تومەندە ءسوز بولاتىن عاجاپ تۋىندىدا قامتىلعان كوكەيكەستى ماسەلەلەر تەك اقش باستاعان باتىس الەمىنە عانا تيەسىلى ەمەس. ويتكەنى وندا الەمدىك قوعامداستىقتىق پەن جاھاندىق نارىق ەكونوميكاسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى ءارى ماڭگىلىك ەل بولۋدى كوكسەيتىن ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ – قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت يننوۆاتسيالىق يدەيالار توپتاستىرىلعان.
كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباەۆ، EQ
ەكونوميكا سالاسى بويىنشا ءححى عاسىردىڭ ەڭ باستاپقى جىلىندا نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان امەريكالىق عۇلاما عالىم دجوزەف يۋدجين ستيگليتستىڭ (Joseph Eugene Stiglitz) «الاپات سىزات» («The Great Divide») اتتى عىلىمي-ساراپتامالىق تۋىندىسى 2015 جىلى الدىمەن اقش-تا ودان سوڭ، ىلە-شالا حالىقارالىق «Penguin» باسپالار جۇيەسى ارقىلى ۇلىبريتانيا، كانادا، يرلانديا، اۋستراليا، جاڭا زەلانديا جانە وڭتۇستىك افريكا مەملەكەتتەرىندە قاتار جارىق كورىپ، كۇللى الەمنىڭ نازارىنا بىردەن ىلىككەن بولاتىن. سەبەبى بۇل اۋقىمدى دا تاعىلىمى تەرەڭ زەرتتەۋدىڭ ءدال سونداي بيىك مارتەبەگە يە بولاتىن قۇندىلىقتارى جەتىپ ارتىلادى. الايدا بۇل تاقىرىپتى قوزعاماس بۇرىن، عۇلاما دجوزەف ستيگليتستىڭ جەكە باسىنا قاتىستى تۇشىمدى مالىمەتتى ءدال وسى تۇستا ايتا كەتەيىك.
بىرىنشىدەن، د.ستيگليتس – اقش-تىڭ ايتۋلى ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى ءارى دوكتورلىق عىلىمي اتاعىنا دا سول ينستيتۋتتا قول جەتكىزگەن. ەكىنشىدەن، ول – ەكونوميكالىق تەوريانىڭ نەگىزىن قالاعان الەمگە ايگىلى بريتاندىق عالىم دجون مەينارد كەينستىڭ (John Maynard Keynes) ءىزباسارى. ۇشىنشىدەن، ول – 1988 جىلدان باستاپ، اقش-تىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، 1993 جىلدان بەرى بريتانيا اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت–مۇشەسى جانە 2003 جىلدان باستاپ رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شەتەلدىك مۇشەسى. تورتىنشىدەن، اتاقتى عالىم 1997-2000 جىلدار ارالىعىندا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ باس ەكونوميسى لاۋازىمىن يەلەنگەن. بەسىنشىدەن، 1995-1997 جىلدار ارالىعىندا اقش پرەزيدەنتى بيلل كلينتوننىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەر ءجونىندەگى كەڭەسشىلەر توبىن باسقارعان. التىنشىدان، د.ستيگليتس شەكسىز نارىقتى، مونەتاريزمدى، نەوكلاسسيكالىق ەكونوميكالىق مەكتەپتى، سونداي-اق جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە قاتىستى نەوليبەرالدىق كوزقاراستى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ دامۋشى ەلدەردە جۇرگىزگەن جىمىسقى ساياساتىن جانە رەسەيدەگى جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستى جۇرگىزىلگەن ليبەرالدى رەفورمالاردى قاتاڭ سىنعا العان تۇلعا رەتىندە دە كەڭىنەن تانىمال. جەتىنشىدەن، عالىم-ۇستاز دجوزەف ستيگليتس كەمبريدج، يەل، ديۋك، ستەنفورد جانە وكسفورد سىندى الەمنىڭ ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقيدى جانە بۇگىنگى تاڭداعى جۇمىس ورنى – اقش-تىڭ نوبەل سىيلىعىنىڭ 104 جۇلدەگەرىن تۇلەتىپ ۇشىرعان كولۋمبيا عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى.
وسى دەرەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، د.ستيگليتستىڭ «الاپات سىزات» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىنا قايتا ورالساق، تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان بۇل تۋىندىنى اۆتوردىڭ 2012 جىلى جارىق كورگەن «تەڭسىزدىكتىڭ قۇنى» («The Price of Inequality») اتتى عاجاپ تۋىندىسىنىڭ جالعاسى دەۋگە بولادى. ويتكەنى ەكى تۋىندىنىڭ دا زەرتتەۋ وبەكتىسى – اقش. ال اۆتوردىڭ ءوزى بولسا، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ەكونوميكا سالاسىنىڭ اسا بىلىكتى كاسىبي مامانى عانا ەمەس، اقش سىندى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، بيزنەس، بانك جانە قارجى جۇيەلەرىندەگى كۇللى جەتىستىكتەرىمەن قاتار الگى مەملەكەتتىڭ ەتەگىنەن تارتاتىن كەمشىلىكتەرىن دە تەرەڭ بىلەتىن ساياساتكەر تۇلعا ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. سوندىقتان دا بولار، «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، عۇلاما عالىم تەك باتىس الەمىندە عانا ەمەس، شەكسىز ەكونوميكالىق پارمەنى مەن اسكەري قۋاتى جاعىنان بۇگىنگى تاڭدا جەر بەتىندەگى ەڭ قاۋقارلى مەملەكەت سانالاتىن اقش-تىڭ وزەگىن كەمىرگەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ كۇننەن-كۇنگە ءورشي ءتۇسىپ، بۇرىنعىدان بەتەر تەرەڭدەپ بارا جاتقانىن بۇلتارتپايتىن شىنايى دەرەكتەرمەن ايشىقتايدى. سونداي-اق الگى الەۋمەتتىك دەرتتىڭ تۇپكى سەبەپتەرىن جان-جاقتى تالداپ، ونىڭ كەسەلدى سالدارىنىڭ بولاشاقتا الگى مەملەكەتتى قانداي سىن-قاتەرلەرگە ۇشىراتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە تارازىلاپ بەرەدى. بۇل بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، جوعارىدا اتالعان قوس تۋىندىنىڭ تەرەڭدە جاتقان نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىلەرى – اقش حالقىنىڭ 1 پايىزىن قۇرايتىن «التىن ميلليارد» دەپ اتالاتىن ات توبەلىندەي باي-باقۋاتتىلار توبى مەن سول مەملەكەت حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن، ياعني قالعان 99 پايىزىن قۇرايتىن ەكىنشى توپتىڭ اراسىن قاق جارىپ تۇرعان الاپات سىزاتتىڭ بۇگىنگى تاڭدا ۇڭىرەيە كەڭەيىپ، تۇڭعيىق قۇزعا اينالا باستاعانىن، سونداي-اق الگى قۇزدىڭ، ەمى جوق ىندەت سەكىلدى، قوعام اعزاسى مەن ساناسىن كۇن ساناپ كەۋلەپ بارا جاتقانىن دا سان تۇرعىدان زەردەلەپ، ناعىز اششى شىندىقتى ەشبىر بۇكپەسىز ءارى ەشبىر جان جوققا شىعارا المايتىن دايەكتى دە دالەلدى ۋاجدەرمەن تۇيىندەيدى.
ۇشىنشىدەن، د.ستيگليتس «تەڭسىزدىكتىڭ قۇنى» اتتى مونوگرافياسىندا باستاعان تەرەڭ ساراپتامالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ارناسىن «الاپات سىزاتتا» ودان بەتەر كەڭەيتە تۇسەدى. سوسىن كوزگە وتتاي باسىلاتىن ءارى كوكەيگە قونا قالاتىن اۆتوردىڭ باتىل دا وتكىر تۇجىرىمدارى «الاپات سىزاتتا» كوتەرىلگەن كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ تاقىرىپتارىنان عانا ەمەس، ولاردىڭ ىشكى قاتپارىنان دا وتە ايقىن سەزىلەدى. الگى ەڭبەگىندە د.ستيگليتس: «الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك باتىس الەمىن نەگە جايلاپ بارادى جانە مۇنداي جاعدايدا بىزدەر نە ىستەي الامىز؟» دەگەن ريتوريكالىق ساۋالدى كولدەنەڭ تارتادى دا، ءوزىنىڭ اشىق تا ادىلەتتى بولمىسىنا ءتان كورەگەندىگىمەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەردىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ ساياسي بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان تۇلعالاردىڭ «التىن ميللياردتىڭ» ىعىنا جىعىلىپ، تەك سولاردىڭ ءمۇددەلەرىن عانا كوزدەيتىن ادىلەتسىز سالىق زاڭدارى مەن سىڭارجاق ساياسي شەشىمدەرگە جول بەرۋىندە جانە سول سولاقايلىقتىڭ سالدارىنان باسىمدىقتار تاڭداۋدا بيلىك تاراپىنان جىبەرىلىپ جاتاتىن ورەسكەل قاتەلىكتەردە جاتقانىن سان الۋان سىندارلى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى جانە ولاردى بولدىرماۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن دا قوسا ۇسىنادى.
وسى پايىمنىڭ دالەلىندەي، «الاپات سىزات» تۋىندىسىنداعى «قىلمىستى ءولىمنىڭ اناتومياسى: امەريكا ەكونوميكاسىنىڭ قازاعا تاپ بولۋىنا كىم كىنالى؟» دەگەن تاراۋىندا اۆتور سىرت كوزگە شالىنا بەرمەيتىن جانە ءبىر اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. د. ستيگليتس مۇندا 2008 جىلى اقش-تان باستالىپ، كۇللى الەمدى شارپىعان الاپات ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ تۇپكى سەبەپتەرىن تۇبەگەيلى سارالاي كەلىپ، الگى ريتوريكالىق سۇراقتىڭ جاۋابى تىم كۇردەلى ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. ءسويتىپ، سۇڭعىلا عالىم الگى الاپات داعدارىسقا ۇشىراتقان كىنالى توپتىڭ قاتارىنا اقش-تىڭ كۇللى قارجى ينستيتۋتتارىن، سونداي-اق 1981-2009-جىلدار ارالىعىندا 30 جىل مەملەكەت بيلىگىن ۋىسىندا ۇستاعان جانە سول جىلدارى اقش-تىڭ جوعارىدا اتالعان قارجى سەكتورىنا ات توبەلىندەي «التىن ميللياردتىڭ»، ياعني «ءبىر پروتسەنتتىڭ» عانا مۇددەسىن قورعايتىن سىڭارجاق رەفورمالاردى ەنگىزىپ، ولاردى بەلسەندى جۇزەگە اسىرعان اقش پرەزيدەنتتەرى رونالد رەيگان، دجوردج گ.ۋ.بۋش، بيلل كلينتون جانە كىشى دجوردج ۋ.بۋش اكىمشىلىكتەرىن دە جاتقىزادى.
اتالعان ەڭبەگىندە جاھاندىق نارىق ەكونوميكاسى مەن ساياسات الەمىندە ورىن الىپ وتىرعان ورەسكەل تەڭسىزدىك دەرتىنە سىن كوزبەن قاراي وتىرىپ، د.ستيگليتس ايتپاقشى، مايلى جىلىكتىڭ باسىن ۇستاعان جالعىز پروتسەنتتى قۇرايتىن باي-باقۋاتتىلار مەن ءال-اۋقاتى ولاردان الدە قايدا تومەن 99 پايىزدى قۇرايتىن ەكىنشى توپتىڭ باستارى قوسىلا بەرمەيتىنى شىندىقتان ءتىپتى دە الىس ەمەس. ويتكەنى الگى ەكى توپتىڭ مازاسىن قاشىراتىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ ماقسات-مۇراتتارى دا، كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ سالتى دا، ءتىپتى كورەتىن تۇستەرى دە ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل جەردە «اش بالا توق بالامەن وينامايدى، توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى» دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ قاناتتى ءسوزىنىڭ قيسىنى ءدوپ كەلىپ تۇرعانى انىق بايقالادى.
سوسىن دجوزەف ستيگليتس ايتىپ وتىرعانداي، قاتارداعى امەريكالىقتاردى، ادەتتە، كوللەدجدەگى بالا-شاعالارىنىڭ تولەماقىسىن قالاي وتەيتىنى نەمەسە وتباسىنداعى جاقىندارىنىڭ ءبىرى ناۋقاستانا قالسا، ونى قايتىپ ەمدەيتىنى، سونداي-اق زەينەتكە شىعا قالسا، ارى قاراي قالاي كۇن كورەتىنى سەكىلدى وتباسى مەن وشاق قاسىنداعى الەۋمەتتىك تۇيتكىلدەر كوبىرەك الاڭداتادى. ونىڭ ۇستىنە، اۆتور ايتپاقشى، 1930-جىلدارى اقش-تى تۇرالاتقان ۇلى دەپرەسسيا كەزىندە ونداعان ميلليون قاتارداعى قاراپايىم امەريكالىقتاردىڭ باسپانالارىنان ايىرىلىپ، كوشەدە قالعانى جادىنان ءالى شىعا قويماعانى انىق. ال مۇنداي «ۇساق-تۇيەكتەر» بولسا، الگى ءبىر پروتسەنتتەگىلەردىڭ وڭدەرى تۇرماق، تۇستەرىنە دە كىرمەيدى. ويتكەنى «مالى كوپتىڭ مۇڭى كوپ» دەمەكشى، وليگارحتاردىڭ جۇيكەسىن توزدىراتىن تۇيتكىلدەردىڭ سيپاتى ءسىڭىرى شىققان «99 پايىزدىڭ» سامايىن اعارتاتىن ۇساق-تۇيەكتەردەن مۇلدە بولەك. ويتكەنى شىرىگەن بايلاردى كوبىنەسە دىبىستان جۇيرىك ۇشاقتاردىڭ قاي ءتۇرىن ساتىپ الۋ، نە بولماسا وزدەرىنە ەشبىر تەر توكپەي كەلگەن كول-كوسىر تابىستارىن سالىقتان قالاي جاسىرىپ قالۋ سەكىلدى «مازاسىزدىق» كوبىرەك الاڭداتادى.
دجوزەف ستيگليتستىڭ پىكىرىنشە، كۇللى الەمدەگى تۇرمىسى شالقىعان 1 پايىز ءوز تاعدىرلارىنىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، قالعان 99 پايىزعا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنىن سەزە بەرمەيدى. الايدا «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەمەكشى، ەكونوميكالىق الەۋەتى مىقتى كەيبىر مەملەكەتتەردە 1 پايىزدىڭ دا، 99 پايىزدىڭ دا ءمۇمكىندىكتەرى تەڭ. وكىنىشكە قاراي، اۆتور ايتپاقشى، الەمنىڭ ەڭ الپاۋىت ەلىندەگى باي-باقۋاتتىلاردىڭ ساناسىنا الگى شىندىق كىرىپ تە شىقپايدى. سوندىقتان دا بولار، د.ستيگليتس، «ەگەر الگىندەي ادىلەتسىزدىك دەرتى وسىلايشا جالعاسا بەرەتىن بولسا، ونداي مەملەكەتتەردە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق ۇزاققا بارا قويمايدى» دەگەن ءتۇيىندى تۇجىرىمعا تابان تىرەيدى. سوسىن عۇلاما ەكونوميستىڭ بۇلاي توپشىلاۋىنا نەگىز بولاتىن دەرەكتەر «الاپات سىزاتتا» جىرتىلىپ ايىرىلادى. ەندەشە، ەندىگى اڭگىمە جەلىسىن دە سولاي قاراي بۇرالىق.
بىرىنشىدەن، اۆتور ءوز ەلىندەگى 1% بەن 99%-تىڭ اراسىنداعى كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ بارا جاتقان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سىزاتىنىڭ، ەڭ الدىمەن، سوڭعىلاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەكتەلۋىنە سەبەپ بولىپ وتىرعانىن دا، سونىمەن قاتار بۇل دەرتتىڭ مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قۇقىن بۇزىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ءوز الەۋەتتەرىن تولىق پايدالانۋ مۇمكىندىگىنەن دە قوسا ايىرىپ وتىرعانىن بۇكپەسىز اشىپ بەرەدى.
ەكىنشىدەن، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە جول بەرىپ وتىرعان كەسەلدىڭ ەندى ءبىرى، اۆتور ايتپاقشى، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان وليگارحتارعا شەكسىز مونوپوليالىق بيلىك بەرىپ، ولاردىڭ سالىق جەڭىلدىكتەرىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىكتەرىن مولايتىپ وتىرعان ادىلەتسىز زاڭدار ەكەنىن جانە بۇل ادىلەتسىزدىكتىڭ، ءوز كەزەگىندە، الگى بۇرمالاۋشىلىقتى ودان بەتەر كۇشەيتىپ، ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كەرى كەتۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتەتەتىندىگىن نەگىزدەيدى جانە اقش-تا ورىن الىپ وتىرعان الگى داعدارىستاردىڭ باسىم بولىگى ەل ۇكىمەتىنىڭ قارجى سەكتورىندا جۇرگىزىپ وتىرعان سىڭارجاق ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن وتە نانىمدى دايەكتەرمەن تياناقتايدى. اسىرەسە قارجىنى جوعارىدان ءتومەنگە نەمەسە، كەرىسىنشە، تومەننەن جوعارىعا باعىتتاۋعا كەلگەندە ساياسي بيلىكتىڭ سالىقتىق، مونوپوليستىك، قۇقىقتىق جانە ليتسەنزيالىق جەڭىلدىكتەردى ەڭ الدىمەن «التىن ميلليارد» توبىنا بەرىپ، سول توپتىڭ كۇللى حالىقتىڭ ەسەبىنەن شەكسىز بايلىققا كەنەلەتىنىن ۇلكەن باتىلدىقپەن سىنعا الادى.
ۇشىنشىدەن، دجوزەف ستيگليتس وركەندەۋ مەن تۇراقتى دامۋدى كوزدەيتىن كەز كەلگەن مەملەكەت، ەڭ الدىمەن، ادىلەتتى ۇجىمدىق ىقپالداستىققا باسىمدىق بەرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل ىقپالداستىقتىڭ، مەملەكەتتى ءبىرىنشى كەزەكتە ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋعا، عىلىم-ءبىلىم مەن تەحنولوگياعا باسىمدىق بەرۋگە جانە ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا كوبىرەك ينۆەستيتسيا تارتۋعا مىندەتتەيتىنىن دە ەسكەرتەدى. ال بۇل باسىمدىقتار مەن تالاپتار دۇرىس جولعا قويىلمايتىن بولسا، ونداي مەملەكەتتە ەكونوميكانىڭ جاپپاي العا باسۋ ديناميكاسى مۇلدە شاباندايتىنىن دا عۇلاما عالىم ەسكە سالادى.
تورتىنشىدەن، تۋىندى اۆتورىنىڭ پىكىرىنشە، ەكونوميكا مەن ساياسي-الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارداعى تەڭسىزدىكتەردىڭ شىنايى سەبەپتەرىن ەكونوميستەردىڭ ءوزدەرى دە ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. ويتكەنى ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى نارىق ەكونوميكاسىنداعى بارلىق تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى تەك قانا «سۇرانىس پەن ۇسىنىس رەتتەيدى» دەگەن ابدەن ءسۇر بولىپ، دوگماعا اينالىپ كەتكەن ءالجۋاز قاعيدانىڭ ىقپالىنان شىعا الماي ءجۇر.
بەسىنشىدەن، اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىنگى زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ جاپپاي قولدانىسقا ەنۋى بىلىكتى ماماندارعا دا، ورتا ءبىلىمدى ماماندارعا دا سۇرانىستى تىم ازايتىپ جىبەردى. سوندىقتان دا بۇگىنگى جاھاندانۋ ۇدەرىسى الەمدىك نارىققا كەڭ جول اشىپ، ەل ىشىندەگى كاسىبي جۇمىسشىلاردان گورى شەتەلدىك ارزان جۇمىس قولىن وندىرىسكە كوبىرەك تارتۋعا شەكسىز مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
التىنشىدان، قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەر، ونىڭ ىشىندە جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن بۇرىنعى كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ تىم قىسقارىپ كەتۋى دە ەكونوميكانىڭ ورىستەۋىنە ايتارلىقتاي كەرى ىقپالىن تيگىزىپ وتىرعانىن تۋىندى اۆتورى ءوز نازارىنان تىس قالدىرمايدى.
جەتىنشىدەن، نارىق ەكونوميكاسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ەڭ باستى سەبەبى – «التىن ميلليارد» توبىنداعىلاردىڭ قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قاتىناستاردا قالىپتاسىپ قالعان ءوز ۇستەمدىكتەرىنىڭ ەشبىر وزگەرىسسىز جالعاسا بەرۋىن قالايتىنىندا جاتىر. مۇنىڭ ايقىن دالەلىن د.ستيگليتس ەل ىشىندەگى بۇگىنگى ءادىلەتسىز سالىق جۇيەسىنەن بايقاپ وتىرعانىن جاسىرمايدى. ويتكەنى ءىرى كاپيتالدارعا سالىناتىن سالىق مولشەرىنىڭ تىم تومەندىگى كوش باسىنداعى باي-باقۋاتتىلارعا شاش-ەتەكتەن پايدا اكەلەتىن تابىس كوزىنە اينالعانىن جانە مۇنداي جەڭىلدىكتەردى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا دجون روكفەللەر سەكىلدى بانكيرلەر توبى پايدالانعان بولسا، ۇستىمىزدەگى عاسىردا بيلل گەيتس سياقتى وليگارحتار دا قوسا پايدالانىپ وتىرعانىن اۆتور اشىق ايتادى.
سەگىزىنشىدەن، بۇگىنگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن اۆتور قارجى جۇيەسىندە قالىپتاسىپ وتىرعان «بارماق باستى، كوز قىستىلىقپەن» بايلانىستىرادى. اتاپ ايتقاندا، كوپشىلىكتىڭ قۇقىن اياقاستى ەتىپ، باي-باقۋاتتىلاردىڭ كوزدەگەن مۇددەلەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، قارجى جۇيەسىندە قالىپتاسقان بۇرىنعى ادىلەتتى ەرەجەلەر مەن قاعيدالاردى قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ وزدەرى بۇزىپ، جاساندى دا جىمىسقى مۇمكىندىكتەردى ساتىپ الۋعا جول اشىپ وتىرعانىن بۇكپەسىز جايىپ سالادى جانە مۇنىڭ ناقتى دالەلىن دە كەلتىرەدى. ول دالەل مىناۋ: ۇكىمەت قارجى ينستيتۋتتارىنا قارىزعا ءنول پايىزدىڭ ءوسىممەن جەڭىل اقشا بەرەدى دە، ورتادان قايسىبىرەۋلەر ءوز پايداسىن قاعىپ الادى. مۇندايدا زاڭ بۇزۋشىلىقتى باقىلايتىن ينستيتۋتتار كورە تۇرسا دا كوزدەرىن جۇمىپ، ۇندەمەي قويا سالادى. ءبىر ءسوزبەن ايتقاندا، بايلىق بيلىككە باس شۇلعىپ، كوزىن قىسسا، بيلىك تە ءجىبي كەتىپ، بايلىققا قول بۇلعايدى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى وسى عانا.
تۇپتەپ كەلگەندە، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى د.ستيگليتستىڭ «الاپات سىزاتپەن» ايتپاق بولعانى الەمدەگى ات توبەلىندەي باي-باقۋاتتى توپتىڭ ۋىسىنا جيناقتالعان ۇشان-تەڭىز بايلىقتىڭ قوعامدى قاق ءبولىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ وتىن لاۋلاتىپ، تەك جەكەلەگەن ميللياردەرلەردىڭ عانا قالتاسىن تومپايتپاي، يماندى مۇددەلەرگە باعىتتالىپ، قالىڭ بۇقارانىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ادىلەتتى ءبولىنىپ، مەملەكەت يگىلىگىنە ءتيىمدى جۇمسالعانىن كوزدەيدى. ال وليگارحتار بولسا، اۆتور ايتپاقشى، وزىنە قاجەتتىنىڭ ءبارىن دە ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگى جەتىپ ارتىلاتىندىقتان، ۇكىمەتكە شەكەدەن قارايدى. سوندىقتان دا «باي بايىعان سايىن قالتىراۋىق بولادى» دەمەكشى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلان- عايىر بايلىقتارىن استىنا باسىپ، قىزعىشتاي قورعايدى نەمەسە كاريب تەڭىزىندەگى «التىن ميللياردتىڭ» جۇماعىنا اينالعان كايمان ارالدارىنا جاسىرادى. سوندىقتان دا عۇلاما عالىمنىڭ اتالعان تۋىندىسىنان «بايلىق پەن ادام ساناسى قاتار جۇرمەسە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەر تىزگىندەلمەيدى جانە بيلىك پەن قوعامنىڭ بولمىس-ءبىتىمى دە يماندى ارناعا تۇسپەيدى» دەگەن ءمولدىر دە تۇنىق نيەت بوي كورسەتەدى.
«الاپات سىزاتتا» دجوزەف ستيگليتس سونىمەن قاتار جوعارىدا اتالعان 1% بەن 99%-دىڭ اراسىندا ورىن الىپ وتىرعان كۇللى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋعا دا، ءتىپتى ولاردى مۇلدە بولدىرماۋعا دا بولاتىنىنا وتە سەنىمدى ەكەنىن جاسىرمايدى جانە ءوز سەنىمىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن، زەردەلى عالىم اقش-تىڭ بۇگىنگى تاڭداعى الەۋمەتتىك بولمىسىن وزگە كاپيتاليستىك مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك سەكتورلارىمەن سالىستىرا زەرتتەپ، سول تەرەڭ ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە ءوز ەلىنىڭ الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ەكونوميكانىڭ يەسى بولا تۇرىپ، جاستارىنىڭ جوعارى ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى جاعىنان دا، حالقىنىڭ مەديتسينالىق كومەكپەن قامتىلۋى جاعىنان دا، ءادىل سوت شەشىمىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى جاعىنان دا، باسپانامەن قامتىلۋ جاعىنان دا، جوعارى جالاقىمەن قامتىلۋ مۇمكىندىگى جاعىنان دا، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى جاعىنان دا باتىس ەۋروپا مەن سكانديناۆيا ەلدەرى نەمەسە جاپونيا، سينگاپۋر، ت.س.س. تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەرگە قاراعاندا ەداۋىر تومەن تۇرعانىن مىناداي ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن تۇيىندەيدى:
اقش حالقى الەم جۇرتىنىڭ 5%-ى عانا بولعانىمەن، ولاردىڭ اراسىنان سوتتالىپ، جاپپاي تۇرمەگە جابىلعانداردىڭ سانى الەمدىك كورسەتكىشتىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىقتادى. سونىڭ سالدارىنان «ادىلەت» دەگەن ۇعىم بۇل كۇندە قولى ۇزىن ساناۋلى توپتىڭ عانا قولجەتىمدى تاۋارىنا اينالىپ وتىر;
وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن ءۇندى مۇحيتىندا ورنالاسقان كىشكەنتاي عانا ماۆريكيدە بۇگىنگى تاڭدا مەديتسينا دا تەگىن، كوللەدجدە ءبىلىم الۋ دا تەگىن. سونىمەن قاتار تەك قارتتار عانا ەمەس، جاستارعا دا ترانسپورتپەن تەگىن پايدالانۋ قۇقى بەرىلگەن. ال اقش-تا مۇنداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلماعان، ويتكەنى بيۋدجەت ونداي سالماقتى كوتەرە المايدى-مىس. ەسەسىنە، داعدارىس كەزىندە بانكتەر امان قالسا، ەكونوميكا دا امان قالادى جانە بۇنداي قادامنان كۇللى حالىق تا ۇتادى دەپ، مەملەكەت بانك سەكتورىنا 700 ميلليارد دوللار قاراجاتتى وپ-وڭاي تاۋىپ بەرە سالادى. الايدا بۇدان پايدا تاپقان حالىق ەمەس، كەرىسىنشە، تەك بايلار مەن باقۋاتتىلاردىڭ عانا مۇرتتارى مايلاندى;
1969 جىلى مالايزيادان ءبولىنىپ شىققان سينگاپۋر دا وتە كەدەي مەملەكەت بولاتىن ءارى ونداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 25%-عا جەتكەن ەدى. الايدا ابىز كوشباسشى لي كۋان ءيۋدىڭ ارقاسىندا بۇل كۇندە سينگاپۋرلىقتاردىڭ جان باسىنا شاققانداعى تابىستارى 55000 دوللاردى قۇرايدى، ءارى ول ەلدە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك اتاۋلى ءتۇپ تامىرىمەن كەلمەسكە كەتكەن;
مەملەكەتتىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا سينگاپۋرلىقتاردىڭ 90%-ى باسپانالى بولسا، اقش-تا بۇل كورسەتكىش 65%-ى تەڭ;
بۇۇ قابىلداعان جەكە ادامنىڭ دامۋ يندەكسى بويىنشا، اتاپ ايتقاندا، ازاماتتاردىڭ تابىسى، ءبىلىمى جانە دەنساۋلىق دەڭگەيى تۇرعىسىنان شۆەتسيا، دانيا، فينليانديا جانە نورۆەگيا سىندى مەملەكەتتەر 3-ورىندا تۇرسا، اقش 16-ورىندا تۇر. سونداي-اق جاس بالالار اراسىنداعى كەدەيلىك كورسەتكىشى شۆەتسيادا – 7.3% بولسا، اقش-تا بۇل كورسەتكىش 23.1%-عا تەڭ;
وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن ەكونوميكاسى شارىقتاپ تۇرعان جاپونيا دا ۇلكەن داعدارىسقا تاپ بولىپ، سول قىرسىقتىڭ قۇرساۋىنا ۇزاق ۋاقىت شىرمالعان بولاتىن. ءتىپتى كەيىنگى 25 جىل ىشىندە «جاپون سىرقاتى» دەگەن ءسوز تىركەسى دە حالىقارالىق تەرمينگە اينالا باستاعان-دى. الايدا وسى قيىندىقتارعا قاراماستان، جاپونيا مەملەكەتى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن 5%-دان اسىرعان جوق. ال بۇل كورسەتكىش اقش-تا ەكى ەسە كوپ. سونىمەن قاتار جاپونيادا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك دەڭگەيى دە اقش-پەن سالىستىرعاندا ەداۋىر تومەن. مۇنىڭ باستى سەبەبى، 2012 جىلدىڭ سوڭىندا جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعان سيندزو ابەنىڭ ابەنوميكا اتانىپ كەتكەن مونەتارلىق جانە فيسكالدىق رەفورماعا نەگىزدەلگەن زاماناۋي ساياسي-ەكونوميكالىق ساياساتىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
بۇل ورايدا، لي كۋان يۋ مەن سيندزو ابەنىڭ ۇستانىمدارىن تولىق قولداي وتىرىپ، دجوزەف ستيگليتستىڭ 2002 جىلى جاريا ەتكەن مىنا ءبىر پىكىرىنىڭ ءمانى وتە تەرەڭ: «مەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تۇيتكىلدەرىن نارىق رەتتەيدى دەگەنگە سەنە سالاتىن سونشالىقتى اقىماق ەمەسپىن. ويتكەنى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، جۇمىسسىزدىق، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى مەملەكەتتىڭ بەلسەندى ارالاسۋىنسىز ورىن الۋى، ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس».
بۇل ۇرىمتال پىكىردىڭ ناعىز شىندىق ەكەنى ەشبىر كۇمان تۋدىرمايدى. سوسىن دجوزەف ستيگليتستىڭ جوعارىداعى قوس تۋىندىسىندا سينتەزدەلگەن دەرەك كوزدەرى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەردىڭ ءتۇپ-تامىرى تەك ەكونوميكادا عانا ەمەس، مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان كوشباسشىلاردىڭ ۇستانىمدارىنىڭ ساپاسىندا ەكەنىنە تولىق كوز جەتكىزەدى. بۇل پايىمنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن دجوزەف ستيگليتستىڭ الگىندە عانا كەلتىرىلگەن ءتۇيىندى پىكىرىنەن بۇرىن سينگاپۋرلىق «عاجاپ ەكونوميكانىڭ» اتاسى اتانعان لي كۋان ءيۋدىڭ: «مەنىڭ الدىمدا ەكى مۇمكىندىك تۇردى. ءبىرى – بايلىققا كەنەلۋ، ەكىنشىسى – مەملەكەتكە ادال قىزمەت ەتۋ. مەن ەكىنشى جولدى تاڭدادىم» دەۋى نەمەسە عۇلاما ابىزدىڭ: «مەملەكەتتىڭ ۇلىلىعى تەك جەر كولەمىمەن عانا ولشەنبەسە كەرەك. ۇلىلىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلعان حالىقتىڭ جىگەرى مەن بىرلىگى، تاباندىلىعى مەن تەمىردەي ءتارتىبى جانە سول مەملەكەتتى ءوز حالقىنىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالدىرۋعا ۇمتىلعان ۇلتجاندى كوشباسشىلارى مەن كوسەمدەرىنىڭ ساپاسى عانا سومدايدى. سوندىقتان دا مەنى بيلىك تىزگىنىن وزىمە سەنىپ تاپسىرعان حالقىمنىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ماعان قانداي باعا بەرەتىنى كوبىرەك ويلاندىرادى» دەۋى ومىردە ۇزاق جاساپ، كوپتى كورگەن، ارتىنا وشپەس ءىز بەن قايتالانباس ۇلگى-ونەگە قالدىرعان لي كۋان ءيۋدىڭ تەك ءوز حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى ادامزات جادىندا دا ءسوزى مەن ءىسى ۇنەمى ءبىر جەردەن شىققان ناعىز ۇلى كوسەم ءارى ناعىز ۇلى مەريتوكرات تۇلعا بەينەسىندە قالا بەرەتىنى ءسوزسىز. تەك «اقىلدىدان شىققان ءسوز تالاپتىعا بولسىن كەز» دەپ ابىز اباي ايتپاقشى، لي كۋان يۋ مەن دجوزەف ستيگليتس سەكىلدى الەم عۇلامالارىنىڭ زاماناۋي پايىمدارىن ساناعا ءسىڭىرىپ، سكانديناۆيا مەملەكەتتەرى مەن شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ وزىق ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارىن مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ وزەگىنە ورە الاتىن تۇلعالار كوبەيسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى عوي دەگەن ءۇمىتتى تىلەكپەن ماقالاعا نۇكتە قويامىز.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
