«Sonymen, kirill emılenı sol küiınde köşırdık deiık (eger «jetıldırılgen» älıpbi qabyldanyp jatsa, basqaşa boluy mümkın emes), olai bolsa: -bırınşıden, jetıldırılgen älıpbi qūrastyruşylar «bır dybys – bır taŋba» ūstanymyn basşylyqqa aldyq deidı, alaida ereje jaiyna qalyp otyr. Öitkenı, qaitalai bereiık, kirill emıle sol küiınşe köşırılıp otyr. Osyndaǧy ūu/üu, yi/ıi dybys tırkesterın bır taŋbamen u[u], i[i] dep belgılep berıp, olardy dauysty dybystar dep, ÄLIPPEDEN bastap jalǧan üiretıp kelemız».
Ǧalymdar men mamandar ne deidı?
Älımhan Jünısbek,filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor: «Bırınşıden, bız, künı bügınge deiın bolǧandai, qazaq-orys nemese orys-qazaq älıpbiın emes, qazaq tılınıŋ älıpbiın jasauymyz kerek. Mūny aityp otyrǧan sebebım – jaŋa älıpbi men emle taǧy da kiril nūsqasynyŋ taŋbasy özgergen köşırmesı bolyp otyr. Būl Elbasy bastap, Memleket basşysy Q. Toqaev ıske asyryp otyrǧan tıldık reformamyzdyŋ negızgı maqsatyna qarama-qaişy keledı.
Erden Qajybek, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor: ‘’Rasynda, “älıpbide bır dybys - bır ärıp (taŋba) saqtalǧan” - dep jeleuletkenmen, emıle oǧan kereǧar bolyp otyr. Sebebı orys tılındegı dauysty u men i-dı alǧannyŋ kesırınen ol prinsip saqtalmai tūr. U men i-ge kelgende: ‘’Olar - ärıpter!” - dep jeleuletedı. Al basqalar (a, p, t...) ärıp emes pe sonda? Olar öz ışınen tügelımen dauysty ne dauyssyz... bop jıkteluı kerek qoi. Dauystynyŋ qasynda tūrsa, dauyssyz, dauyssyzdyŋ qasynda tūrsa, dauysty bolady degen erejesymaq mūǧalımder men oqytuşylardy da, oquşylardy da, bükıl eldı de şarşatyp bıttı. Jalpy atauy mal bolǧanmen, olar öz ışınen jylqy, siyr bolyp saralanady. Jylqy siyrdyŋ qasyna kelse, jylqy bop, jylqynyŋ qasyna kelse, siyrǧa ainalyp ketpeidı ǧoi. Sondyqtan u men i siiaqty dauyssyz dybystardy adam tüsınbeitın qūbyjyqqa ainaldyrudyŋ tükke qajetı joq. Siyrdy qanşa sausaŋ da, qymyz şyqpaityny siiaqty u men i dauyssyz bolǧandyqtan, buyn qūrai almaidy, morfema jıgın ajyratuda da köp qiyndyq keltıredı. Jaŋadan jasalǧan älıpbide aǧylşyn tılınıŋ tärtıbı de engızılıptı. “Toqal eşkı müiız sūraimyn dep saqalynan airylypty” degendei, orys tılındegı zaŋdylyqtardan qūtyla almai otyrǧanda taǧy da qazaq tılıne tuystyǧy joq, jat tıldıŋ tärtıbı enıp jatyr. Nege qazaq tılınıŋ zaŋdylyqtary, şynaiy bolmysy eskerılmeidı?”
«Ättegen-ai»-lary älı de bar
Orynai Jūbaeva, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor:"Älıpbi auystyrudaǧy basty maqsat-ūlttyq töl jazuymyzdy qalyptastyru ekenı anyq. Sol maqsatta latynǧa negızdelgen qazaq dybystauynda joq bolǧan kirill ärıpterı s,ch, ia,iu, e jäne , aiyru, jıŋışkelık belgılerı älıpbiden alynyp tastaldy. Olai bolsa, ne sebeptı ūlttyq dybystarymyzdy tolyq taŋbalauǧa kelgende jaltaqtai beremız? Ne sebeptı orys emıle erejesıne ylaiyqtalyp jasalǧan erejelerden bas tartuǧa jaltaqtap otyrmyz? Syiyr, qyiyn, myi t.b. sözderdı qaşanǧy siyr, qiyn, mi dep jaza bermekpız?..."
Qalamqas Qalybaeva,filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor:İ men U dy dauysty dybys taŋbasymen qate beru arqyly bükıl emılenı jasau qate bolatyny anyq. Negızı Erden Qajybek bastaǧan ǧalymdar tobynda bärı daiyn, däiekterı de oiǧa qonymdy, jazǧanǧa da yŋǧaily edı. Kez kelgen mekemenıŋ basşysy qandai oida bolsa bükıl mekemenıŋ oiy sondai bolyp körınbeu kerek qoi. Tıptı qiyn bolsa türıktıŋ älıbiın qabyldau kerek. Orystyŋ emılesın qaldyryp tek taŋbany özgertkennen ne paida?»,- Qalqaman Esırkenov.Qai nūsqany bolsyn qoldai ketu dūrys emes «Erekeŋnıŋ däleldı pıkırın eskergen jön. Äsırese, belgılı ǧalym, fonetika salasyn jarty ǧasyrdan astam uaqyt zerttep jürgen Jünısbek Älımhan aǧamyzdyŋ pıkırın basşylyqqa alu kerek. Būl kısıden artyq bıletın maman bar dep aitu qiyn. Erekeŋ de osy kısınıŋ dälelderın basşylyqqa alyp, aityp otyr dep esepteimın»,- Jänıbek Bäkır.
«Bızdı älemge külkı qylatyn, digraf, apostrop, akut älıpbilerınıŋ qoldanysqa enıp ketpeuı üşın, ǧylymi tūrǧyda däleldep, älıpbidıŋ törtınşı nūsqasy jariialanǧanǧa deiın tūraqty bır közqarasta bolǧan ǧalymdar barşylyq. Solardyŋ bırı Älımhan Jünısbek bolsa, bırı Erden Qajybek aǧamyz edı. Osy retkı qabyldanu aldynda tūrǧan älıpbidegı kemşılıktı taǧy da soqyrǧa taiaq ūstatqandai körsetıp, prezidentke jäne joǧary jaqqa hat joldapty. Ūltyn şynaiy süietınder osy hatty oquyn, Älımhan aǧamyzdyŋ ūstanymyn tyŋdauyn, kemınde, ättegen-ai dep qalmas üşın, janaşyrlyqpen jazylǧan osy hattardy, ǧylymi taldaulardy oquyn ümıt etemın! Osy retkı joba ärine būrynǧylarmen salystyrǧanda aitaqalsyn jaqsy.Bıraq, bırneşe ärıptıŋ jaǧdaiy qiyn. Bır ärıp bır ūltty özgertedı. Sondyqtan, şyndyq degen ǧylym. Ǧylym tılımızdıŋ jüiesınde, tabiǧi zaŋynda tūr. Sol jüiege baǧynyp, jalpaq jūrt osy pıkırlerge qaita qaiyrylyp qarauy dūrys.Kezınde bit basqan älıpbi atalǧan älıpbilerdı de qoldaǧan kısıler şyqqan bolatyn. Qandai nūsqa jariialansa da qoldai jöneletınderden qorqu kerek. Ūrpaqqa taǧy älıpbi problemasyn tastap ketpeu üşın, jūrt jūmylyp, bügıngı äŋgımenı bügın şeşu kerek»,-Ädılet Ahmet. «2021 jylǧy 26 qaŋtarda Orfografiialyq jūmys tobynyŋ onlain otyrysynda emle erejelerı jobasyn Ūlttyq komissiia otyrysyna ūsynu turaly şeşım qabyldanǧanyn estıp jatyrmyz. Bızdıŋşe, emle erejelerın Ūlttyq komissiiaǧa ūsynuǧa älı erte. Öitkenı ondaǧy keibır mäseleler älı de dauly küiınde qalyp otyr. Mysaly, ǧalymdarymyzdyŋ i men u-ǧa qatysty talasyna nükte qoiylǧan joq. Demek, älıpbiımız de tolyq tiianaqtalyp bıtken joq. Sonda erteŋgı künı älıpbiımızde özgerıs bolatyn bolsa, emlenı de özgertuge tura kelmei me? Olai bolsa, emlenı bekıtuge asyqqannyŋ ornyna osy i men u-dyŋ mäselesın şeşıp alǧanymyz jön»,-Quantqan Vanov.
Yerden Kazhybektıŋ äleumettık jelıdegı jazbasynan.
Ūqsas jaŋalyqtar
