Ásem án men tátti kúıdiń «qulaqtan kirip boıdy alar» tylsym tabıǵatyn bar bolmysymen sezine bilgen hakim Abaı kúı qudiretiniń estetıkalyq máni men qýatyn tereń paıymdap, «Aqyldynyń sózindeı oıly kúıdi, Tyńdaǵanda kóńildiń óseri bar» degen edi.
Sheber týǵan óner týyndysy kez kelgen et júrekti pendeni eleń etkizeri haq. Sonaý 1980 jyldardyń jýan ortasynda keńinen tanyla bastaǵan kúıshi-kompozıtor Seken Turysbektiń «Kóńil tolqyny» eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin qulaq túrip tyńdaı qalatyn kúıge aınalǵan edi. Budan keıin ile-shala týǵan «Bozdaq», «Ókinish», «Besik kúıi» (Balaýsa), «Arýana», «Aq jaýyn» sııaqty kúıleriniń áseri «Kóńil tolqynynan» birde-bir kem soqqan joq. Seken shyǵarmashylyǵy et júrekti pendeniń alpys eki tamyryn ıitip, denege jan bitiredi, qanyńdy qyzdyryp, júregińdi terbeıdi, demaldyrady.
Qazirgi ýaqytta Seken shyǵarmashylyǵy jeke oryndaýshylyqtan asyp, áýeli 1990 jyldardan bastap ózi qolǵa alǵan «Sekenniń saz otaýynan» «Aq jaýyn» ansambline ulasty. Munyń bári op-ońaı qaz-qalpynda kókten ózi túse qalǵan joq. Bul – talmaı eńbek etýdiń, uzaq jylǵy izdenistiń, qabiletti jastardy mańyna jınap, erinbeı úıretýdiń nátıjesinde júzege asqan abyroıly is.
«Sekenniń saz otaýy» osy ǵasyr basynda otyz shaqty adamnan turatyn quramamen Almatydan Astanaǵa birjola qonys aýdaryp, áýeli L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń janynda bolyp, keıinnen Prezıdenttiń mádenıet ortalyǵyna aýysady. Osylaısha «Qurmanǵazy», «Otyrar sazy» sııaqty akademııalyq orkestrlerden keıin «Aq jaýyn» memlekettik kameralyq (shaǵyn) orkestriniń negizi qalandy.
«Aq jaýyn» orkestri alǵash qurylǵan kezden bastap on tórt oblysty aralap, Qytaı, Japonııa, Franııa, Germanııa, Mońǵolııa, Qytaıdaǵy ishki Mońǵolııa jáne jaqyn shetelderde konert qoıǵan S.Turysbektiń, ásirese Tokıo men Úrimjige barǵan sapary este qalǵan. Ár kúıdi oınar aldynda shyǵý tarıhyn aıtyp otyratyn Seken «Kóńil tolqynyna» kelgende sál bógelip, daǵdaryp qalǵanda, sol tustaǵy Qazaqstan halqy Assambleıasy tóraǵasynyń orynbasary, top jetekshisi Jumataı Álıuly dereý mıkrofondy julyp alyp, «Semeı-Nevada» – «Hırosıma-Nagasakı» dep habarlap jiberipti. Eshqandaı aýdarmasyz jetkizilgen osy sózden keıin «Kóńil tolqynyna» tebirengen japondar jylap otyryp kúıdi ekinshi ret oryndatqan eken. Bul – kókireginiń kózi, qulaǵynyń sańylaýy bar adamǵa aýdarmany qajet etpeıtin kúıdiń ǵajaıyp qudireti.
Al Úrimjige barǵanda qytaılardyń «Sakń, Sakń» dep aıǵaılap, oryndarynan turyp qoshemet kórsetkeni sonsha, árbir kúıdi qaıtalap oınaýǵa týra kelipti. Muny sol ólkedegi qandas baýyrlarymyz áli kúnge jyr ǵyp aıtady.
Qazirgi ýaqytta Úrimjidegi qytaısha-qazaqsha beriletin aýa aıy málimetinde ekrannan tys (fonynda) Sekenniń «Aq jaýyn» kúıi oryndalyp turady eken. «Aqjaýynnyń» avtoryn bilmese de Qorqyt zamanynan kele jatqan kúı sarynynyń tylsym qupııasyna boı aldyrǵany baıqalady. Tipti, dombyrany teleserıaldaryna da engize bastapty.
Aspan tutastaı bir ǵana qońyrqaı túske enip, arasynda kún shýaǵy jyltyrap jylt etkenimen, sibirlep toqtamaı jaýyp turyp alatyn aq jaýyn men adam kóńiliniń úndesýi, qý tirshiliktiń kúndelikti kúıbeńinen shaıylý, kóńildiń aǵarýy, jannyń tazarýy, aspan men jerdiń, rýhtyń tildesýi, keńistiktiń tuıyqtyǵy – mine, bul Seken ákelgen jańalyq, bul – qulaqpen estý arqyly ǵana túısinetin kúıdegi psıhologııalyq parallelızm.
Seken shyǵarmalarynyń taqyryby san qyrly. 1986 jylǵy «Jeltoqsan tóńkerisine» arnalǵan «Bozdaq» degen kúıi týraly avtordyń ózi 1994 jyly shyqqan «Kóńil tolqyny» jınaǵynda: «Sol kúnderi meniń kóz aldymda bul ǵana emes, únemi qurbandyqtan turatyn búkil qazaq tarıhy, adamnyń qanymen salyq tólep, ózine tirshilik-tynys alyp otyrǵan kezeń oqıǵalary, ár zamanda el úshin, jer úshin sheıit bolǵan qazaqtyń qısapsyz ul-qyzdary elestedi» deıdi.
«Arýana» kúıinde de sary dalany jelmaıasymen qaq jaryp, belden bel, qyrdan qyr asyp, biri botasyn ańsaǵan, biri «tiri sheıitke» aınalǵan ulyn izdegen sherli kókirektegi zar tunyp tur. Bul ótken kúnniń elesi emes, munda halyq taǵdyrynyń naqty soraby bar. Munyń astarynda jelmaıasymen Asan qaıǵynyń jeruıyqty izdegeni sııaqty kelmeske ketken kóshpendiler ómiri men el bolashaǵy boı kórsetedi. Buǵan Sh.Aıtmatovtyń «Borandy beket» romanyndaǵy qaharman ananyń kózsiz erligi áser etkeni anyq. Al «Aqjúniste» batyrlar jyryndaǵy jar súıý motıvi saqtalynǵan. Bul kúıden jaınamazyn qubyladan túsirmeı, eshkimge taptatpaǵan qazaq áıeliniń tektiligi, adaldyǵy, estiligi, kóregendiligi jeldeı esip turady. At baýyrynan qan keshken joıqyn soǵysqa attanǵan súıgen jarynyń jolyna minájat aıtyp, eki kózi tórt bolyp telmirip tosýy, aman-esen oralýyna táýap etýi, aýyl-aımaqtyń qamqorshysy, jarylqaýshysy, otbasynyń piri bolǵan ájelerimizdiń asyl beınesine tabyný – adamnyń jan dúnıesin tebirentedi.
«Kók bóri» kúıi – bórili baıraq kóterip, kók bóri kıesimen kún keshken qadym zamannan bergi erjúrektiktiń sımvoly. «Tólegetaı» kúıi – ata-baba rýhyna taǵzym.
«Besik kúıi» (Balaýsa) balalyq shaqpen qoshtasý ispetti. Munda oıyn balasynyń aq qaǵazdyń betindeı kir shalmaǵan kóńili, ańǵaldyǵy, jan shýaǵymen qatar jigittik kezeńge aıaq basý, ómir tabaldyryǵyn attaý sııaqty sana aǵymy kórinis beredi.
Halqymyzda «Er týsa, el úshin» degen dana sózi bar. Bes qarýyn asynyp, tulpar minip tý ustaǵan sol dańqty tulǵalardyń aq bilektiń kúshi, aq naızanyń ushymen qorǵap, bizge qaldyrǵan eń negizgi murasy – osynshama keń kólemdegi qasıetti qara jer. Bul turǵydan baǵalaǵanda «Uly dala» kúıiniń qundylyǵy kúmánsiz.
Seken kúıleriniń birshamasy arnaý janrynyń damý fazasyn kórsetedi. Máselen, «Ókinish» atty kúıinde jurttan buryn talantyna bas ıip, bar yqylasyn tógip bata bergen qoǵam qaıratkeri Ekeıbaı Qashaǵanovtyń obrazy somdalsa, «Málgejdar» atty kúıinde ózin ónerge baýlyǵan ustazy Málgejdar Áýbákirovtiń tulǵasy sheber sıpattalady. Al «Daraboz» kúıi Qabanbaı batyr sııaqty ıdeal-qaharmannyń beınesin ashatyn tuńǵysh mýzykalyq shyǵarma ekendigimen erekshelenedi. «Daraboz» sııaqty «Kúltegin» kúıi de tarıhyn tasqa qashaǵan kóne zaman qoınaýynan tereń syr shertedi.
Seken kúılerinde halyqtyq ónerdiń silemi saqtalǵanymen, ol shertpe kúı men tókpe kúıdiń arasyn jymdastyra otyryp, shertpe kúıde bolmaǵan úlken saǵany qosty. Bul – kúı álemindegi jańalyq. Seken kúıleri eshkimge uqsamaıtyn ózindik qaǵys erekshelikterimen, oń qol basbarmaqtyń beretin dybys boıaýlarymen, zamanaýı ún uıqasymen, ár ǵasyrdyń, ár zamannyń ózine tán saz ıirimderimen aıshyqtalady.
«Aq jaýyn» orkestri qazaqtyń ataqty kúıshi-kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn da sheber oryndaýymen erekshelenedi. Mysaly, Qurmanǵazy, Dına, Táttimbetten bastap, Nurǵısa, Tólegen, Kenjebek, Maǵaýııa, Málgájdar sııaqty óner tarlandarynyń shyǵarmalaryn tyńdaýdyń ózi bir ǵanıbet.
Seken ánderiniń ózi bir tóbe. Aıtalyq, «Otanym – Qazaqstanym», «Asyl ana», «Erke qusym», «Qońyr jel», «Shaǵala», «Tarbaǵataı», «Ósıet», «Baýyrym, sonaý kún qaıda?», «Aıaýly arman, dúnıe» «Aıhaı, zaman», «Qos juldyzym» «Aqqý sazy», «Qarlyǵashym», «Qońyrqaz», «Kóktemim meniń, kóktemim» ánderi men «Men bir jumbaq adammyn» romansy, «Aıaqtalady bári de», «Janymnan tátti ómir» sııaqty tolǵaýlary jurtshylyqqa keńinen tanys.
Ulttyq mýzyka arnasynda Seken salǵan altyn saraı ýaqyt jyljyǵan saıyn bıiktep, jarqyraı túsetindiginde shák joq.
Rýda ZAIKENOVA,
fılologııa ǵylymdarynyń
doktory
