«Sonymen, kırıll emileni sol kúıinde kóshirdik deıik (eger «jetildirilgen» álipbı qabyldanyp jatsa, basqasha bolýy múmkin emes), olaı bolsa: -birinshiden, jetildirilgen álipbı qurastyrýshylar «bir dybys – bir tańba» ustanymyn basshylyqqa aldyq deıdi, alaıda ereje jaıyna qalyp otyr. Óıtkeni, qaıtalaı bereıik, kırıll emile sol kúıinshe kóshirilip otyr. Osyndaǵy uý/úý, yı/iı dybys tirkesterin bir tańbamen ý[u], ı[i] dep belgilep berip, olardy daýysty dybystar dep, ÁLIPPEDEN bastap jalǵan úıretip kelemiz».
Ǵalymdar men mamandar ne deıdi?
Álimhan Júnisbek,fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor: «Birinshiden, biz, kúni búginge deıin bolǵandaı, qazaq-orys nemese orys-qazaq álipbıin emes, qazaq tiliniń álipbıin jasaýymyz kerek. Muny aıtyp otyrǵan sebebim – jańa álipbı men emle taǵy da kırıl nusqasynyń tańbasy ózgergen kóshirmesi bolyp otyr. Bul Elbasy bastap, Memleket basshysy Q. Toqaev iske asyryp otyrǵan tildik reformamyzdyń negizgi maqsatyna qarama-qaıshy keledi.
Erden Qajybek, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor: ‘’Rasynda, “álipbıde bir dybys - bir árip (tańba) saqtalǵan” - dep jeleýletkenmen, emile oǵan kereǵar bolyp otyr. Sebebi orys tilindegi daýysty ý men ı-di alǵannyń kesirinen ol prınıp saqtalmaı tur. Ý men ı-ge kelgende: ‘’Olar - áripter!” - dep jeleýletedi. Al basqalar (a, p, t...) árip emes pe sonda? Olar óz ishinen túgelimen daýysty ne daýyssyz... bop jiktelýi kerek qoı. Daýystynyń qasynda tursa, daýyssyz, daýyssyzdyń qasynda tursa, daýysty bolady degen erejesymaq muǵalimder men oqytýshylardy da, oqýshylardy da, búkil eldi de sharshatyp bitti. Jalpy ataýy mal bolǵanmen, olar óz ishinen jylqy, sıyr bolyp saralanady. Jylqy sıyrdyń qasyna kelse, jylqy bop, jylqynyń qasyna kelse, sıyrǵa aınalyp ketpeıdi ǵoı. Sondyqtan ý men ı sııaqty daýyssyz dybystardy adam túsinbeıtin qubyjyqqa aınaldyrýdyń túkke qajeti joq. Sıyrdy qansha saýsań da, qymyz shyqpaıtyny sııaqty ý men ı daýyssyz bolǵandyqtan, býyn quraı almaıdy, morfema jigin ajyratýda da kóp qıyndyq keltiredi. Jańadan jasalǵan álipbıde aǵylshyn tiliniń tártibi de engizilipti. “Toqal eshki múıiz suraımyn dep saqalynan aırylypty” degendeı, orys tilindegi zańdylyqtardan qutyla almaı otyrǵanda taǵy da qazaq tiline týystyǵy joq, jat tildiń tártibi enip jatyr. Nege qazaq tiliniń zańdylyqtary, shynaıy bolmysy eskerilmeıdi?”
«Áttegen-aı»-lary áli de bar
Orynaı Jubaeva, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor:"Álipbı aýystyrýdaǵy basty maqsat-ulttyq tól jazýymyzdy qalyptastyrý ekeni anyq. Sol maqsatta latynǵa negizdelgen qazaq dybystaýynda joq bolǵan kırıll áripteri ,ch, ıa,ıý, e jáne , aıyrý, jińishkelik belgileri álipbıden alynyp tastaldy. Olaı bolsa, ne sebepti ulttyq dybystarymyzdy tolyq tańbalaýǵa kelgende jaltaqtaı beremiz? Ne sebepti orys emile erejesine ylaıyqtalyp jasalǵan erejelerden bas tartýǵa jaltaqtap otyrmyz? Syıyr, qyıyn, myı t.b. sózderdi qashanǵy sıyr, qıyn, mı dep jaza bermekpiz?..."
Qalamqas Qalybaeva,fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor:I men Ý dy daýysty dybys tańbasymen qate berý arqyly búkil emileni jasaý qate bolatyny anyq. Negizi Erden Qajybek bastaǵan ǵalymdar tobynda bári daıyn, dáıekteri de oıǵa qonymdy, jazǵanǵa da yńǵaıly edi. Kez kelgen mekemeniń basshysy qandaı oıda bolsa búkil mekemeniń oıy sondaı bolyp kórinbeý kerek qoı. Tipti qıyn bolsa túriktiń álibıin qabyldaý kerek. Orystyń emilesin qaldyryp tek tańbany ózgertkennen ne paıda?»,- Qalqaman Esirkenov.
Qaı nusqany bolsyn qoldaı ketý durys emes
«Erekeńniń dáleldi pikirin eskergen jón. Ásirese, belgili ǵalym, fonetıka salasyn jarty ǵasyrdan astam ýaqyt zerttep júrgen Júnisbek Álimhan aǵamyzdyń pikirin basshylyqqa alý kerek. Bul kisiden artyq biletin maman bar dep aıtý qıyn. Erekeń de osy kisiniń dálelderin basshylyqqa alyp, aıtyp otyr dep esepteımin»,- Jánibek Bákir.
«Bizdi álemge kúlki qylatyn, dıgraf, apostrop, akýt álipbıleriniń qoldanysqa enip ketpeýi úshin, ǵylymı turǵyda dáleldep, álipbıdiń tórtinshi nusqasy jarııalanǵanǵa deıin turaqty bir kózqarasta bolǵan ǵalymdar barshylyq. Solardyń biri Álimhan Júnisbek bolsa, biri Erden Qajybek aǵamyz edi. Osy retki qabyldaný aldynda turǵan álipbıdegi kemshilikti taǵy da soqyrǵa taıaq ustatqandaı kórsetip, prezıdentke jáne joǵary jaqqa hat joldapty. Ultyn shynaıy súıetinder osy hatty oqýyn, Álimhan aǵamyzdyń ustanymyn tyńdaýyn, keminde, áttegen-aı dep qalmas úshin, janashyrlyqpen jazylǵan osy hattardy, ǵylymı taldaýlardy oqýyn úmit etemin! Osy retki joba árıne burynǵylarmen salystyrǵanda aıtaqalsyn jaqsy.Biraq, birneshe áriptiń jaǵdaıy qıyn. Bir árip bir ultty ózgertedi. Sondyqtan, shyndyq degen ǵylym. Ǵylym tilimizdiń júıesinde, tabıǵı zańynda tur. Sol júıege baǵynyp, jalpaq jurt osy pikirlerge qaıta qaıyrylyp qaraýy durys.
Kezinde bıt basqan álipbı atalǵan álipbılerdi de qoldaǵan kisiler shyqqan bolatyn. Qandaı nusqa jarııalansa da qoldaı jóneletinderden qorqý kerek. Urpaqqa taǵy álipbı problemasyn tastap ketpeý úshin, jurt jumylyp, búgingi áńgimeni búgin sheshý kerek»,-Ádilet Ahmet.
«2021 jylǵy 26 qańtarda Orfografııalyq jumys tobynyń onlaın otyrysynda emle erejeleri jobasyn Ulttyq komıssııa otyrysyna usyný týraly sheshim qabyldanǵanyn estip jatyrmyz. Bizdińshe, emle erejelerin Ulttyq komıssııaǵa usynýǵa áli erte. Óıtkeni ondaǵy keıbir máseleler áli de daýly kúıinde qalyp otyr. Mysaly, ǵalymdarymyzdyń ı men ý-ǵa qatysty talasyna núkte qoıylǵan joq. Demek, álipbıimiz de tolyq tııanaqtalyp bitken joq. Sonda erteńgi kúni álipbıimizde ózgeris bolatyn bolsa, emleni de ózgertýge týra kelmeı me? Olaı bolsa, emleni bekitýge asyqqannyń ornyna osy ı men ý-dyń máselesin sheship alǵanymyz jón»,-Qýantqan Vanov.
Yerden Kazhybektiń áleýmettik jelidegi jazbasynan.
