەزدەرى كۇللى تۇركىستان وڭىرىندە كەڭ قولدانىلعان ادەبي ءتىلدىڭ) ىقپالىن ساقتاعان، ەكىنشى جاعىنان، قازىرگى قازاق تىلىنە وتە جاقىن. سوندىقتان “قارا سوزدەردە” بۇگىنگى قازاق تىلىندە سيرەك كەزدەسەتىن، بىراق وزگە تۇركى تىلدەرىندە ءالى دە قولدانىستا بار اراب جانە پارسى تەكتەس سوزدەر ءجيى ۇشىراسادى.
وسى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەندە ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» – ورتاق تۇركى كەڭىستىگىنە تۇسىنىكتى، ءارى ماعىنالىق جاعىنان بارشا تۇركى جۇرتىنا جاقىن شىعارما. سول سەبەپتى ونى ورتاق تۇركى الىپبيىندە جارىق كورەتىن العاشقى ەڭبەك رەتىندە تاڭداۋ – تاريحي ءارى سيمۆولدىق مانگە يە شەشىم.
– باسىلىمدى دايىنداۋ جانە شىعارۋ جۇمىستارى قالاي ۇيىمداستىرىلدى؟
– باسىلىمدى دايىنداۋ بارىسىندا ەڭ باستى مىندەت – كيريلل الىپبيىندەگى قازاق ءماتىنىن ورتاق تۇركى لاتىن الىپبيىنە ساۋاتتى ءارى جۇيەلى تۇردە كوشىرۋ بولدى. بۇل ۇدەرىستە ءتىلدىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ ءتول فونەتيكالىق جۇيەسىن مۇمكىندىگىنشە قالپىنا كەلتىرۋ نەگىزگى قاعيدا رەتىندە الىندى.
كيريلدەن لاتىنعا كوشۋ كەزىندە ەڭ ۇلكەن قيىندىق “ي” جانە “ۋ” ارىپتەرىنە قاتىستى تۋىندادى. سەبەبى كيريلل الىپبيىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ بۇل ەكى ءارپى – شىن مانىندە، ەكى دىبىستىڭ قوسىندىسى. بۇل ەرەكشەلىك ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق قاعيدالارىنا سۇيەنىپ جاسالعان بۇرىنعى رەفورمانىڭ سالدارى ەدى. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستىق زاڭدىلىقتارى باسشىلىققا الىنعاندىقتان، “ي” مەن “ۋ” ارىپتەرى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي جۇيەسىنە سايكەس كەلمەي قالدى.
مىسالى، “قيىن” جانە “كيىم” سوزدەرى قازىرگى كيريلل جازۋىندا بىردەي “ي” ارپىمەن بەرىلەدى. ال قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا ساي، “قيىن” ءسوزى جۋان داۋىستىلارمەن، ال “كيىم” جىڭىشكە داۋىستىلارمەن جازىلۋى ءتيىس. سەبەبى قازاق تىلىندە ءبىر ءسوزدىڭ ىشىندە جۋان جانە جىڭىشكە بۋىنداردىڭ ارالاس كەلۋى زاڭعا قايشى.
ەگەر بۇل سوزدەردى “ارىپكە ءارىپ” پرينتسيپىمەن لاتىنعا كوشىرسەك، ولار “qiın” جانە “kiim” تۇرىندە جازىلادى. الايدا مۇنداي جازۋ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي دىبىستىق جۇيەسىن بۇزادى، ويتكەنى ءتول تىلىمىزدە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلمەۋى كەرەك. سول سەبەپتى جاڭا ورتاق تۇركى الىپبيىندە ءبىز بۇل زاڭدىلىقتى ەسكەرىپ، سوزدەردى “qıyın” جانە “kiyim” تۇرىندە جازدىق. بۇل نۇسقادا ءار دىبىس ءوز تابيعي ءرولىن ساقتاپ، ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا ساي كەلەدى.
ءدال وسىنداي قيىندىق “ۋ” ارپىنە دە قاتىستى. كيريلل جازۋىندا “ۋ” كەيدە داۋىستى، كەيدە داۋىسسىز قىزمەتىن اتقارىپ، جازۋدا تۇراقسىزدىق تۋعىزادى. ال جاڭا ورتاق ءالىپبي جۇيەسىندە ءبىز ونىڭ ناقتى فونەتيكالىق ءمانىن ايقىنداپ، ءار كونتەكستە دۇرىس تاڭبالانۋىنا نازار اۋداردىق.
وسىلايشا، بۇل جوبا تەك گرافيكانى اۋىستىرۋ ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ، ونى تۇركى تىلدەرىمەن تابيعي ۇيلەسىمدە دامىتۋعا باعىتتالعان تىلدىك تاجىريبە بولدى.
– شىعارما ورتاق الىپبيگە بەيىمدەلگەندە ءماتىننىڭ مازمۇنى مەن تىلىنە قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزىلدى مە؟
– جوق، ەنگىزىلمەدى. ءماتىننىڭ مازمۇنى مەن ءتىلى سول كۇيى قالدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز – ابايدىڭ "قارا سوزدەرىن" تۇپنۇسقا رەتىندە تۇركى الەمىنە جەتكىزۋ بولاتىن.
– بۇل باسىلىمنىڭ تارالىمى قانداي؟ تۇركى ەلدەرىنە جەتكىزىلۋى، تارالۋى قالاي ۇيىمداستىرىلادى؟
– كىتاپتى ازىرگە تەك ۇلگى رەتىندە، تاجىريبە رەتىندە شىعاردىق. شىعارمانى تۇركى اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسى سايتىنان وقۋعا بولادى. قازىرگى دامىعان زاماندا كىتاپتىڭ وڭاي تارالۋى ءۇشىن وسىلاي بولعانى ءجون دەپ شەشتىك.
– جوبا تۇركى حالىقتارىنا ابايدى جاقىنىراق تانۋعا قالاي كومەكتەسەدى دەپ ويلايسىز؟
– ارينە، قاي جازۋشىنى نەمەسە اقىندى بولسىن، ەڭ الدىمەن ونىڭ شىعارمالارىن ءوزىنىڭ انا تىلىندە وقۋ ارقىلى تەرەڭ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، ورتاق تۇركى الىپبيىمەن جارىق كورگەن ابايدىڭ “قارا سوزدەرى” تۇركى حالىقتارىنا ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىن انا تىلىنە بارىنشا جاقىن نۇسقادا تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇگىندە اباي شىعارمالارى كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلعانىمەن، اۋدارما بارىسىندا كەيبىر ۇعىمدار مەن وي تەرەڭدىگى ءدال بەرىلمەي قالۋى مۇمكىن. سەبەبى ءار ءتىلدىڭ وزىندىك مادەني استارى مەن بەينەلەۋ ءتاسىلى بار. ال تۇپنۇسقادا وقۋ – سول ويدىڭ تابيعي ءمانىن، ابايدىڭ ءسوز ساپتاسىن، ۇعىمدىق تەرەڭدىگىن ناقتى سەزىنۋگە جول اشادى.
– بولاشاقتا ابايدىڭ باسقا شىعارمالارىن نەمەسە باسقا قازاق كلاسسيكتەرىن دە ورتاق تۇركى الىپبيىندە شىعارۋ جوسپاردا بار ما؟
– ارينە، بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسىن تابادى. تۇركى اكادەمياسى رەتىندە ءبىز ورتاق تۇركى ءالىپبيىن تاجىريبەلىك تۇرعىدا قولدانىسقا ەنگىزۋ جانە ونى عىلىمي، مادەني كەڭىستىكتە نىعايتۋ ءىسىن جۇيەلى تۇردە جالعاستىرىپ كەلەمىز.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ابايدىڭ “قارا سوزدەرىنەن” كەيىن اكادەميا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمە» پوۆەسىن قىرعىز تىلىندە العاش رەت ورتاق تۇركى لاتىن الىپبيىمەن جارىققا شىعاردى. وسى ارقىلى ءبىز ەكى تۋىس حالىق – قازاق پەن قىرعىزدىڭ ادەبي مۇراسىن ءبىر گرافيكالىق كەڭىستىكتە كورسەتۋگە تالپىندىق. بۇل تاجىريبە ورتاق ءالىپبيدىڭ مۇمكىندىگىن ناقتى مىسال ارقىلى سىناپ كورۋگە مۇمكىندىك بەردى.
– اباي مۇراسى بۇگىنگى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا قانداي ۇلەس قوسا الادى؟
– ەگەر تۇركى الەمىن ورتاق قۇندىلىقتار مەن رۋحاني ساباقتاستىق كەڭىستىگى دەپ سيپاتتايتىن بولساق، وندا بۇل كەڭىستىكتە ابايدىڭ الار ورنى ايرىقشا. ابايدىڭ شىعارماشىلىعى – تەك وتكەننىڭ كورىنىسى ەمەس، بولاشاققا باعىتتالعان رۋحاني باعدار. ونىڭ وي-تولعامدارى تۇركى حالىقتارىنىڭ دامۋىنا، ءوزىن-ءوزى تانۋىنا جانە رۋحاني جاڭعىرۋىنا جول سىلتەيدى.
اسىرەسە، “قارا سوزدەر” – ادامگەرشىلىك، ادىلەت، ءبىلىم، ەڭبەك، رۋح تازالىعى سياقتى ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن تۋىندى. بۇل قۇندىلىقتار تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، بارشا تۇركى جۇرتىنا ورتاق. ءبىر كەزدەرى ۇلان-عايىر ەۋرازيا كەڭىستىگىندە وركەنيەت ورناتقان، الايدا سوڭعى بىرنەشە عاسىردا دامىعان ەلدەردەن قالىپ قويعان تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ابايدىڭ ويلارى جاڭا سەرپىلىس پەن ءوزىن-ءوزى جاڭعىرتۋدىڭ كىلتى بولا الادى.
سوندىقتان اباي مۇراسى – تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني بىرلىگىن نىعايتىپ، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتى تەرەڭدەتە تۇسەتىن ورتاق رۋحاني كوپىر. ونىڭ ءىلىمى بىزگە وتكەندى ۇمىتپاي، بولاشاققا نىق قادام باسۋ ءۇشىن قاجەت باعدارشام ىسپەتتى.
– ءسىز ءۇشىن بۇل جوبا نەنى بىلدىرەدى؟ جەكە ءوزىڭىز اباي مۇراسىنىڭ تۇركى الەمىنە ورتاق قۇندىلىق ەكەنىن قالاي تۇسىنەسىز؟
– مەن ءۇشىن بۇل جوبا – تەك تىلدىك نەمەسە باسپا تاجىريبەسى ەمەس، رۋحاني جانە وركەنيەتتىك تۇرعىدان ءمانى تەرەڭ باستاما. ويتكەنى اباي مۇراسى – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ورتاق رۋحاني بايلىعى.
اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭ قازاق دالاسىنىڭ وتارلانۋ ءداۋىرى، حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرى كۇرت وزگەرىپ، رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعان ۋاقىت ەدى. ءدال سول كەزدە قازاق قوعامى بۇرىنعى ۇستەم، تاۋەلسىز قالپىنان ايىرىلىپ، سىرتقى ىقپالعا تاۋەلدى بولا باستاعانىن اباي تەرەڭ سەزىندى. ول حالقىنىڭ ارتتا قالۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەپ، ءبىلىم مەن ونەرگە، ەڭبەك پەن ادىلەتكە ۇندەدى. باسقاشا ايتقاندا، اباي ءوز زامانىنىڭ «اۋرۋىن» ءدال تانىپ، وعان رۋحاني ەم ۇسىندى.
بۇگىنگى كۇنى دە جاعدايدىڭ سول كەزدەگىمەن بەلگىلى ءبىر ۇقساستىعى بار. قازىرگى زاماندا، مەيلى قازاقستان بولسىن، مەيلى باسقا تۇركى ەلدەرى بولسىن، بارلىعى دا جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ بەل ورتاسىندا تۇر. الەممەن بايلانىسىمىز، مادەني جانە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيامىز ارتا ءتۇستى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق بولمىس پەن رۋحاني ءتۇپ-تامىرىمىزعا ۇلكەن ىقپال ەتۋدە. وسىنداي جاعدايدا ابايدىڭ ءىلىمى – ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ۇمىتپاي، جاڭا داۋىردە ءوز ورنىمىزدى ايقىنداۋعا كومەكتەسەتىن رۋحاني باعدار.
ەگەر ءبىز ابايدىڭ دانالىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى تەك قازاق تۇرعىسىنان ەمەس، تۇركى وركەنيەتىنىڭ ورتاق قازىناسى رەتىندە قابىلداي الساق، وندا ءححى عاسىردا ءارى وركەنيەت كوشىنەن قالماي، ءارى ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالا الامىز. سوندىقتان مەن ابايدى – تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ۇستازى، ال ونىڭ ءىلىمىن ورتاق رۋحاني كود دەپ ەسەپتەيمىن.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
