جالپى، قازاق حالقىنىڭ ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ۇلتتىق ءداستۇرلى مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى - «قىمىز» مەرەكەسى. بۇل مەيرام دا «ناۋرىز» مەيرامى سياقتى كونەدەن كەلە جاتقان مەيرام. دالەل رەتىندە كەلتىرسەك، ەۋروپا، قىتاي، پارسى ەلدەرى تاريحشىلارى مەن ساياحاتشىلارىنىڭ، گەرودوتتىڭ جازبا دەرەكتەرىندە، سكيفتەردە «ەڭ جاقسى سۋسىن - قىمىز، ال ۇلكەن مەرەكە - «قىمىز» مەرەكەسى» - دەپ جازىلعان دەرەكتەر بويىنشا. كەيىنگى ورتاعاسىرلىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە دە كوپتەپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، ارميان، رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «كوشپەلىلەردىڭ ۇلكەن مەرەكەسى - «قىمىز مەرەكەسى» - دەپ ايتىلادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، بۇل مەرەكە كەڭەس وداعى كەزىندە ۇمىتتىرىلىپ، بۋرجۋازيالىق مەرەكە دەلىنىپ، اتالىنباي قالعان.
وسى مەرەكەنى «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق مۋزەيىنىڭ جۇمىستارىن جانداندىرۋ ماقساتىندا مۋزەيلىكتەر سول كەزدەگى باسشىسى باقتيار قوجاحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن، ۇلىتاۋ اۋدانى اكىمدىگى جانە «ۇلى تاعزىم» قوعامدىق قورىمەن بىرلەسىپ، كونەدەن سول ءداستۇردى ساقتاپ كەلە جاتقان تەرىساققان اۋىلىنان «تەرىساققان كوكتەمى» ەتنوفەستيۆالى» دەگەن اتاۋمەن باستاپ كەتكەن بولاتىن.
بۇل اۋىلدىڭ ەرەكشەلىگى - عاسىرلار بويى «بيە بايلاۋ» ءراسىمىن ساقتاپ قانا قويماي، اۋىل تۇرعىندارى ءبىر كىسىدەي ۇيىمشىلدىقپەن 1 مامىر كۇنى وتكىزىپ كەلەدى. 1 مامىر كۇنى قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەرەكەسىنىڭ جالعاسى رەتىندە، «بيە بايلاۋ» نەمەسە «ايعىر قوسۋ» - مەرەكەسى ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ كەلەدى. ءيا، تەرىساققان اۋىلىنىڭ نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولعان سوڭ، اۋىل جۇرتشىلىعى مالدارعا، ونىڭ ىشىندە جىلقى مالىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى.
اۋىل بار-جوعى شاعىن عانا 50-60 تۇتىننەن قۇرالسا دا، جىل سايىن 1مامىر كۇنى 23-24 ءۇيىر جىلقىدان ءبىر كۇندە، ءبىر كىسىدەي بيە بايلانىپ، ايعىر قوسىلادى. سونىمەن قاتار، بۇل ءداستۇر اۋداننىڭ سولتۇستىك سۋىق ايماعىندا ورنالاسىپ، قاتال قىستى باسىنان وتكەرگەن تەرىساققان اۋىلى ءۇشىن، كوپتەن كۇتكەن كوكتەمنىڭ العاشقى ءداستۇرلى مەرەكەسىنە اينالعان.
شىنىندا دا وسى ۋاقىتتا ءار ءۇيدىڭ ماڭىندا قازىققا جەلى قاعىلىپ، ماي جاعىلىپ، قۇلىندارى بايلانىپ، ايعىرلار جىبەرىلىپ، العاشقى بيەلەر ساۋىلادى. سول جەردە كەرەگە تۇتىلىپ نەمەسە كوك مايسا شوپكە داستارحان جايىلىپ، ەت، قۋىرداق، باۋىرساق، ماي، بالقايماق، قۇرت، ىرىمشىك جانە ت.ب. ۇلتتىق تاعامدار قويىلىپ، كەلگەن قوناقتارعا ۇسىنىلادى. كەلگەن كىسىلەر دامنەن اۋىز تيمەس بۇرىن، ءۇي يەسىنە: «بايلار كوبەيسىن!»، «اق مول بولسىن!» - دەگەن جاقسى ىرىمدى سوزدەر ايتىپ، داستارحانعا جايعاسادى. وسىنىڭ ءبارى قازاق ۇلتىنىڭ ىرىم-جورالعىسىنىڭ ۇمىتىلماي، ساقتالىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەتىن قۋانىشتى جاعداي ەمەس پە...
فەستيۆالگە ارنايى سۇرانىپ، ءار مەملەكەتتەن جانە ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن قىزىعىپ كەلۋشىلەر سانى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. مەرەكەلىك ءىس-شارانىڭ باسى «بيە بايلاۋ» ءراسىمىن تاماشالاۋمەن باستالىپ، شەبەر-سىنىپتارى، ۇلتتىق ويىندار (نايزا لاقتىرۋ، ساداق اتۋ، اسىق اتۋ، لەكەش، اتجارىس), جىلقى جىعۋ، اساۋ ۇيرەتۋ ونەرلەرىمەن جالعاسىپ، كەشكىلىك اۋىل كوركەمونەرپازدارىنىڭ كونتسەرتتىك قويىلىمىمەن اياقتالادى.
مەرەكەنى تاماشالاعان ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىندە ءوزىنىڭ ۇلتىنا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى ۇيالايدى. سەبەبى، قازاقتىڭ ۇلتتىق: كيىز باسۋ، شي توقۋ، باۋ توقۋ، ارقان ەسۋ، سونىمەن قاتار، كۇبى ىستاۋ ونەرلەرى اۋىل شەبەرلەرىنىڭ قولىمەن جاسالىپ كورسەتىلەدى.
بۇل مەرەكەنى كوكتەم تايانعاندا اۋىلدىڭ اتا-اجەلەرى، بالالارى مەن كەلىندەرى ارقان ەسىپ، قىسقى سوعىمنىڭ شۇرايلى قازى-قارتا، جال-جاياسىن، قارىنعا سالىنعان سارى مايىن، قۇرت-ىرىمشىگىن ساقتاپ، ۇلكەن دايىندىقپەن اسىعا كۇتەدى. سونداي-اق كورشىلەس اۋىلداردان قوناقتار كەلىپ، كيىز ۇيلەرىن تىگىپ، مەرەكەنىڭ جاقسى وتۋىنە ءبىر كىسىدەي قولداۋلارىن كورسەتتى.
2012 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن وسى تەرىساققان اۋىلىنان باستاۋ العان فەستيۆال، باسىندا كىشىگىرىم اۋدان كولەمىندە اتالىپ وتكەن ەدى. بىراق، سول كەزدىڭ وزىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردەن تاراعان ناسيحاتتىڭ ارقاسىندا وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باق جۋرناليستەرى كەلىپ، تەلەارنالاردان كورسەتىلىپ، جاڭالىقتارعا تاراپ كەتتى. كەلۋشى تۋريستتەر سانى جىل سايىن كوبەيىپ، كەيىن اقش، فرانتسيا، رەسەي، ۋكراينا، پولشا، باحرەين امىرلىگى جانە ت.ب. مەملەكەتتەرىنەن كەلە باستادى. ءتىپتى 2014 جىلدان باستاپ، تەرىساققانعا يۋنەسكو وكىلدەرى ارحيتەكتور ەلەنا حوروش، ارحەولوگ ەمما ۋسمانوۆا، تاريحشى عالىم احمەت توقتابايلار زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىمەن كينو تۇسىرىلگەن بولاتىن.
سونىمەن قاتار، وسى ءداستۇرلى مەرەكەگە بايلانىستى 2018 جىلى «ۇلىتاۋ» قورىق-مۋزەيىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ: حالىقارالىق تاجىريبە جانە كەلەشەك» اتتى حالىقارالىق سەمينار ءوتىپ، رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان مەملەكەتتەرىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا كوميتەتىنىڭ ساراپشىلارى، سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكا بويىنشا مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان. ناتيجەسىندە، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن «ۇلىتاۋ» قورىق-مۋزەيىنىڭ دايىنداۋىمەن «قاسيەتتى ۇلىتاۋ: تەرىساققان توسكەيى» اتتى كىتاپ جارىق كوردى.
بۇل فەستيۆال كەيىن ۇلىتاۋ اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اۋدان ورتالىعىندا جانە باسقا دا اۋىلداردا «كوكمايسا» اتاۋىمەن جالعاسىن تاۋىپ، كەلۋشى تۋريستەر جىل سايىن قىزىقتاپ كەلەدى.
ەلەنا حريستوفوروۆنا حوروشتىڭ بۇل جۇمىستى تۇبەگەيلى عىلىمي زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە 2018 جىلى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانىڭ قازاقستانداعى تىزىمىنە مامىر ايىندا ەنگىزىلسە، جەلتوقسان ايىندا افريكا مەملەكەتىندە ماۆريكي رەسپۋبليكاسىندا وتكەن يۋنەسكو-نىڭ ءحىىى سەسسياسىندا وسى فەستيۆالدى باقتيار ساپاربەكۇلى قوجاحمەتوۆ بارىپ قاتىسىپ، «جىلقىشىلاردىڭ كوكتەمگى ءداستۇرلى جورالعىلارى» نوميناتسياسىمەن قورعالىپ، دۇنيەجۇزىلىك تىزىمگە ەندى. سول جىلى وسى نوميناتسيانى دايىنداپ ۇلگەرىپ، ۇلىتاۋعا ءوزىنىڭ ارتىنان ءىزىن قالدىرىپ كەتكەن ەلەنا حريستوفوروۆنانىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.
وسى اتالعان ءىس-شارانى باقتيار قوجاحمەتوۆ كەيىنگى كەزدەرى، ياعني 2021 جىلدان باستاپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتۋى ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن (اقمولا، پاۆلودار، قىزىلوردا، قاراعاندى) وبلىستارىن، ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە ءوتۋى ءۇشىن تۇركيا، رەسەي مەملەكەتتەرىن (ومبى، ساراتوۆ، استراحان قالالارى، قالماق، التاي، قاباردا-بالقار، ساحا رەسپۋبليكالارى) ارالاپ، ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، 2022 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىڭ، اتباسار، ستەپنوگورسك، ەرەيمەنتاۋ، پاۆلودار وبلىسىنىڭ شارباقتى اۋداندارىندا اتالىپ ءوتتى. وسى اتالعان اۋدانداردا بيىلعى جىلى ماۋسىم ايىندا دا وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونداي اق، تاعى ءبىر كەرەمەت جاڭالىق، جاقىندا عانا وسى جىلى 21 مامىردا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ انكارا قالاسىندا تۇركسوي، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى جانە انكاراداعى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «قىمىز فەستيۆالى» اتالىپ ءوتتى. ءىس-شاراعا تۇركسوي ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى سۇلتان راەۆ، قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسى ەركەبۇلان ساپيەۆ، استانا قالاسىنان «ۇلى تاعزىم» قوعامدىق ۇيىمى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان وماروۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىن دامىتۋ قورىنىڭ توراعاسى ەرلان بايىن، قازاق دياسپوراسى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قازاق-تۇرىك ستۋدەنتتەرى، انكارانىڭ جەرگىلىكتى حالقى مەن بۇقارالىق اقپارات وكىلدەرى قاتىسىپتى.
ءىس-شارادا كورەرمەندەرگە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سۋسىنى - قىمىزدىڭ ازىرلەنۋ جولدارىمەن تانىستىرىپتى. جەلى تارتىلىپ، قۇلىنداردى بايلاپ، بيە ساۋىپ، ساۋمالدى كۇبىگە قۇيعاندى، سونداي اق، قىمىزدىڭ ازىرلەنۋ جولدارىن كورسەتىپتى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەنىپ، قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيى ورىندالىپتى.
ۇلىتاۋدان باستاۋ العان وسى ءداستۇرلى مەرەكەنىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە، ءتىپتى شەت مەملەكەتتەردە اتالىپ ءوتۋى كەرەمەت جاڭالىق ەمەس پە. كەلەشەكتە، «قىمىز مەرەكەسى» رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق ءداستۇرلى مەرەكەگە اينالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. اتا-بابامىز باستاپ بەرگەن سالت-ءداستۇرىمىزدى، قالدىرىپ كەتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جانداندىرىپ، ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاققا قالدىرۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز!
«ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە
تابيعي مۋزەي-قورىعىنىڭ
باس قور ساقتاۋشىسى ب.ش.شايگوزوۆا
