Ädettegıdei keşkısın äleumettık jelını paraqtap otyryp, saiasattanuşy Oljas ÄBILDIŊ jazbasyna közım tüstı. "Qojalydaǧy genosid" atty derektı filmı turaly aqparatpen bölısken saiasattanuşynyŋ körsetken sıltemesın basyp... Jüz, elu jyl emes, bügıngı künnen tūp-tura 28 jyl būryn ǧana bolǧan oqiǧa turaly filmdı jürekten qan, közden jas sorǧalap otyryp körmeu mümkın emes eken.
Jalpy, jurnalist emosiiaǧa berılmeuı kerek degen qaǧida bar. Äitse de, qarapaiym ǧana, eşbır jazyǧy joq adamnyŋ sanaǧa syimaityn azaptarǧa ūşyraǧanyn körıp otyryp, äldebır qaǧidany attauǧa tura keletın sätter de bolady eken. «Qojaly genosidı» dep atalatyn derektı filmnıŋ jelısın qaǧazǧa tüsırıp, oqyrmanǧa sözben jetkızu artyq bolmas.
1988 jyly äzerbaijan halqyna qarsy soǧys aşqan armiandar 1992 jyly Baku qalasyn oirandaidy. Tauly Qarabahqa taiau ornalasqan auyldarǧa armiandar jiı şabuyl jasap, eldıŋ üreiın ūşyrumen bolady. 1992 jylǧy aqpannyŋ aiazdy tünın üş özennıŋ saǧasynda ornalasqan Qojaly qalasynyŋ halqy alaŋsyz qarsy alǧan edı. Jetı myŋnan astam tūrǧyny bar būl qalada strategiialyq nysan sanalatyn äuejai ornalasqan.
Qojalydaǧy qandy tün
1992 jyldyŋ 26 aqpany Qojaly halqy üşın künı bügınge deiın qaraly, qan tögılgen kün sanalady. Sol kezde Qojaly qalasynda lauazymdy qyzmet atqarǧan, bügın de oqiǧanyŋ tırı kuägerı sanalatyn Elman Mamedov: «Sol tünı qalaǧa äskeri tehnikalar kırgızılgenın habarlaǧany sol edı, bes minut ötpei aq töbemızden oq jaudy. Tüngı 11-30- da bastaldy būl sūmdyq»,-deidı.
Sol küngı sūmdyq oqiǧanyŋ bügıngı tırı kuägerlerınıŋ taǧy bırı Durdana Agaeva: «Sol aiaǧyma oq tiıp jaralandym. Esımdı jinap, közımdı aşqanymda ainalam tolǧan mäiıtter eken. Sol sätte armiandardyŋ naǧyz haiuan ekenıne közım jettı. Qasymda qanjosa bolyp jatqan mäiıtterdıŋ ışınde jasqa tolmaǧan balalar men seksennen asqan qariialar boldy. Menıŋ köz aldymda balasyn qūşaqtaǧan bır äiel qaşpaqqa ūmtylǧany sol edı, armian soldaty şımırıkpesten atyp saldy. Tükke tüsınbei, qūlaǧan anasyna «tūrşy» dep jalynǧan balany da armian soldatynyŋ oǧy mert qyldy. Bız de tūtqyndar lagerıne tüstık. Men-20, ınım-17 jasta edı ol kezde. Menı segız kün boiy soldattar tepkınıŋ astyna aldy. Mümkın bolsa, dybysymdy şyǧarmauǧa tyrystym. Öitkenı körşı bölmede bauyrym da tepkınıŋ astynda jatty. Menıŋ qinalǧanymdy estıp, bauyrymnyŋ jüregı qansyraǧanyn qalamadym. Endı bır künı bır üige aparyp, aiazdy künı özenge tüsırdı. Sudan şyǧaryp, temır şynjyrmen äbden sabady. Sol künı būrynǧy özımnıŋ üiımnıŋ janynan öttık. Qiraǧan üiıme köz salyp, bır sätke osyǧan deiın būl şaŋyraqta ötkızgen alaŋsyz, baqytty künderım köz aldymnan tızbektelıp ötıp jatty. Būryn appaq qalyŋdyq köilegın kiıp, osy üiımızden ūzatylyp, baqytty äielge ainalamyn dep talai armandaǧan sätımdı eske aldym... Bır künı menı segız bırdei soldat jabylyp tepkıledı. Esımnen tanyppyn. Tamyrymdy ūstap körse, soqpaidy. Öldıge sanap, menı qoqysqa laqtyra salady. Esımdı jiǧanymda tün eken. Közımdı aşaiyn desem, kırpıkterım mūz qatqannan aşylmaidy. Sausaǧymdy sulap, kırpıgıme jaǧyp, ekı saǧattai azap şegıp jatyp, közderımdı aştym»,- dep eske alady.
Būl jara jazylmaidy
Aǧasy Elşad Agaev sol bır qaraly kündı: «Bas-közge qaramai, qolyndaǧy avtomattarymen äbden ūrdy. Ernım ekıge aiyrylyp jyrtyldy. Qabyrǧamdy bırtındep syndyryp, söktı. Etpetımızben jatqyzyp qoiyp, armaturmen ūrdy. Qanşama adamdy köz aldymyzda atyp tastady»,- dep sanasyn jaŋǧyrtty. Azap lagerınen qos bauyr bırge şyqty. Ökınışke qarai, jürekke tüsken qandy taŋba, janǧa salynǧan jara syrtqa şyqpaǧan küiı künı bügınge deiın Durdana men Elşadtyŋ sanasynda sairap tūr. Armian soldattary salǧan būl jara özderımen bırge körge ketetının ekeuı de jaqsy bıledı.
Azap lagerınıŋ tūtqyny bolǧan Mehriban Bekirova: «Armiandar äielder men balalardyŋ jertölege jasyrynǧanyn estıp, sol jerge granata laqtyryp, jardy. Oqtan, ottan qaşqandardyŋ bırı köz aldymyzda ölse, endı bırı auyr jaraqattanyp jatty. Solardyŋ ışınde men de boldym. Qasymda tört balam bar. Eŋ kışkentai säbiımnıŋ dünie esıgın aşqanyna nebary üş kün ǧana bolǧan edı. Armian soldattary betımnen teuıp, basymdy avtomatpen ūrdy. Auzymdaǧy bükıl tısım synyp, ügıtıldı»,- dep kökıregı qars aiyryla kürsınedı.
Qasapşy soldattardyŋ közıne qan tolǧan
Ökınışke qarai, közderıne qan tolǧan armiandardy şyryldai jylaǧan balanyŋ dausy da, bıtımge kelu turaly köterılgen aq tu da toqtatpaǧan. Qolyna aq tu alyp qarsy şyqqan äzerbaijan aqsaqalyn bır oqpen ajal qūştyrǧan armian soldattary men būrynǧy KSRO-nyŋ 366-şy polky halyqtyŋ qanyn sudai aǧyzudy jalǧastyra bergen. Būl azaptan qūtylu üşın äzerbaijandar qaqaǧan aiazda Gargar özenın kesıp ötıp, ormanǧa qarai qaşady. Saryşūnaq aiazda şyrt ūiqysynan zeŋbırektıŋ dausy oiatqan būl adamdardyŋ üstınde ne jyly kiımı, aiaǧynda aiaqkiımı de joq. «Az ǧana uaqytta qala kök tütınge orandy. Üiler qirady. Sol küngı qalamyzdan şyqqan ottyŋ jalyny bızden on alty şaqyrym alysta jatqan Agdamda körıngen eken. Betımızdı qaryǧan üskırık aiaz ben qar, jalaŋaiaq qar keşıp, mūz toŋǧan özendı keşıp öttık. Janymda kele jatqandardyŋ barlyǧy da töbesınen töngen tajaldan qaşqandar. Jalaŋaiaq, jalaŋ bas, aiazda tastai qaraŋǧy tünde qaşudy köz aldyŋyzǧa elestetıŋızşı. Mūny jetkızıp aitu mümkın emes...»,- deidı közındegı jasyn ırıkken Elman Mamedov.
Azap lagerındegı azaly ünder
Tüngı azap kelesı künı taŋerteŋ qaita jalǧasady. Armian soldattary közıne tüsken ärbır äzerbaijandy oqqa bailap qana qoimai, it azappen öltıredı.
Iаşar Alimamedov te lager azaptarynyŋ qūrbany. Balasynyŋ aldynda Iаşarǧa armian soldattarynyŋ körsetpegen qorlyǧy qalmaǧan. Äkesıne tiıspeudı sūrap jylaǧan Iаşardyŋ balasy armian soldattarynyŋ jüregın selt etkızbeidı. Balasyn da qosyp sabaidy.
Myŋdaǧan äzerbaijan erkekterı men äielderı armiandardyŋ tūtqynyna ainaldy. Tūtqyndardy aiausyz ūryp soqqan armiandar olardy belgısız baǧytqa süiregen. Solardyŋ arasynda üş balasyn jetektegen, bır säbiın qoinyna tyqqan sol kezdegı 27 jasar Mehriban Bekirova da bolady. Aiazdy künde aştyq pen azaptan äbden esınen adasqan ol qoinyndaǧy üş kündık säbiınıŋ tüsıp qalǧanyn da baiqamapty. «Balalarymnyŋ bırı su sūrasa, endı bırı nan sūrap jylap keledı. Tünı boiy toqtamastan jürıp kelemız. Qaljyradyq. Tıptı, aqylymyzdan adasa bastadyq. Esımnen adasqanym bolsa kerek, qoinymdaǧy säbiımnıŋ qaşan, qaida tüsıp qalǧanyn da baiqamappyn»,- dep közıne jas aldy ol. Arada bıraz uaqyt ötkende, oqiǧa ornyna kelgen chehiialyq jurnalist jartylai üsıp qalǧan säbidı tauyp alyp, anasyna bergen eken. Armiandar qasapşylyq jasaǧan sol tünde anasynyŋ qoinynan tüsıp qalǧan sol säbi 21 jasqa deiın auyr dertpen alysyp, azap şegıptı.
Adamnyŋ basyn dopqa ainaldyrǧan
Qojalyny qanǧa böktırgen armian soldattary eŋ auyr, eŋ soraqy äreketterın tūtqyndar lagerınde jalǧastyrady. «Tūtqyndar lagerınde körmegendı kördık. Janymyzda bır jüktı äiel boldy. Armian soldaty sol äieldıŋ qarnyn jaryp, ışıne mysyqty salyp, azaptady. Älgı äiel tılmen aityp jetkıze almas azapta köz jūmdy. Jalynyp, jylap, jalbarynǧanymyzǧa qaramady. Armian soldattary kırpık qaqpastan bızdı taptap, azaptap, janşi berdı. Äielder men balalardy itşe qorlap, bärınıŋ közınşe äbden ezgıledı»,- deidı Mehriban.
Osy oqiǧada jaiaulatyp, ot pen sudy keşıp, azaptan qaşqan balalar özderı körgen sūmdyqty kadrda aitatyn jerı bar. Bırı: «Äkem men anamdy soiyp, öltırdı», -dese, endı bırı: «Erkekterdıŋ basyn kesıp alyp, dopşa teuıp äbden oinady»,- deidı.
Būl naǧyz genosid
«Osy qandy oqiǧa kezınde Qojaly halqynyŋ 613 adamy ajal qūşqan. Olardyŋ 106-sy äiel, 63-ı bala, 70-sı qariialar. 400-den astam adam jaraqat alsa, 1275-adam tūtqynǧa alynǧan. 155 balanyŋ bırı ata-anasynyŋ bırın joǧaltsa, endı bırı tūl jetımge ainalǧan. Al 150 adamnyŋ taǧdyry bügınge deiın beimälım küide qaldy. Ölı me, tırı me, belgısız.
Būl jai ǧana soǧys emes, būl naǧyz genosid. Qojalydaǧy būl qandy qyrǧyn turaly sanauly basylym ǧana jazyp, habarlady. Tek arada bıraz uaqyt ötkennen keiın aǧylşyn jurnalistı Tomas Devaala «Qara baq» atty kıtap jazyp, talai şyndyqtyŋ betın aşady» deidı derektı filmnıŋ avtory. Tauly Qarabah äskerınıŋ bas qolbasşysy bolǧan Serj Sarksianmen bolǧan sūhbatqa negızdelgen būl kıtapta bas qolbasşy beibıt tūrǧyndarǧa körsetılgen azap turaly aşyq aitady. «Qojaly oqiǧasyna deiın äzerbaijandar armiandardy adam sanaǧysy kelmedı. Qoldarynan tük kelmeidı dep oilady. Qojaly oqiǧasynda bızdıŋ äskerımız būl stereotiptıŋ talqanyn şyǧardy»,- deidı Sarksian öz sūhbatynda masattanyp.
Qazır Qojaly jer betınen öşıp ketken aimaq sanalady. Tūrǧyndary Äzerbaijannyŋ basqa audandaryna qonys audarǧan. Tūtqyndar lagerınen bosap şyqqandardyŋ basym bölıgı köpke barmai, köz jūmǧan. Bırı tänı men janyna tüsken auyr jaranyŋ qanyn jūtyp, baqiǧa attansa, endı bırı bütın otbasynan, jaqyndarynan aiyryludyŋ azabyna şydamai, küiıkten köz jūmypty. Qanǧa bökken Qojaly oqiǧasynan psihikasyna salmaq tüsken endı bır adamdar özderıne qol salyp, jalǧan düniemen qoş aitysqan.
«Sol kezdegı azapty basynan keşken kışkentai qyzdarymyz ben ūldarymyzdyŋ aman qalǧany būl künde otbasyly, balaly-şaǧaly. Ökınışke qarai, tän men janǧa qatar tüsken būl jara oqiǧa kuägerlerınıŋ ǧana emes, endı olardyŋ balalarynyŋ boiyna da ürei bolyp engen. Qanǧa sıŋgen qorqynyş qanmen ūrpaqqa ötude», -deidı Elman Mamedov.
«Sol oqiǧadan berı şirek ǧasyrdan astam uaqyt öttı. Sol künnen keiın bır ret te küle almadym. Sol oqiǧadan keiın toilarda da jarqyrap, quanyp, bilegen emespın. Bügınge deiın eŋsemdı ezıp, sol oqiǧanyŋ elesı tūrady»,- deidı Iаşar. Bır tünde jaqynynan, jyly üiınen, barynan aiyrylǧan būrynǧy Qojaly qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ qazır bır ǧana tılegı bar, öz topyraǧy Qojalyny kerı qaitaru. Bakude qoiylǧan «Aşynǧan ananyŋ aiǧaiy» atty eskertkış te ärbır äzerbaijannyŋ janaiǧaiy, armany, ümıtı.
Tarih betterınen şyndyq öşpeidı
P.S Taiauda bastalǧan armian men äzerbaijan elderınıŋ arasynda bastalǧan Qarabah üşın soǧysy bızdıŋ qoǧamdy da eleŋ etkızgenı ras. Eşbır saiasi nemese qitūrqylyq jaǧdailarǧa qaramastan, qazaq halqy ä degennen bauyrlas äzerbaijan tarapyn ūstanyp, äzerbaijandardyŋ jeŋısıne tıleulestıgın bıldırude. Bilıktegı şeneunıkterdıŋ salqyn saiasi ūstanymy ärine, älem aldynda Qazaqstannyŋ Resei jaqqa jaltaqtap, özınıŋ temırdei qatty pıkırın aita almai otyrǧanyn körsetse kerek. Alaida, on qazaqtyŋ toǧyzy bauyrlas türkılerımız, äzerbaijan halqynyŋ būl soǧysta jeŋıs tuyn jelbıretıp, özınıŋ biık tūǧyryna şyǧaryna senımdı jäne soǧan tıleules te. Soǧan qaramastan, elımızde däl osy äzerbaijan men armian soǧysyna qatysty bırjaqty, şyndyqqa janaspaityn aqparat taratqan BAQ-tar da tabyluda. Būl ärine, ökınıştı. Uaqyt öter, tarihqa tiıstı baǧasy berıler. Bügıngı saiasi jüiemızdıŋ ornyn basqasy basar. Sol kezde tarihtyŋ da, adamzattyŋ da aldynda jüzımız tömen bolmas ärekettı bügın jasaǧanymyz ärbırımızge jön bolar edı. Öitken, ötken künnıŋ ızderın qar da, jaŋbyr da, jel de öşıre almaidy. Öitkenı ötken künderdıŋ är sätınde adam taǧdyry bar. Ötken tarihtyŋ är paraǧynda aşy şyndyq pen azaly ün bolatynyn ūmytpaiyq. (Maqala Iýtub arnasyndaǧy "Genosid v Kodjaly" derektı filmınıŋ negızınde jazyldy. Orys tılınen audarylyp berıldı.)
Qojalydaǧy qandy tün
1992 jyldyŋ 26 aqpany Qojaly halqy üşın künı bügınge deiın qaraly, qan tögılgen kün sanalady. Sol kezde Qojaly qalasynda lauazymdy qyzmet atqarǧan, bügın de oqiǧanyŋ tırı kuägerı sanalatyn Elman Mamedov: «Sol tünı qalaǧa äskeri tehnikalar kırgızılgenın habarlaǧany sol edı, bes minut ötpei aq töbemızden oq jaudy. Tüngı 11-30- da bastaldy būl sūmdyq»,-deidı.
Sol küngı sūmdyq oqiǧanyŋ bügıngı tırı kuägerlerınıŋ taǧy bırı Durdana Agaeva: «Sol aiaǧyma oq tiıp jaralandym. Esımdı jinap, közımdı aşqanymda ainalam tolǧan mäiıtter eken. Sol sätte armiandardyŋ naǧyz haiuan ekenıne közım jettı. Qasymda qanjosa bolyp jatqan mäiıtterdıŋ ışınde jasqa tolmaǧan balalar men seksennen asqan qariialar boldy. Menıŋ köz aldymda balasyn qūşaqtaǧan bır äiel qaşpaqqa ūmtylǧany sol edı, armian soldaty şımırıkpesten atyp saldy. Tükke tüsınbei, qūlaǧan anasyna «tūrşy» dep jalynǧan balany da armian soldatynyŋ oǧy mert qyldy. Bız de tūtqyndar lagerıne tüstık. Men-20, ınım-17 jasta edı ol kezde. Menı segız kün boiy soldattar tepkınıŋ astyna aldy. Mümkın bolsa, dybysymdy şyǧarmauǧa tyrystym. Öitkenı körşı bölmede bauyrym da tepkınıŋ astynda jatty. Menıŋ qinalǧanymdy estıp, bauyrymnyŋ jüregı qansyraǧanyn qalamadym. Endı bır künı bır üige aparyp, aiazdy künı özenge tüsırdı. Sudan şyǧaryp, temır şynjyrmen äbden sabady. Sol künı būrynǧy özımnıŋ üiımnıŋ janynan öttık. Qiraǧan üiıme köz salyp, bır sätke osyǧan deiın būl şaŋyraqta ötkızgen alaŋsyz, baqytty künderım köz aldymnan tızbektelıp ötıp jatty. Būryn appaq qalyŋdyq köilegın kiıp, osy üiımızden ūzatylyp, baqytty äielge ainalamyn dep talai armandaǧan sätımdı eske aldym... Bır künı menı segız bırdei soldat jabylyp tepkıledı. Esımnen tanyppyn. Tamyrymdy ūstap körse, soqpaidy. Öldıge sanap, menı qoqysqa laqtyra salady. Esımdı jiǧanymda tün eken. Közımdı aşaiyn desem, kırpıkterım mūz qatqannan aşylmaidy. Sausaǧymdy sulap, kırpıgıme jaǧyp, ekı saǧattai azap şegıp jatyp, közderımdı aştym»,- dep eske alady.
Būl jara jazylmaidy
Aǧasy Elşad Agaev sol bır qaraly kündı: «Bas-közge qaramai, qolyndaǧy avtomattarymen äbden ūrdy. Ernım ekıge aiyrylyp jyrtyldy. Qabyrǧamdy bırtındep syndyryp, söktı. Etpetımızben jatqyzyp qoiyp, armaturmen ūrdy. Qanşama adamdy köz aldymyzda atyp tastady»,- dep sanasyn jaŋǧyrtty. Azap lagerınen qos bauyr bırge şyqty. Ökınışke qarai, jürekke tüsken qandy taŋba, janǧa salynǧan jara syrtqa şyqpaǧan küiı künı bügınge deiın Durdana men Elşadtyŋ sanasynda sairap tūr. Armian soldattary salǧan būl jara özderımen bırge körge ketetının ekeuı de jaqsy bıledı.
Azap lagerınıŋ tūtqyny bolǧan Mehriban Bekirova: «Armiandar äielder men balalardyŋ jertölege jasyrynǧanyn estıp, sol jerge granata laqtyryp, jardy. Oqtan, ottan qaşqandardyŋ bırı köz aldymyzda ölse, endı bırı auyr jaraqattanyp jatty. Solardyŋ ışınde men de boldym. Qasymda tört balam bar. Eŋ kışkentai säbiımnıŋ dünie esıgın aşqanyna nebary üş kün ǧana bolǧan edı. Armian soldattary betımnen teuıp, basymdy avtomatpen ūrdy. Auzymdaǧy bükıl tısım synyp, ügıtıldı»,- dep kökıregı qars aiyryla kürsınedı.
Qasapşy soldattardyŋ közıne qan tolǧan
Ökınışke qarai, közderıne qan tolǧan armiandardy şyryldai jylaǧan balanyŋ dausy da, bıtımge kelu turaly köterılgen aq tu da toqtatpaǧan. Qolyna aq tu alyp qarsy şyqqan äzerbaijan aqsaqalyn bır oqpen ajal qūştyrǧan armian soldattary men būrynǧy KSRO-nyŋ 366-şy polky halyqtyŋ qanyn sudai aǧyzudy jalǧastyra bergen. Būl azaptan qūtylu üşın äzerbaijandar qaqaǧan aiazda Gargar özenın kesıp ötıp, ormanǧa qarai qaşady. Saryşūnaq aiazda şyrt ūiqysynan zeŋbırektıŋ dausy oiatqan būl adamdardyŋ üstınde ne jyly kiımı, aiaǧynda aiaqkiımı de joq. «Az ǧana uaqytta qala kök tütınge orandy. Üiler qirady. Sol küngı qalamyzdan şyqqan ottyŋ jalyny bızden on alty şaqyrym alysta jatqan Agdamda körıngen eken. Betımızdı qaryǧan üskırık aiaz ben qar, jalaŋaiaq qar keşıp, mūz toŋǧan özendı keşıp öttık. Janymda kele jatqandardyŋ barlyǧy da töbesınen töngen tajaldan qaşqandar. Jalaŋaiaq, jalaŋ bas, aiazda tastai qaraŋǧy tünde qaşudy köz aldyŋyzǧa elestetıŋızşı. Mūny jetkızıp aitu mümkın emes...»,- deidı közındegı jasyn ırıkken Elman Mamedov.
Azap lagerındegı azaly ünder
Tüngı azap kelesı künı taŋerteŋ qaita jalǧasady. Armian soldattary közıne tüsken ärbır äzerbaijandy oqqa bailap qana qoimai, it azappen öltıredı.
Iаşar Alimamedov te lager azaptarynyŋ qūrbany. Balasynyŋ aldynda Iаşarǧa armian soldattarynyŋ körsetpegen qorlyǧy qalmaǧan. Äkesıne tiıspeudı sūrap jylaǧan Iаşardyŋ balasy armian soldattarynyŋ jüregın selt etkızbeidı. Balasyn da qosyp sabaidy.
Myŋdaǧan äzerbaijan erkekterı men äielderı armiandardyŋ tūtqynyna ainaldy. Tūtqyndardy aiausyz ūryp soqqan armiandar olardy belgısız baǧytqa süiregen. Solardyŋ arasynda üş balasyn jetektegen, bır säbiın qoinyna tyqqan sol kezdegı 27 jasar Mehriban Bekirova da bolady. Aiazdy künde aştyq pen azaptan äbden esınen adasqan ol qoinyndaǧy üş kündık säbiınıŋ tüsıp qalǧanyn da baiqamapty. «Balalarymnyŋ bırı su sūrasa, endı bırı nan sūrap jylap keledı. Tünı boiy toqtamastan jürıp kelemız. Qaljyradyq. Tıptı, aqylymyzdan adasa bastadyq. Esımnen adasqanym bolsa kerek, qoinymdaǧy säbiımnıŋ qaşan, qaida tüsıp qalǧanyn da baiqamappyn»,- dep közıne jas aldy ol. Arada bıraz uaqyt ötkende, oqiǧa ornyna kelgen chehiialyq jurnalist jartylai üsıp qalǧan säbidı tauyp alyp, anasyna bergen eken. Armiandar qasapşylyq jasaǧan sol tünde anasynyŋ qoinynan tüsıp qalǧan sol säbi 21 jasqa deiın auyr dertpen alysyp, azap şegıptı.
Adamnyŋ basyn dopqa ainaldyrǧan
Qojalyny qanǧa böktırgen armian soldattary eŋ auyr, eŋ soraqy äreketterın tūtqyndar lagerınde jalǧastyrady. «Tūtqyndar lagerınde körmegendı kördık. Janymyzda bır jüktı äiel boldy. Armian soldaty sol äieldıŋ qarnyn jaryp, ışıne mysyqty salyp, azaptady. Älgı äiel tılmen aityp jetkıze almas azapta köz jūmdy. Jalynyp, jylap, jalbarynǧanymyzǧa qaramady. Armian soldattary kırpık qaqpastan bızdı taptap, azaptap, janşi berdı. Äielder men balalardy itşe qorlap, bärınıŋ közınşe äbden ezgıledı»,- deidı Mehriban.
Osy oqiǧada jaiaulatyp, ot pen sudy keşıp, azaptan qaşqan balalar özderı körgen sūmdyqty kadrda aitatyn jerı bar. Bırı: «Äkem men anamdy soiyp, öltırdı», -dese, endı bırı: «Erkekterdıŋ basyn kesıp alyp, dopşa teuıp äbden oinady»,- deidı.
Būl naǧyz genosid
«Osy qandy oqiǧa kezınde Qojaly halqynyŋ 613 adamy ajal qūşqan. Olardyŋ 106-sy äiel, 63-ı bala, 70-sı qariialar. 400-den astam adam jaraqat alsa, 1275-adam tūtqynǧa alynǧan. 155 balanyŋ bırı ata-anasynyŋ bırın joǧaltsa, endı bırı tūl jetımge ainalǧan. Al 150 adamnyŋ taǧdyry bügınge deiın beimälım küide qaldy. Ölı me, tırı me, belgısız.
Būl jai ǧana soǧys emes, būl naǧyz genosid. Qojalydaǧy būl qandy qyrǧyn turaly sanauly basylym ǧana jazyp, habarlady. Tek arada bıraz uaqyt ötkennen keiın aǧylşyn jurnalistı Tomas Devaala «Qara baq» atty kıtap jazyp, talai şyndyqtyŋ betın aşady» deidı derektı filmnıŋ avtory. Tauly Qarabah äskerınıŋ bas qolbasşysy bolǧan Serj Sarksianmen bolǧan sūhbatqa negızdelgen būl kıtapta bas qolbasşy beibıt tūrǧyndarǧa körsetılgen azap turaly aşyq aitady. «Qojaly oqiǧasyna deiın äzerbaijandar armiandardy adam sanaǧysy kelmedı. Qoldarynan tük kelmeidı dep oilady. Qojaly oqiǧasynda bızdıŋ äskerımız būl stereotiptıŋ talqanyn şyǧardy»,- deidı Sarksian öz sūhbatynda masattanyp.
Qazır Qojaly jer betınen öşıp ketken aimaq sanalady. Tūrǧyndary Äzerbaijannyŋ basqa audandaryna qonys audarǧan. Tūtqyndar lagerınen bosap şyqqandardyŋ basym bölıgı köpke barmai, köz jūmǧan. Bırı tänı men janyna tüsken auyr jaranyŋ qanyn jūtyp, baqiǧa attansa, endı bırı bütın otbasynan, jaqyndarynan aiyryludyŋ azabyna şydamai, küiıkten köz jūmypty. Qanǧa bökken Qojaly oqiǧasynan psihikasyna salmaq tüsken endı bır adamdar özderıne qol salyp, jalǧan düniemen qoş aitysqan.
«Sol kezdegı azapty basynan keşken kışkentai qyzdarymyz ben ūldarymyzdyŋ aman qalǧany būl künde otbasyly, balaly-şaǧaly. Ökınışke qarai, tän men janǧa qatar tüsken būl jara oqiǧa kuägerlerınıŋ ǧana emes, endı olardyŋ balalarynyŋ boiyna da ürei bolyp engen. Qanǧa sıŋgen qorqynyş qanmen ūrpaqqa ötude», -deidı Elman Mamedov.
«Sol oqiǧadan berı şirek ǧasyrdan astam uaqyt öttı. Sol künnen keiın bır ret te küle almadym. Sol oqiǧadan keiın toilarda da jarqyrap, quanyp, bilegen emespın. Bügınge deiın eŋsemdı ezıp, sol oqiǧanyŋ elesı tūrady»,- deidı Iаşar. Bır tünde jaqynynan, jyly üiınen, barynan aiyrylǧan būrynǧy Qojaly qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ qazır bır ǧana tılegı bar, öz topyraǧy Qojalyny kerı qaitaru. Bakude qoiylǧan «Aşynǧan ananyŋ aiǧaiy» atty eskertkış te ärbır äzerbaijannyŋ janaiǧaiy, armany, ümıtı.
Tarih betterınen şyndyq öşpeidı
P.S Taiauda bastalǧan armian men äzerbaijan elderınıŋ arasynda bastalǧan Qarabah üşın soǧysy bızdıŋ qoǧamdy da eleŋ etkızgenı ras. Eşbır saiasi nemese qitūrqylyq jaǧdailarǧa qaramastan, qazaq halqy ä degennen bauyrlas äzerbaijan tarapyn ūstanyp, äzerbaijandardyŋ jeŋısıne tıleulestıgın bıldırude. Bilıktegı şeneunıkterdıŋ salqyn saiasi ūstanymy ärine, älem aldynda Qazaqstannyŋ Resei jaqqa jaltaqtap, özınıŋ temırdei qatty pıkırın aita almai otyrǧanyn körsetse kerek. Alaida, on qazaqtyŋ toǧyzy bauyrlas türkılerımız, äzerbaijan halqynyŋ būl soǧysta jeŋıs tuyn jelbıretıp, özınıŋ biık tūǧyryna şyǧaryna senımdı jäne soǧan tıleules te. Soǧan qaramastan, elımızde däl osy äzerbaijan men armian soǧysyna qatysty bırjaqty, şyndyqqa janaspaityn aqparat taratqan BAQ-tar da tabyluda. Būl ärine, ökınıştı. Uaqyt öter, tarihqa tiıstı baǧasy berıler. Bügıngı saiasi jüiemızdıŋ ornyn basqasy basar. Sol kezde tarihtyŋ da, adamzattyŋ da aldynda jüzımız tömen bolmas ärekettı bügın jasaǧanymyz ärbırımızge jön bolar edı. Öitken, ötken künnıŋ ızderın qar da, jaŋbyr da, jel de öşıre almaidy. Öitkenı ötken künderdıŋ är sätınde adam taǧdyry bar. Ötken tarihtyŋ är paraǧynda aşy şyndyq pen azaly ün bolatynyn ūmytpaiyq. (Maqala Iýtub arnasyndaǧy "Genosid v Kodjaly" derektı filmınıŋ negızınde jazyldy. Orys tılınen audarylyp berıldı.)
Meruert HUSAİNOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Suretter internetten alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
