اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيدىڭ «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار» تىلسىم تابيعاتىن بار بولمىسىمەن سەزىنە بىلگەن حاكىم اباي كۇي قۇدىرەتىنىڭ ەستەتيكالىق ءمانى مەن قۋاتىن تەرەڭ پايىمداپ، «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى، تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار» دەگەن ەدى.
شەبەر تۋعان ونەر تۋىندىسى كەز كەلگەن ەت جۇرەكتى پەندەنى ەلەڭ ەتكىزەرى حاق. سوناۋ 1980 جىلداردىڭ جۋان ورتاسىندا كەڭىنەن تانىلا باستاعان كۇيشى-كومپوزيتور سەكەن تۇرىسبەكتىڭ «كوڭىل تولقىنى» ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداي قالاتىن كۇيگە اينالعان ەدى. بۇدان كەيىن ىلە-شالا تۋعان «بوزداق»، «وكىنىش»، «بەسىك كۇيى» (بالاۋسا), «ارۋانا»، «اق جاۋىن» سياقتى كۇيلەرىنىڭ اسەرى «كوڭىل تولقىنىنان» بىردە-ءبىر كەم سوققان جوق. سەكەن شىعارماشىلىعى ەت جۇرەكتى پەندەنىڭ الپىس ەكى تامىرىن ءيىتىپ، دەنەگە جان بىتىرەدى، قانىڭدى قىزدىرىپ، جۇرەگىڭدى تەربەيدى، دەمالدىرادى.
قازىرگى ۋاقىتتا سەكەن شىعارماشىلىعى جەكە ورىنداۋشىلىقتان اسىپ، اۋەلى 1990 جىلداردان باستاپ ءوزى قولعا العان «سەكەننىڭ ساز وتاۋىنان» «اق جاۋىن» انسامبلىنە ۇلاستى. مۇنىڭ ءبارى وپ-وڭاي قاز-قالپىندا كوكتەن ءوزى تۇسە قالعان جوق. بۇل – تالماي ەڭبەك ەتۋدىڭ، ۇزاق جىلعى ىزدەنىستىڭ، قابىلەتتى جاستاردى ماڭىنا جيناپ، ەرىنبەي ۇيرەتۋدىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسقان ابىرويلى ءىس.
«سەكەننىڭ ساز وتاۋى» وسى عاسىر باسىندا وتىز شاقتى ادامنان تۇراتىن قۇرامامەن الماتىدان استاناعا ءبىرجولا قونىس اۋدارىپ، اۋەلى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىندا بولىپ، كەيىننەن پرەزيدەنتتىڭ مادەنيەت ورتالىعىنا اۋىسادى. وسىلايشا «قۇرمانعازى»، «وتىرار سازى» سياقتى اكادەميالىق وركەسترلەردەن كەيىن «اق جاۋىن» مەملەكەتتىك كامەرالىق (شاعىن) وركەسترىنىڭ نەگىزى قالاندى.
«اق جاۋىن» وركەسترى العاش قۇرىلعان كەزدەن باستاپ ون ءتورت وبلىستى ارالاپ، قىتاي، جاپونيا، فرانتسيا، گەرمانيا، موڭعوليا، قىتايداعى ىشكى موڭعوليا جانە جاقىن شەتەلدەردە كونتسەرت قويعان س.تۇرىسبەكتىڭ، اسىرەسە توكيو مەن ۇرىمجىگە بارعان ساپارى ەستە قالعان. ءار كۇيدى وينار الدىندا شىعۋ تاريحىن ايتىپ وتىراتىن سەكەن «كوڭىل تولقىنىنا» كەلگەندە ءسال بوگەلىپ، داعدارىپ قالعاندا، سول تۇستاعى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، توپ جەتەكشىسى جۇماتاي ءاليۇلى دەرەۋ ميكروفوندى جۇلىپ الىپ، «سەمەي-نەۆادا» – «حيروسيما-ناگاساكي» دەپ حابارلاپ جىبەرىپتى. ەشقانداي اۋدارماسىز جەتكىزىلگەن وسى سوزدەن كەيىن «كوڭىل تولقىنىنا» تەبىرەنگەن جاپوندار جىلاپ وتىرىپ كۇيدى ەكىنشى رەت ورىنداتقان ەكەن. بۇل – كوكىرەگىنىڭ كوزى، قۇلاعىنىڭ ساڭىلاۋى بار ادامعا اۋدارمانى قاجەت ەتپەيتىن كۇيدىڭ عاجايىپ قۇدىرەتى.
ال ۇرىمجىگە بارعاندا قىتايلاردىڭ «ساكڭ، ساكڭ» دەپ ايعايلاپ، ورىندارىنان تۇرىپ قوشەمەت كورسەتكەنى سونشا، ءاربىر كۇيدى قايتالاپ ويناۋعا تۋرا كەلىپتى. مۇنى سول ولكەدەگى قانداس باۋىرلارىمىز ءالى كۇنگە جىر عىپ ايتادى.
قازىرگى ۋاقىتتا ۇرىمجىدەگى قىتايشا-قازاقشا بەرىلەتىن اۋا ايى مالىمەتىندە ەكراننان تىس (فونىندا) سەكەننىڭ «اق جاۋىن» كۇيى ورىندالىپ تۇرادى ەكەن. «اقجاۋىننىڭ» اۆتورىن بىلمەسە دە قورقىت زامانىنان كەلە جاتقان كۇي سارىنىنىڭ تىلسىم قۇپياسىنا بوي الدىرعانى بايقالادى. ءتىپتى، دومبىرانى تەلەسەريالدارىنا دا ەنگىزە باستاپتى.
اسپان تۇتاستاي ءبىر عانا قوڭىرقاي تۇسكە ەنىپ، اراسىندا كۇن شۋاعى جىلتىراپ جىلت ەتكەنىمەن، سىبىرلەپ توقتاماي جاۋىپ تۇرىپ الاتىن اق جاۋىن مەن ادام كوڭىلىنىڭ ۇندەسۋى، قۋ تىرشىلىكتىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭىنەن شايىلۋ، كوڭىلدىڭ اعارۋى، جاننىڭ تازارۋى، اسپان مەن جەردىڭ، رۋحتىڭ تىلدەسۋى، كەڭىستىكتىڭ تۇيىقتىعى – مىنە، بۇل سەكەن اكەلگەن جاڭالىق، بۇل – قۇلاقپەن ەستۋ ارقىلى عانا تۇيسىنەتىن كۇيدەگى پسيحولوگيالىق پاراللەليزم.
سەكەن شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى سان قىرلى. 1986 جىلعى «جەلتوقسان توڭكەرىسىنە» ارنالعان «بوزداق» دەگەن كۇيى تۋرالى اۆتوردىڭ ءوزى 1994 جىلى شىققان «كوڭىل تولقىنى» جيناعىندا: «سول كۇندەرى مەنىڭ كوز الدىمدا بۇل عانا ەمەس، ۇنەمى قۇرباندىقتان تۇراتىن بۇكىل قازاق تاريحى، ادامنىڭ قانىمەن سالىق تولەپ، وزىنە تىرشىلىك-تىنىس الىپ وتىرعان كەزەڭ وقيعالارى، ءار زاماندا ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن شەيىت بولعان قازاقتىڭ قيساپسىز ۇل-قىزدارى ەلەستەدى» دەيدى.
«ارۋانا» كۇيىندە دە سارى دالانى جەلماياسىمەن قاق جارىپ، بەلدەن بەل، قىردان قىر اسىپ، ءبىرى بوتاسىن اڭساعان، ءبىرى «ءتىرى شەيىتكە» اينالعان ۇلىن ىزدەگەن شەرلى كوكىرەكتەگى زار تۇنىپ تۇر. بۇل وتكەن كۇننىڭ ەلەسى ەمەس، مۇندا حالىق تاعدىرىنىڭ ناقتى سورابى بار. مۇنىڭ استارىندا جەلماياسىمەن اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى سياقتى كەلمەسكە كەتكەن كوشپەندىلەر ءومىرى مەن ەل بولاشاعى بوي كورسەتەدى. بۇعان ش.ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەت» رومانىنداعى قاھارمان انانىڭ كوزسىز ەرلىگى اسەر ەتكەنى انىق. ال «اقجۇنىستە» باتىرلار جىرىنداعى جار ءسۇيۋ ءموتيۆى ساقتالىنعان. بۇل كۇيدەن جاينامازىن قۇبىلادان تۇسىرمەي، ەشكىمگە تاپتاتپاعان قازاق ايەلىنىڭ تەكتىلىگى، ادالدىعى، ەستىلىگى، كورەگەندىلىگى جەلدەي ەسىپ تۇرادى. ات باۋىرىنان قان كەشكەن جويقىن سوعىسقا اتتانعان سۇيگەن جارىنىڭ جولىنا ءمىناجات ايتىپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ تەلمىرىپ توسۋى، امان-ەسەن ورالۋىنا ءتاۋاپ ەتۋى، اۋىل-ايماقتىڭ قامقورشىسى، جارىلقاۋشىسى، وتباسىنىڭ ءپىرى بولعان اجەلەرىمىزدىڭ اسىل بەينەسىنە تابىنۋ – ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تەبىرەنتەدى.
«كوك ءبورى» كۇيى – ءبورىلى بايراق كوتەرىپ، كوك ءبورى كيەسىمەن كۇن كەشكەن قادىم زاماننان بەرگى ەرجۇرەكتىكتىڭ سيمۆولى. «تولەگەتاي» كۇيى – اتا-بابا رۋحىنا تاعزىم.
«بەسىك كۇيى» (بالاۋسا) بالالىق شاقپەن قوشتاسۋ ىسپەتتى. مۇندا ويىن بالاسىنىڭ اق قاعازدىڭ بەتىندەي كىر شالماعان كوڭىلى، اڭعالدىعى، جان شۋاعىمەن قاتار جىگىتتىك كەزەڭگە اياق باسۋ، ءومىر تابالدىرىعىن اتتاۋ سياقتى سانا اعىمى كورىنىس بەرەدى.
حالقىمىزدا «ەر تۋسا، ەل ءۇشىن» دەگەن دانا ءسوزى بار. بەس قارۋىن اسىنىپ، تۇلپار ءمىنىپ تۋ ۇستاعان سول داڭقتى تۇلعالاردىڭ اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ، بىزگە قالدىرعان ەڭ نەگىزگى مۇراسى – وسىنشاما كەڭ كولەمدەگى قاسيەتتى قارا جەر. بۇل تۇرعىدان باعالاعاندا «ۇلى دالا» كۇيىنىڭ قۇندىلىعى كۇمانسىز.
سەكەن كۇيلەرىنىڭ ءبىرشاماسى ارناۋ جانرىنىڭ دامۋ فازاسىن كورسەتەدى. ماسەلەن، «وكىنىش» اتتى كۇيىندە جۇرتتان بۇرىن تالانتىنا باس ءيىپ، بار ىقىلاسىن توگىپ باتا بەرگەن قوعام قايراتكەرى ەكەيباي قاشاعانوۆتىڭ وبرازى سومدالسا، «مالگەجدار» اتتى كۇيىندە ءوزىن ونەرگە باۋلىعان ۇستازى مالگەجدار اۋباكىروۆتىڭ تۇلعاسى شەبەر سيپاتتالادى. ال «دارابوز» كۇيى قابانباي باتىر سياقتى يدەال-قاھارماننىڭ بەينەسىن اشاتىن تۇڭعىش مۋزىكالىق شىعارما ەكەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. «دارابوز» سياقتى «كۇلتەگىن» كۇيى دە تاريحىن تاسقا قاشاعان كونە زامان قويناۋىنان تەرەڭ سىر شەرتەدى.
سەكەن كۇيلەرىندە حالىقتىق ونەردىڭ سىلەمى ساقتالعانىمەن، ول شەرتپە كۇي مەن توكپە كۇيدىڭ اراسىن جىمداستىرا وتىرىپ، شەرتپە كۇيدە بولماعان ۇلكەن ساعانى قوستى. بۇل – كۇي الەمىندەگى جاڭالىق. سەكەن كۇيلەرى ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك قاعىس ەرەكشەلىكتەرىمەن، وڭ قول باسبارماقتىڭ بەرەتىن دىبىس بوياۋلارىمەن، زاماناۋي ءۇن ۇيقاسىمەن، ءار عاسىردىڭ، ءار زاماننىڭ وزىنە ءتان ساز ءيىرىمدەرىمەن ايشىقتالادى.
«اق جاۋىن» وركەسترى قازاقتىڭ اتاقتى كۇيشى-كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن دا شەبەر ورىنداۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالى، قۇرمانعازى، دينا، تاتتىمبەتتەن باستاپ، نۇرعيسا، تولەگەن، كەنجەبەك، ماعاۋيا، مالگاجدار سياقتى ونەر تارلاندارىنىڭ شىعارمالارىن تىڭداۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت.
سەكەن اندەرىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. ايتالىق، «وتانىم – قازاقستانىم»، «اسىل انا»، «ەركە قۇسىم»، «قوڭىر جەل»، «شاعالا»، «تارباعاتاي»، «وسيەت»، «باۋىرىم، سوناۋ كۇن قايدا؟»، «اياۋلى ارمان، دۇنيە» «ايحاي، زامان»، «قوس جۇلدىزىم» «اققۋ سازى»، «قارلىعاشىم»، «قوڭىرقاز»، «كوكتەمىم مەنىڭ، كوكتەمىم» اندەرى مەن «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن» رومانسى، «اياقتالادى ءبارى دە»، «جانىمنان ءتاتتى ءومىر» سياقتى تولعاۋلارى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىس.
ۇلتتىق مۋزىكا ارناسىندا سەكەن سالعان التىن ساراي ۋاقىت جىلجىعان سايىن بيىكتەپ، جارقىراي تۇسەتىندىگىندە شاك جوق.
رۋدا زايكەنوۆا،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى
