ادەبيەت دەگەن الىپ الەمنىڭ قايراتكەرلەرى از ەمەس. ەسىمى ەلدەن بولەك سوندايلىق دارىندى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ. ۇلتتىق رۋحانيات، ءتىل مەن ادەبيەت، جۋرناليستيكا مەن پەداگوگيكا سالالارىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان ازامات ەسىمى اتالعاندا، ونىڭ ەڭبەكتەرىن ەسكە الماۋ – ادىلەتسىزدىك. ول قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، قالامىنىڭ قۋاتىمەن ەلىنىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋگە قىزمەت ەتتى.
ءابىلفايىز ىدىرىسۇلى 1930 جىلى 23 اقپاندا قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى اۋدانىنداعى ەگىندىساي اۋىلىندا تۋعان. جازۋشى، جۋرناليست، پەداگوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ول 800-دەن استام پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار، وچەركتەر، وقۋلىقتار، «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى»، «وچەرك جۋرناليستيكا جانرى رەتىندە»، «باسپا ونىمدەرىن اسەمدەۋ»، تاعى باسقا دا پاندەر بويىنشا ادىستەمەلىك قۇرالدار دايىنداعان ۇستاز. ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ قازاق وقىرماندارىنا «تاڭشولپان» دەرەكتى رومانىنىڭ اۆتورى رەتىندە دە كەڭىنەن تانىمال جازۋشى.
ەڭبەك جولىن جاستار گازەتتەرىنەن باستاپ، بۇكىل ەلگە، الدىمەن، پۋبليتسيست-جۋرناليست رەتىندە تانىمال بولعان ابەكەڭ بۇگىن رەسپۋبليكا جۋرناليستەرىنىڭ بەلگىلى ۇستازىنا اينالىپ وتىر. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كۇردەلى پروبلەمالارىن شەشۋگە قاتىسقان، ونىڭ تەوريالىق نەگىزىن جاساعان مامانداردىڭ ءبىرى. ول ءومىرىنىڭ جارتى عاسىر ۋاقىتىن جۋرناليستيكا، ادەبيەت مايدانىنا ارنادى. ونىڭ قىرىق جىلىندا ۇستازدىقپەن اينالىستى. كوپتەگەن سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، كونكۋرستاردىڭ جۇلدەگەرى بولدى. ونعا تارتا پوۆەست، نوۆەللا، رومانداردىڭ، باسقا دا كوركەم تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. جۋرناليست-ۇستاز رەتىندە ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ اتتارى ايگىلى قاليجان بەكحوجين، تاۋمان اماندوسوۆ، تەمىربەك قوجاكەەۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ سىندى تۇلعالارمەن قاتار قوياتىن مايتالمان مامان ەدى.
ءيا، ارىنى اسقاق، ارمانى بيىك ازامات ەڭبەك ەتۋدەن قاشىپ، تالاپتانۋدان تايساقتاعان جوق، كوپ وقىدى، وقىعانىمەن ءبولىسىپ، وقۋلىقتار جازدى، ىرگەلى باسىلىمداردا ىرىلىك تانىتىپ، عىلىم مەن ءبىلىمدى ناسيحاتتادى، مۇقىم ەلگە ماڭىزدى اقپارات تاراتىپ، تىرشىلىگىن تىلشىلىككە ارنادى. ىرىلەرگە ىلەسىپ، كەمەڭگەرلەرمەن كوشەلەس، كورەگەندىلەرمەن كەسەلەس بولدى. ونىڭ ايعاعى – 21 عاسىر قايماعى اۋەزوۆكە دەگەن ىڭكارلىك.
ابەكەڭنىڭ «اۋەزوۆكە ىڭكارلىك» (اتامۇرا، 1997 ج.) كىتابىن الىڭىز. اۋەزوۆ الەمى دەسىپ جۇرەمىز. ويتكەنى، ونىڭ وزىندىك الەمى بار. اركىمنىڭ ءوز اۋەزوۆى بار. ول الەمنىڭ اۋەزوۆى! عاجاپ بولمىستى اۋەزوۆ اۋليەلىگى! سوندىقتان اۋەزوۆتانۋ – تەرەڭ ءىلىم، ميراس. كەڭەس كەزىندە اۋەزوۆ استارلاپ ايتقان كەيبىر بولجامدار كەيىن ءدال كەلدى.
كىتاپتا نەگىزىندە ۇلى ويشىلدىڭ ءدارىس العان شاكىرتتەرىنە ايتقان سول اۋليەلىكتەرى اڭگىمەلەنەدى.
اۋەزوۆ – 37 جىلعى قۇرباندار تۋرالى «ولار ءالى-اق ورتامىزعا ورالادى» دەگەن ەكەن. ولار اقتالدى. «قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ءالى-اق تانىساسىڭدار» – دەگەن ەكەن، مىنە، ەگەمەن ەل بولدىق. «ازاتتىققا اتتانىستى جاستارىمىز باستايدى» دەگەن ول. 86-نىڭ جەلتوقسانىندا قازاق جاستارى ناق سولاي جاسادى. ۇلى دانا ايتماتوۆ جايلى «ول ءالى-اق ادامزاتتىق بولادى»، دەپ بولجاعان. ول دا ءدال كەلدى.
قىسقاسى، ابەكەڭ ءوزىنىڭ «اۋەزوۆكە ىڭكارلىك» اتتى نوۆەللالار جيناعىندا ۇلى كلاسسيگىمىزدىڭ سونداي اۋليەلىك بولجامدار ايتقان ساۋەگەيلىك ساتتەرىن وقيعالىق جەلىلەرمەن كەلىستى بەينەلەۋ ارقىلى ونىڭ قايتالانباس ابىزدىق تۇلعاسىن سومداعان. ءتىپتى جازۋشى ءوز وي تولعاۋىندا « ماعان اۋەزوۆتىڭ دارىستەرى كوپ كومەكتەستى. مەن ول كىسىنى ءپىر تۇتامىن. ەڭ ءبىرىنشى، سول كىسى مەنىڭ تۇسىمە كىرىپ، ايان بەردى: « ءابىلفايىز، جاز!»، - دەدى » دەپ سىر شەرتەدى. كەيىننەن ءوزى دە اعا تالىمگەر جولىن جالعاپ، قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى اتاندى. باسىلىمداردا باس رەداكتور قىزمەتىن اتقارىپ، بىلگەنىمەن بولىسپەككە بەكىندى. ءتىلشى بولماقتىڭ تىرشىلىگىن تىڭداپ، تالاپتىعا ترامپلين بولدى.
قالامگەردىڭ «سىر مەن شىندىق» اتتى شىعارمالار جيناعىنا (الماتى، «اتامۇرا»، 2000 ج.) ەنگەن «ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىسپەن اسقاقتايىق!» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن تولعاۋىن اتاماسقا بولماس. بۇل تۋىندىدا ءومىر شىندىعى، قازىرگى زامان تىنىسى اششى دا بولسا اقيقاتتى تۋرا دا ءسوز بولادى. جيناققا ەنگەن ءار ماتەريال مەن قازاقپىن دەگەن پەندەنى ەرىكسىز ويلاندىرادى، تەڭسەلتىپ تەبىرەنتەدى. ويتكەنى، ولاردا ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى كوكەيكەستى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. اۆتور: «نەگە ولاي؟!» «نەگە بۇلاي؟!» «نەگە؟!» «ار قايدا، نامىس قايدا؟!» - دەپ تولعانادى.
ونداي تولعانۋدىڭ سىرى مەن شىندىعى ءتىل، ءدىل، ءدىن، جەر ساتۋ، ار، نامىس، حالىق تاعدىرى، قالتالى قازاقتار، كەلىمسەكتەردىڭ باسىنۋى بەيقام قوناقجايلىلىق، قازىنا-بايلىعىمىزدىڭ تالاپايعا ءتۇسۋى، بالا ساتۋ، اتا-انادان بەزۋ، تىڭ كوتەرۋ تراگەدياسى، ءتۇرلى بومبالار جارىلىستار زارداپتارى جايى. ۇلتتىق رۋحپەن، ۇلتتىق نامىستىڭ، ۇلتتىق يدەيانىڭ كەڭىستىك ءمانىسى. بىرىككەن سىبايلاستىق پەن جەمقورلىقتىڭ زاردابى. حالىقتى جاۋلاعان ءتۇرلى كەساپات، دەرتتەرمەن كۇرەس ماسەلەسى، قازاق اۋىلىن تىعىرىقتان شىعارۋ پروبلەمالارى.
اۆتور اتالعان پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلار جيناعىندا «دوس جىلاتىپ ايتادى» ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، الگى سانالعانداردىڭ ءبارىن اشىنا العا جايادى. ۇلتتىق نامىس نەگە كەمىس، ۇلتتىق رۋح نەگە تومەن؟ «قاشان وياناسىن، قازاق؟!» دەپ جان-ايقايىن سىرتقا شىعارادى.
تاعدىرىندا تالايدى كورگەن ۇستاز 1953–1965 جىلدار ارالىعىندا “قازاقستان پيونەرى” (قازىرگى “ۇلان”) گازەتى رەداكتسياسىندا ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، “لەنينشىل جاس” (قازىرگى “جاس الاش”) گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى سىندى قىزمەتتەردى اتقارىپ، ارى قارايعى عۇمىرىن عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋگە ارنايدى.
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزىنىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە جازعان ەڭبەكتەرى دە ءبىر توبە. ماسەلەن، «ادامزات مادەنيەتىنىڭ وركەنى»، «قاراقايلىنى بيلەگەن قازاقتار»، «قازاقتىڭ اتتارى بەيمالىم پاتشالارى، باسپاگەرلەرى»، «Skun كاساك-كوسەم قازاق»، «تەرەڭ تاريحتىڭ وشپەس ءىزى»، «احاڭ مەن «قازاق» گازەتى جايلى اقيقات» اتتى سۇبەلى ەڭبەكتەرى – جوعارىدا ايتقان ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. عالىم بۇل وقۋلىقتارعا ەنگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قازاق باسىلىمدارىنىڭ تاريحى مەن جۋرناليستەرىنىڭ ادەبي ءھام پۋبليتسيستيكالىق مۇرالارىن تەرەڭ تالداپ، تارازىلاپ، عىلىمي باعاسىن بەرىپ، تاسقا باستى. سونداي-اق سول كەزدەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعاپ، گازەت جانرلارى تۋرالى كەڭىنەن تۇسىنىك بەرەدى. بۇل ەڭبەكتەر – جاس جۋرناليستەر مەن ىزدەنۋشىلەر ءۇشىن تاپتىرمايتىن وقۋ قۇرالى، ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ شەجىرەسىن شەرتەتىن قۇندى قازىنا، ءابىلفايىزدىڭ قولتاڭباسى!
ابەكەڭ — التاي ەرلىك پەن قايرات يەسى، قايسار كىسى. ول ومىرگە قۇشتار. قيىندىقتى جەڭە بىلگەن ادام! سول جاق اياق-قولى جانسىز قالعاندا دا ساۋ قولىمەن جازۋمەن اينالىستى. ءسوز باسىندا ايتقانداي قانشاما قۇندى شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدى. ماقساتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بارىن سالدى. وجەتتىگىمەن جانپيدا ارەكەت-كۇرەسىمەن ول كارچاگين، وستروۆسكي جانە ءوزىمىزدىڭ زەينوللا شۇكىروۆتىڭ قايسار ەرلىكتەرىن قايتالادى. اۋىر دەرتكە ۇشىراعاندا، جارتى دەنەسى جانسىزدانىپ جاتقاندا دا ايلاپ-جىلداپ، كۇنى-ءتۇنى جازۋمەن ءوتتى. جاس ۇلعايعان شاقتا قولعا قالام الىپ، كوركەم پروزاعا كىرىسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن ءىس. ونداي جۇرەكتى قالامگەر تەك قازاقتا ەمەس، الەم ادەبيەتىندە دە ساۋساقپەن سانارلىق. الپىستان اسقان جازۋشىنىڭ كوركەم شىعارما جازۋعا وتىرىپ، كۇش-قايراتىن سارپ ەتىپ جازعان توم-توم ەڭبەكتەرىنىڭ سان مىڭ شاكىرتتەر جانىنا سان عاسىر شىراق جاعارى انىق
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتىڭ عۇمىرى – شىندىق پەن ادىلدىك جولىندا سارپ ەتىلگەن سانالى عۇمىر. ونىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى تالاي جاسقا ۇلگى بولدى. عۇمىرىن قازاق باسپاسوزىنە ارناعان ول جۋرناليستيكانىڭ عانا ەمەس، قازاق ءسوزىنىڭ شىراقشىسى. ونىڭ جازعان ءار ەڭبەگى، كوتەرگەن ءار تاقىرىبى – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قالدىرىلعان باعا جەتپەس مۇرا. قالامى جۇردەك، ويى تەرەڭ ازاماتتىڭ ءاربىر ءسوزى – ۇلتتىق سانانىڭ شامشىراعى.
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ پۋبليتسيستيكاسى مەن ءتول تۋىندىلارى قازاق ادەبيەتى مەن جۋرناليستيكاسىندا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىردى. ول ءوز ىسىنە جاي تىلماشتىق رەتىندە قاراعان جوق، ءاربىر تۋىندىعا ۇلتتىق رەڭك بەرىپ، ءتول شىعارمامىزداي سىڭىرە ءبىلدى. ونىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى – ءوز ءىسىن ەركىن يگەرىپ، ونى قازاقى بوياۋمەن ارلەي بىلۋىندە. ءابىلفايىز جانىنا ۇڭىلسەڭىز، ودان ۇلتشىلدىقتى ەمەس ۇلتجاندىلىقتى اڭعاراسىز. اسىپ-تاسقان استامشىلىق پەن داۋرىقپا پوپۋليزمنەن ادا. ءيا، ول ءوز ۇلتىن، ءوز ولكەسىن، حالقىن جانىنداي جاقسى كورىپ، پايدا اكەلۋدى كوزدەدى. دەسەكتە، «ءوز ۇلتىن، حالقىن سۇيگەن ادام، وزگەنى دە وزىندەي قۇرمەت تۇتۋى شارت» - دەپ ۇعىندى.
ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەردىڭ مۇراسىن دارىپتەۋ – بىزگە ارتىلعان امانات. ۇلت ءۇشىن قالام تەربەگەن قالامگەردىڭ ەڭبەگى ءوزى سۇيگەن ەلى، ءوزىن سۇيگەن حالقى باردا ماڭگى جاساي بەرمەك!
يگەردى اقتولقىن
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى
عىلىمي جەتەكشى: ف.ع.ك.، دوتسەنت ع. مايكوتوۆا
