ادەتتەگىدەي كەشكىسىن الەۋمەتتىك جەلىنى پاراقتاپ وتىرىپ، ساياساتتانۋشى ولجاس ءابىلدىڭ جازباسىنا كوزىم ءتۇستى. "قوجالىداعى گەنوتسيد" اتتى دەرەكتى ءفيلمى تۋرالى اقپاراتپەن بولىسكەن ساياساتتانۋشىنىڭ كورسەتكەن سىلتەمەسىن باسىپ... ءجۇز، ەلۋ جىل ەمەس، بۇگىنگى كۇننەن تۇپ-تۋرا 28 جىل بۇرىن عانا بولعان وقيعا تۋرالى ءفيلمدى جۇرەكتەن قان، كوزدەن جاس سورعالاپ وتىرىپ كورمەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن.
جالپى، جۋرناليست ەموتسياعا بەرىلمەۋى كەرەك دەگەن قاعيدا بار. ايتسە دە، قاراپايىم عانا، ەشبىر جازىعى جوق ادامنىڭ ساناعا سىيمايتىن ازاپتارعا ۇشىراعانىن كورىپ وتىرىپ، الدەبىر قاعيدانى اتتاۋعا تۋرا كەلەتىن ساتتەر دە بولادى ەكەن. «قوجالى گەنوتسيدى» دەپ اتالاتىن دەرەكتى ءفيلمنىڭ جەلىسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وقىرمانعا سوزبەن جەتكىزۋ ارتىق بولماس.
1988 جىلى ازەربايجان حالقىنا قارسى سوعىس اشقان ارمياندار 1992 جىلى باكۋ قالاسىن ويراندايدى. تاۋلى قاراباحقا تاياۋ ورنالاسقان اۋىلدارعا ارمياندار ءجيى شابۋىل جاساپ، ەلدىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋمەن بولادى. 1992 جىلعى اقپاننىڭ ايازدى ءتۇنىن ءۇش وزەننىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان قوجالى قالاسىنىڭ حالقى الاڭسىز قارسى العان ەدى. جەتى مىڭنان استام تۇرعىنى بار بۇل قالادا ستراتەگيالىق نىسان سانالاتىن اۋەجاي ورنالاسقان.
قوجالىداعى قاندى ءتۇن
1992 جىلدىڭ 26 اقپانى قوجالى حالقى ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارالى، قان توگىلگەن كۇن سانالادى. سول كەزدە قوجالى قالاسىندا لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان، بۇگىن دە وقيعانىڭ ءتىرى كۋاگەرى سانالاتىن ەلمان مامەدوۆ: «سول ءتۇنى قالاعا اسكەري تەحنيكالار كىرگىزىلگەنىن حابارلاعانى سول ەدى، بەس مينۋت وتپەي اق توبەمىزدەن وق جاۋدى. تۇنگى 11-30- دا باستالدى بۇل سۇمدىق»،-دەيدى.
سول كۇنگى سۇمدىق وقيعانىڭ بۇگىنگى ءتىرى كۋاگەرلەرىنىڭ تاعى ءبىرى دۋردانا اگاەۆا: «سول اياعىما وق ءتيىپ جارالاندىم. ەسىمدى جيناپ، كوزىمدى اشقانىمدا اينالام تولعان مايىتتەر ەكەن. سول ساتتە ارميانداردىڭ ناعىز حايۋان ەكەنىنە كوزىم جەتتى. قاسىمدا قانجوسا بولىپ جاتقان مايىتتەردىڭ ىشىندە جاسقا تولماعان بالالار مەن سەكسەننەن اسقان قاريالار بولدى. مەنىڭ كوز الدىمدا بالاسىن قۇشاقتاعان ءبىر ايەل قاشپاققا ۇمتىلعانى سول ەدى، ارميان سولداتى شىمىرىكپەستەن اتىپ سالدى. تۇككە تۇسىنبەي، قۇلاعان اناسىنا «تۇرشى» دەپ جالىنعان بالانى دا ارميان سولداتىنىڭ وعى مەرت قىلدى. ءبىز دە تۇتقىندار لاگەرىنە تۇستىك. مەن-20, ءىنىم-17 جاستا ەدى ول كەزدە. مەنى سەگىز كۇن بويى سولداتتار تەپكىنىڭ استىنا الدى. مۇمكىن بولسا، دىبىسىمدى شىعارماۋعا تىرىستىم. ويتكەنى كورشى بولمەدە باۋىرىم دا تەپكىنىڭ استىندا جاتتى. مەنىڭ قينالعانىمدى ەستىپ، باۋىرىمنىڭ جۇرەگى قانسىراعانىن قالامادىم. ەندى ءبىر كۇنى ءبىر ۇيگە اپارىپ، ايازدى كۇنى وزەنگە ءتۇسىردى. سۋدان شىعارىپ، تەمىر شىنجىرمەن ابدەن سابادى. سول كۇنى بۇرىنعى ءوزىمنىڭ ءۇيىمنىڭ جانىنان وتتىك. قيراعان ۇيىمە كوز سالىپ، ءبىر ساتكە وسىعان دەيىن بۇل شاڭىراقتا وتكىزگەن الاڭسىز، باقىتتى كۇندەرىم كوز الدىمنان تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى. بۇرىن اپپاق قالىڭدىق كويلەگىن كيىپ، وسى ۇيىمىزدەن ۇزاتىلىپ، باقىتتى ايەلگە اينالامىن دەپ تالاي ارمانداعان ءساتىمدى ەسكە الدىم... ءبىر كۇنى مەنى سەگىز بىردەي سولدات جابىلىپ تەپكىلەدى. ەسىمنەن تانىپپىن. تامىرىمدى ۇستاپ كورسە، سوقپايدى. ولدىگە ساناپ، مەنى قوقىسقا لاقتىرا سالادى. ەسىمدى جيعانىمدا ءتۇن ەكەن. كوزىمدى اشايىن دەسەم، كىرپىكتەرىم مۇز قاتقاننان اشىلمايدى. ساۋساعىمدى سۋلاپ، كىرپىگىمە جاعىپ، ەكى ساعاتتاي ازاپ شەگىپ جاتىپ، كوزدەرىمدى اشتىم»،- دەپ ەسكە الادى.
بۇل جارا جازىلمايدى
اعاسى ەلشاد اگاەۆ سول ءبىر قارالى كۇندى: «باس-كوزگە قاراماي، قولىنداعى اۆتوماتتارىمەن ابدەن ۇردى. ەرنىم ەكىگە ايىرىلىپ جىرتىلدى. قابىرعامدى بىرتىندەپ سىندىرىپ، سوكتى. ەتپەتىمىزبەن جاتقىزىپ قويىپ، ارماتۋرمەن ۇردى. قانشاما ادامدى كوز الدىمىزدا اتىپ تاستادى»،- دەپ ساناسىن جاڭعىرتتى. ازاپ لاگەرىنەن قوس باۋىر بىرگە شىقتى. وكىنىشكە قاراي، جۇرەككە تۇسكەن قاندى تاڭبا، جانعا سالىنعان جارا سىرتقا شىقپاعان كۇيى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۋردانا مەن ەلشادتىڭ ساناسىندا سايراپ تۇر. ارميان سولداتتارى سالعان بۇل جارا وزدەرىمەن بىرگە كورگە كەتەتىنىن ەكەۋى دە جاقسى بىلەدى.
ازاپ لاگەرىنىڭ تۇتقىنى بولعان مەحريبان بەكيروۆا: «ارمياندار ايەلدەر مەن بالالاردىڭ جەرتولەگە جاسىرىنعانىن ەستىپ، سول جەرگە گراناتا لاقتىرىپ، جاردى. وقتان، وتتان قاشقانداردىڭ ءبىرى كوز الدىمىزدا ولسە، ەندى ءبىرى اۋىر جاراقاتتانىپ جاتتى. سولاردىڭ ىشىندە مەن دە بولدىم. قاسىمدا ءتورت بالام بار. ەڭ كىشكەنتاي ءسابيىمنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقانىنا نەبارى ءۇش كۇن عانا بولعان ەدى. ارميان سولداتتارى بەتىمنەن تەۋىپ، باسىمدى اۆتوماتپەن ۇردى. اۋزىمداعى بۇكىل ءتىسىم سىنىپ، ۇگىتىلدى»،- دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنەدى.
قاساپشى سولداتتاردىڭ كوزىنە قان تولعان
وكىنىشكە قاراي، كوزدەرىنە قان تولعان ارميانداردى شىرىلداي جىلاعان بالانىڭ داۋسى دا، بىتىمگە كەلۋ تۋرالى كوتەرىلگەن اق تۋ دا توقتاتپاعان. قولىنا اق تۋ الىپ قارسى شىققان ازەربايجان اقساقالىن ءبىر وقپەن اجال قۇشتىرعان ارميان سولداتتارى مەن بۇرىنعى كسرو-نىڭ 366-شى پولكى حالىقتىڭ قانىن سۋداي اعىزۋدى جالعاستىرا بەرگەن. بۇل ازاپتان قۇتىلۋ ءۇشىن ازەربايجاندار قاقاعان ايازدا گارگار وزەنىن كەسىپ ءوتىپ، ورمانعا قاراي قاشادى. سارىشۇناق ايازدا شىرت ۇيقىسىنان زەڭبىرەكتىڭ داۋسى وياتقان بۇل ادامداردىڭ ۇستىندە نە جىلى كيىمى، اياعىندا اياقكيىمى دە جوق. «از عانا ۋاقىتتا قالا كوك تۇتىنگە وراندى. ۇيلەر قيرادى. سول كۇنگى قالامىزدان شىققان وتتىڭ جالىنى بىزدەن ون التى شاقىرىم الىستا جاتقان اگدامدا كورىنگەن ەكەن. بەتىمىزدى قارىعان ۇسكىرىك اياز بەن قار، جالاڭاياق قار كەشىپ، مۇز توڭعان وزەندى كەشىپ وتتىك. جانىمدا كەلە جاتقانداردىڭ بارلىعى دا توبەسىنەن تونگەن تاجالدان قاشقاندار. جالاڭاياق، جالاڭ باس، ايازدا تاستاي قاراڭعى تۇندە قاشۋدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. مۇنى جەتكىزىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس...»،- دەيدى كوزىندەگى جاسىن ىرىككەن ەلمان مامەدوۆ.
ازاپ لاگەرىندەگى ازالى ۇندەر
تۇنگى ازاپ كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قايتا جالعاسادى. ارميان سولداتتارى كوزىنە تۇسكەن ءاربىر ازەربايجاندى وققا بايلاپ قانا قويماي، يت ازاپپەن ولتىرەدى.
ياشار اليمامەدوۆ تە لاگەر ازاپتارىنىڭ قۇربانى. بالاسىنىڭ الدىندا ياشارعا ارميان سولداتتارىنىڭ كورسەتپەگەن قورلىعى قالماعان. اكەسىنە تيىسپەۋدى سۇراپ جىلاعان ياشاردىڭ بالاسى ارميان سولداتتارىنىڭ جۇرەگىن سەلت ەتكىزبەيدى. بالاسىن دا قوسىپ سابايدى.
مىڭداعان ازەربايجان ەركەكتەرى مەن ايەلدەرى ارميانداردىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. تۇتقىنداردى اياۋسىز ۇرىپ سوققان ارمياندار ولاردى بەلگىسىز باعىتقا سۇيرەگەن. سولاردىڭ اراسىندا ءۇش بالاسىن جەتەكتەگەن، ءبىر ءسابيىن قوينىنا تىققان سول كەزدەگى 27 جاسار مەحريبان بەكيروۆا دا بولادى. ايازدى كۇندە اشتىق پەن ازاپتان ابدەن ەسىنەن اداسقان ول قوينىنداعى ءۇش كۇندىك ءسابيىنىڭ ءتۇسىپ قالعانىن دا بايقاماپتى. «بالالارىمنىڭ ءبىرى سۋ سۇراسا، ەندى ءبىرى نان سۇراپ جىلاپ كەلەدى. ءتۇنى بويى توقتاماستان ءجۇرىپ كەلەمىز. قالجىرادىق. ءتىپتى، اقىلىمىزدان اداسا باستادىق. ەسىمنەن اداسقانىم بولسا كەرەك، قوينىمداعى ءسابيىمنىڭ قاشان، قايدا ءتۇسىپ قالعانىن دا بايقاماپپىن»،- دەپ كوزىنە جاس الدى ول. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، وقيعا ورنىنا كەلگەن چەحيالىق جۋرناليست جارتىلاي ءۇسىپ قالعان ءسابيدى تاۋىپ الىپ، اناسىنا بەرگەن ەكەن. ارمياندار قاساپشىلىق جاساعان سول تۇندە اناسىنىڭ قوينىنان ءتۇسىپ قالعان سول ءسابي 21 جاسقا دەيىن اۋىر دەرتپەن الىسىپ، ازاپ شەگىپتى.
ادامنىڭ باسىن دوپقا اينالدىرعان
قوجالىنى قانعا بوكتىرگەن ارميان سولداتتارى ەڭ اۋىر، ەڭ سوراقى ارەكەتتەرىن تۇتقىندار لاگەرىندە جالعاستىرادى. «تۇتقىندار لاگەرىندە كورمەگەندى كوردىك. جانىمىزدا ءبىر جۇكتى ايەل بولدى. ارميان سولداتى سول ايەلدىڭ قارنىن جارىپ، ىشىنە مىسىقتى سالىپ، ازاپتادى. الگى ايەل تىلمەن ايتىپ جەتكىزە الماس ازاپتا كوز جۇمدى. جالىنىپ، جىلاپ، جالبارىنعانىمىزعا قارامادى. ارميان سولداتتارى كىرپىك قاقپاستان ءبىزدى تاپتاپ، ازاپتاپ، جانشي بەردى. ايەلدەر مەن بالالاردى يتشە قورلاپ، ءبارىنىڭ كوزىنشە ابدەن ەزگىلەدى»،- دەيدى مەحريبان.
وسى وقيعادا جاياۋلاتىپ، وت پەن سۋدى كەشىپ، ازاپتان قاشقان بالالار وزدەرى كورگەن سۇمدىقتى كادردا ايتاتىن جەرى بار. ءبىرى: «اكەم مەن انامدى سويىپ، ءولتىردى»، -دەسە، ەندى ءبىرى: «ەركەكتەردىڭ باسىن كەسىپ الىپ، دوپشا تەۋىپ ابدەن وينادى»،- دەيدى.
بۇل ناعىز گەنوتسيد
«وسى قاندى وقيعا كەزىندە قوجالى حالقىنىڭ 613 ادامى اجال قۇشقان. ولاردىڭ 106-سى ايەل، 63-ءى بالا، 70-ءسى قاريالار. 400-دەن استام ادام جاراقات السا، 1275-ادام تۇتقىنعا الىنعان. 155 بالانىڭ ءبىرى اتا-اناسىنىڭ ءبىرىن جوعالتسا، ەندى ءبىرى تۇل جەتىمگە اينالعان. ال 150 ادامنىڭ تاعدىرى بۇگىنگە دەيىن بەيمالىم كۇيدە قالدى. ءولى مە، ءتىرى مە، بەلگىسىز.
بۇل جاي عانا سوعىس ەمەس، بۇل ناعىز گەنوتسيد. قوجالىداعى بۇل قاندى قىرعىن تۋرالى ساناۋلى باسىلىم عانا جازىپ، حابارلادى. تەك ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن اعىلشىن ءجۋرناليستى توماس دەۆاالا «قارا باق» اتتى كىتاپ جازىپ، تالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشادى» دەيدى دەرەكتى ءفيلمنىڭ اۆتورى. تاۋلى قاراباح اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان سەرج ساركسيانمەن بولعان سۇحباتقا نەگىزدەلگەن بۇل كىتاپتا باس قولباسشى بەيبىت تۇرعىندارعا كورسەتىلگەن ازاپ تۋرالى اشىق ايتادى. «قوجالى وقيعاسىنا دەيىن ازەربايجاندار ارميانداردى ادام ساناعىسى كەلمەدى. قولدارىنان تۇك كەلمەيدى دەپ ويلادى. قوجالى وقيعاسىندا ءبىزدىڭ اسكەرىمىز بۇل ستەرەوتيپتىڭ تالقانىن شىعاردى»،- دەيدى ساركسيان ءوز سۇحباتىندا ماساتتانىپ.
قازىر قوجالى جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتكەن ايماق سانالادى. تۇرعىندارى ازەربايجاننىڭ باسقا اۋداندارىنا قونىس اۋدارعان. تۇتقىندار لاگەرىنەن بوساپ شىققانداردىڭ باسىم بولىگى كوپكە بارماي، كوز جۇمعان. ءبىرى ءتانى مەن جانىنا تۇسكەن اۋىر جارانىڭ قانىن جۇتىپ، باقيعا اتتانسا، ەندى ءبىرى ءبۇتىن وتباسىنان، جاقىندارىنان ايىرىلۋدىڭ ازابىنا شىداماي، كۇيىكتەن كوز جۇمىپتى. قانعا بوككەن قوجالى وقيعاسىنان پسيحيكاسىنا سالماق تۇسكەن ەندى ءبىر ادامدار وزدەرىنە قول سالىپ، جالعان دۇنيەمەن قوش ايتىسقان.
«سول كەزدەگى ازاپتى باسىنان كەشكەن كىشكەنتاي قىزدارىمىز بەن ۇلدارىمىزدىڭ امان قالعانى بۇل كۇندە وتباسىلى، بالالى-شاعالى. وكىنىشكە قاراي، ءتان مەن جانعا قاتار تۇسكەن بۇل جارا وقيعا كۋاگەرلەرىنىڭ عانا ەمەس، ەندى ولاردىڭ بالالارىنىڭ بويىنا دا ۇرەي بولىپ ەنگەن. قانعا سىڭگەن قورقىنىش قانمەن ۇرپاققا وتۋدە»، -دەيدى ەلمان مامەدوۆ.
«سول وقيعادان بەرى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. سول كۇننەن كەيىن ءبىر رەت تە كۇلە المادىم. سول وقيعادان كەيىن تويلاردا دا جارقىراپ، قۋانىپ، بيلەگەن ەمەسپىن. بۇگىنگە دەيىن ەڭسەمدى ەزىپ، سول وقيعانىڭ ەلەسى تۇرادى»،- دەيدى ياشار. ءبىر تۇندە جاقىنىنان، جىلى ۇيىنەن، بارىنان ايىرىلعان بۇرىنعى قوجالى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ قازىر ءبىر عانا تىلەگى بار، ءوز توپىراعى قوجالىنى كەرى قايتارۋ. باكۋدە قويىلعان «اشىنعان انانىڭ ايعايى» اتتى ەسكەرتكىش تە ءاربىر ازەربايجاننىڭ جانايعايى، ارمانى، ءۇمىتى.
تاريح بەتتەرىنەن شىندىق وشپەيدى
P.S تاياۋدا باستالعان ارميان مەن ازەربايجان ەلدەرىنىڭ اراسىندا باستالعان قاراباح ءۇشىن سوعىسى ءبىزدىڭ قوعامدى دا ەلەڭ ەتكىزگەنى راس. ەشبىر ساياسي نەمەسە قيتۇرقىلىق جاعدايلارعا قاراماستان، قازاق حالقى ءا دەگەننەن باۋىرلاس ازەربايجان تاراپىن ۇستانىپ، ازەربايجانداردىڭ جەڭىسىنە تىلەۋلەستىگىن بىلدىرۋدە. بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ سالقىن ساياسي ۇستانىمى ارينە، الەم الدىندا قازاقستاننىڭ رەسەي جاققا جالتاقتاپ، ءوزىنىڭ تەمىردەي قاتتى پىكىرىن ايتا الماي وتىرعانىن كورسەتسە كەرەك. الايدا، ون قازاقتىڭ توعىزى باۋىرلاس تۇركىلەرىمىز، ازەربايجان حالقىنىڭ بۇل سوعىستا جەڭىس تۋىن جەلبىرەتىپ، ءوزىنىڭ بيىك تۇعىرىنا شىعارىنا سەنىمدى جانە سوعان تىلەۋلەس تە. سوعان قاراماستان، ەلىمىزدە ءدال وسى ازەربايجان مەن ارميان سوعىسىنا قاتىستى بىرجاقتى، شىندىققا جاناسپايتىن اقپارات تاراتقان باق-تار دا تابىلۋدا. بۇل ارينە، وكىنىشتى. ۋاقىت وتەر، تاريحقا ءتيىستى باعاسى بەرىلەر. بۇگىنگى ساياسي جۇيەمىزدىڭ ورنىن باسقاسى باسار. سول كەزدە تاريحتىڭ دا، ادامزاتتىڭ دا الدىندا ءجۇزىمىز تومەن بولماس ارەكەتتى بۇگىن جاساعانىمىز اربىرىمىزگە ءجون بولار ەدى. ويتكەن، وتكەن كۇننىڭ ىزدەرىن قار دا، جاڭبىر دا، جەل دە وشىرە المايدى. ويتكەنى وتكەن كۇندەردىڭ ءار ساتىندە ادام تاعدىرى بار. وتكەن تاريحتىڭ ءار پاراعىندا اششى شىندىق پەن ازالى ءۇن بولاتىنىن ۇمىتپايىق. (ماقالا يۋتۋب ارناسىنداعى "گەنوتسيد ۆ كودجالى" دەرەكتى ءفيلمىنىڭ نەگىزىندە جازىلدى. ورىس تىلىنەن اۋدارىلىپ بەرىلدى.)
مەرۋەرت حۋساينوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
سۋرەتتەر ينتەرنەتتەن الىندى.
