Tarazyǵa túsken teńsizdiktiń túp-tamyry

Ekonomıka salasy boıynsha HHI ǵasyrdyń eń bastapqy jylynda Nobel syılyǵymen marapattalǵan amerıkalyq ǵulama ǵalym Djozef Iýdjın Stıglıtiń (Joseph Eugene Stiglitz) «Alapat syzat» («The Great Divide») atty ǵylymı-saraptamalyq týyndysy 2015 jyly aldymen AQSh-ta odan soń, ile-shala halyqaralyq «Penguin» baspalar júıesi arqyly Ulybrıtanııa, Kanada, Irlandııa, Aýstralııa, Jańa Zelandııa jáne Ońtústik Afrıka memleketterinde qatar jaryq kórip, kúlli álemniń nazaryna birden ilikken bolatyn. Sebebi bul aýqymdy da taǵyly­my tereń zertteýdiń dál sondaı bıik mártebege ıe bolatyn qun­dylyqtary jetip artylady. Alaıda bul taqyrypty qozǵamas buryn, ǵulama Djozef Stıglıtiń jeke basyna qatysty tushymdy málimetti dál osy tusta aıta keteıik.

Birinshiden, D.Stıglı – AQSh-tyń aıtýly Massachýsets tehnolo­gııalyq ınstıtýtynyń túlegi ári doktorlyq ǵylymı ataǵyna da sol ınstıtýtta qol jetkizgen. Ekin­shiden, ol – ekonomıkalyq teorııa­nyń negizin qalaǵan álemge áıgili brıtandyq ǵalym Djon Meınard Keınstiń (John Maynard Keynes) izbasary. Úshinshiden, ol – 1988 jyldan bastap, AQSh-tyń Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, 1993 jyldan beri Brıtanııa akade­mııasynyń korrespondent–múshesi jáne 2003 jyldan bastap Reseı Ǵylym Akademııasynyń shetel­dik múshesi. Tórtinshiden, ataqty ǵalym 1997-2000 jyldar aralyǵynda Dúnıejúzilik banktiń bas ekonomısi laýazymyn ıelengen. Besinshiden, 1995-1997 jyldar aralyǵynda AQSh prezıdenti Bıll Klıntonnyń ekonomıkalyq máseleler jónin­degi keńesshiler tobyn basqarǵan. Altynshydan, D.Stıglı shek­siz naryqty, monetarızmdi, neo­klas­sı­kalyq ekonomıkalyq mek­tepti, sondaı-aq jahandaný úderi­sine qatysty neolıberaldyq kóz­qarasty, Halyqaralyq Valıýta Qory­nyń damýshy elderde júrgiz­gen jymysqy saıasatyn jáne Reseı­degi jekeshelendirýge qatysty júrgizilgen lıberaldy reformalardy qatań synǵa alǵan tulǵa retinde de keńinen tanymal. Jetinshi­den, ǵalym-ustaz Djozef Stıglı Kembrıdj, Iel, Dıýk, Stenford jáne Oksford syndy álemniń áıgili ýnıversıtetterinde dáris oqıdy jáne búgingi tańdaǵy jumys orny – AQSh-tyń Nobel syılyǵynyń 104 júldegerin túletip ushyrǵan Kolým­bııa ǵylymı-zertteý ýnıversıteti.

Osy derekterdi eskere otyryp, D.Stıglıtiń «Alapat syzat» atty ǵylymı monografııasy­na qaıta oralsaq, tilge tıek bolyp otyrǵan bul týyndyny avtordyń 2012 jyly jaryq kórgen «Teńsizdiktiń quny» («The Price of Inequality») atty ǵajap týyndysynyń jalǵasy deýge bolady. Óıtkeni eki týyndynyń da zertteý obektisi – AQSh. Al avtordyń ózi bolsa, joǵaryda atap ótkendeı, ekonomıka salasynyń asa bilikti kásibı mamany ǵana emes, AQSh syndy alpaýyt memlekettiń saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik, bıznes, bank jáne qarjy júıelerindegi kúlli jetistikterimen qatar álgi memlekettiń eteginen tartatyn kem­shilikterin de tereń biletin saıa­satker tulǵa ekenine kóz jetkize­miz. Sondyqtan da bolar, «aýrýyn jasyrǵan óledi» demekshi, ǵulama ǵalym tek Batys áleminde ǵana emes, sheksiz ekonomıkalyq pármeni men áskerı qýaty jaǵynan búgingi tańda jer betindegi eń qaýqarly memleket sanalatyn AQSh-tyń ózegin kemirgen áleýmettik teńsizdik pen ádiletsizdiktiń kúnnen-kúnge órshı túsip, burynǵydan beter tereńdep bara jatqanyn bultartpaıtyn shynaıy derektermen aıshyqtaıdy. Sondaı-aq álgi áleýmettik derttiń túpki sebepterin jan-jaqty taldap, onyń keseldi saldarynyń bolashaqta álgi memleketti qandaı syn-qaterlerge ushyratýy múmkin ekendigin de tarazylap beredi. Bul birinshiden.

Ekinshiden, joǵaryda atalǵan qos týyndynyń tereńde jatqan negizgi zertteý obektileri – AQSh halqynyń 1 paıyzyn quraıtyn «altyn mıllıard» dep atalatyn at tóbelindeı baı-baqýattylar toby men sol memleket halqynyń basym kópshiligin, ıaǵnı qalǵan 99 paıyzyn quraıtyn ekinshi top­tyń arasyn qaq jaryp turǵan ala­pat syzattyń búgingi tańda úńireıe keńeıip, tuńǵıyq quzǵa aınala bastaǵanyn, sondaı-aq álgi quzdyń, emi joq indet sekildi, qoǵam aǵzasy men sanasyn kún sanap keýlep bara jatqanyn da san turǵydan zerdelep, naǵyz ay shyndyqty eshbir búkpesiz ári eshbir jan joqqa shyǵara almaıtyn dáıekti de dáleldi ýájdermen túıindeıdi.

Úshinshiden, D.Stıglı «Teń­sizdiktiń quny» atty monogra­fııa­synda bastaǵan tereń sarap­tamalyq zertteý jumystarynyń arnasyn «Alapat syzatta» odan beter keńeıte túsedi. Sosyn kózge ottaı basylatyn ári kókeıge qona qalatyn avtordyń batyl da ótkir tujyrymdary «Alapat syzatta» kóterilgen kókeıkesti máse­lelerdiń taqyryptarynan ǵana emes, olardyń ishki qatparynan da óte aıqyn seziledi. Álgi eńbeginde D.Stıglı: «Áleýmettik teńsizdik Batys álemin nege jaılap barady jáne mundaı jaǵdaıda bizder ne isteı alamyz?» degen rıtorıkalyq saýaldy kóldeneń tartady da, óziniń ashyq ta ádiletti bolmysyna tán kóregendigimen áleýmettik teńsizdikterdiń túp tamyrynyń saıası bılik tizginin ustaǵan tulǵa­lardyń «altyn mıllıardtyń» yǵyna jyǵylyp, tek solardyń múd­­delerin ǵana kózdeıtin ádiletsiz salyq zańdary men syńarjaq saıası sheshimderge jol berýinde jáne sol solaqaılyqtyń saldarynan basymdyqtar tańdaýda bılik tarapynan jiberilip jatatyn óreskel qatelikterde jatqanyn san alýan syndarly derektermen dáleldeıdi jáne olardy boldyrmaýdyń tıimdi joldaryn da qosa usynady.

Osy paıymnyń dálelindeı, «Alapat syzat» týyndysyndaǵy «Qylmysty ólimniń anatomııasy: Amerıka ekonomıkasynyń qazaǵa tap bolýyna kim kináli?» degen taraýynda avtor syrt kózge shalyna bermeıtin jáne bir ay shyndyqtyń betin ashady. D. Stıglı munda 2008 jyly AQSh-tan bastalyp, kúlli álemdi sharpyǵan alapat ekonomıkalyq daǵdarystyń túpki sebepterin túbegeıli saralaı kelip, álgi rıtorıkalyq suraqtyń jaýaby tym kúrdeli ekendigine nazar aýdarady. Sóıtip, suńǵyla ǵalym álgi alapat daǵdarysqa ushy­ratqan kináli toptyń qataryna AQSh-tyń kúlli qarjy ınstıtýttaryn, sondaı-aq 1981-2009-jyldar aralyǵynda 30 jyl memleket bıligin ýysynda ustaǵan jáne sol jyldary AQSh-tyń joǵaryda atalǵan qarjy sektoryna at tóbe­lin­deı «altyn mıllıardtyń», ıaǵnı «bir proenttiń» ǵana múddesin qorǵaı­tyn syńarjaq reformalardy engizip, olardy belsendi júzege asyrǵan AQSh prezıdentteri Ronald Reıgan, Djordj G.Ý.Býsh, Bıll Klınton jáne kishi Djordj Ý.Býsh ákimshilikterin de jatqyzady.

Atalǵan eńbeginde jahandyq naryq ekonomıkasy men saıasat ále­minde oryn alyp otyrǵan óres­kel teńsizdik dertine syn kózben qaraı otyryp, D.Stıglı aıtpaqshy, maıly jiliktiń basyn ustaǵan jalǵyz proentti quraıtyn baı-baqýattylar men ál-aýqaty olardan álde qaıda tómen 99 paıyzdy quraıtyn ekinshi toptyń bastary qosyla bermeıtini shyndyqtan tipti de alys emes. Óıtkeni álgi eki toptyń mazasyn qashyratyn túıtkildi máseleleri ǵana emes, olardyń maqsat-murattary da, kúndelikti ómir súrý salty da, tipti kóretin tústeri de bir-birine uqsa­maıtyny. Bir sózben aıtqanda, bul jerde «ash bala toq balamen oınamaıdy, toq bala ash bolam dep oılamaıdy» degen dana halqymyzdyń qanatty sóziniń qısyny dóp kelip turǵany anyq baıqalady.

Sosyn Djozef Stıglı aıtyp otyrǵandaı, qatardaǵy amerı­kalyq­tardy, ádette, kolledjdegi bala-shaǵalarynyń tólemaqysyn qalaı óteıtini nemese otbasyndaǵy jaqyndarynyń biri naýqastana qalsa, ony qaıtip emdeıtini, sondaı-aq zeınetke shyǵa qalsa, ary qaraı qalaı kún kóretini sekildi otbasy men oshaq qasyndaǵy áleýmettik túıtkilder kóbirek alańdatady. Onyń ústine, avtor aıtpaqshy, 1930-jyldary AQSh-ty turalatqan Uly depressııa kezinde ondaǵan mıllıon qatardaǵy qarapaıym amerıkalyqtardyń baspanalarynan aıyrylyp, kóshede qalǵany jadynan áli shyǵa qoımaǵany anyq. Al mundaı «usaq-túıekter» bolsa, álgi bir proenttegilerdiń óńderi turmaq, tústerine de kirmeıdi. Óıtkeni «maly kóptiń muńy kóp» demekshi, olıgarhtardyń júıkesin tozdyratyn túıtkilderdiń sıpaty sińiri shyqqan «99 paıyzdyń» samaıyn aǵartatyn usaq-túıekterden múlde bólek. Óıtkeni shirigen baılardy kóbinese dybystan júırik ushaqtardyń qaı túrin satyp alý, ne bolmasa ózderine eshbir ter tókpeı kelgen kól-kósir tabys­taryn salyqtan qalaı jasyryp qalý sekildi «mazasyzdyq» kóbirek alańdatady.

Djozef Stıglıtiń pikirinshe, kúlli álemdegi turmysy shalqyǵan 1 paıyz óz taǵdyrlarynyń, túptep kelgende, qalǵan 99 paıyzǵa tikeleı táýeldi ekenin seze bermeıdi. Alaıda «kemedeginiń jany bir» demekshi, ekonomıkalyq áleýeti myqty keıbir memleketterde 1 pa­ıyzdyń da, 99 paıyzdyń da múm­kindikteri teń. Ókinishke qaraı, avtor aıtpaqshy, álemniń eń alpaýyt elindegi baı-baqýattylardyń sanasyna álgi shyndyq kirip te shyqpaıdy. Sondyqtan da bolar, D.Stıglı, «eger álgindeı ádilet­sizdik derti osylaısha jalǵasa bere­tin bolsa, ondaı memleketterde ekonomıkalyq turaqtylyq uzaqqa bara qoımaıdy» degen túıindi tujyrymǵa taban tireıdi. Sosyn ǵulama ekonomıstiń bulaı topshylaýyna negiz bolatyn derekter «Alapat syzatta» jyrtylyp aıy­rylady. Endeshe, endigi áńgime jelisin de solaı qaraı buralyq.

Birinshiden, avtor óz elindegi 1% ben 99%-tyń arasyndaǵy kúnnen-kúnge ulǵaıyp bara jatqan áleýmettik teńsizdik syzatynyń, eń aldymen, sońǵylardyń múmkin­dikteriniń shektelýine sebep bolyp otyrǵanyn da, sonymen qatar bul derttiń memlekettiń eń basty qundylyǵy bolyp tabylatyn halyqtyń basym kópshiliginiń quqyn buzyp qana qoımaı, olardyń óz áleýetterin tolyq paıdalaný múmkindiginen de qosa aıyryp otyrǵanyn búkpesiz ashyp beredi.

Ekinshiden, áleýmettik teńsizdik­ke jol berip otyrǵan keseldiń endi biri, avtor aıtpaqshy, jeń ushynan jalǵasqan olıgarhtarǵa sheksiz monopolııalyq bılik berip, olardyń salyq jeńildikterine qol jetkizý múmkindikterin molaıtyp otyrǵan ádiletsiz zańdar ekenin jáne bul ádiletsizdiktiń, óz kezeginde, álgi burmalaýshylyqty odan beter kúsheıtip, ulttyq eko­nomıkanyń keri ketýine tikeleı yq­pal etetetindigin negizdeıdi jáne AQSh-ta oryn alyp otyrǵan álgi daǵdarystardyń basym bóligi el úkimetiniń qarjy sektorynda júrgizip otyrǵan syńarjaq saıa­satynyń nátıjesi ekenin óte nanymdy dáıektermen tııanaqtaıdy. Ásirese qarjyny joǵarydan tó­men­ge nemese, kerisinshe, tómennen joǵaryǵa baǵyttaýǵa kelgende saıası bıliktiń salyqtyq, monopolıstik, quqyqtyq jáne lıenzııalyq jeńildikterdi eń aldymen «altyn mıllıard» tobyna berip, sol toptyń kúlli halyqtyń esebinen sheksiz baılyqqa keneletinin úlken batyldyqpen synǵa alady.

Úshinshiden, Djozef Stıglı órkendeý men turaqty damýdy kóz­deıtin kez kelgen memleket, eń al­dymen, ádiletti ujymdyq yqpal­dastyqqa basymdyq berý kerek­tigin eskertedi. Óz kezeginde bul yq­pal­dastyqtyń, memleketti birin­shi kezekte ınfraqurylymdy qalyp­tas­t­yrýǵa, ǵylym-bilim men teh­no­lo­gııaǵa basymdyq berýge jáne adamı kapıtaldyń sapasyn art­tyrýǵa kóbirek ınvestıııa tartýǵa mindetteıtinin de eskertedi. Al bul basymdyqtar men talaptar durys jolǵa qoıylmaıtyn bolsa, ondaı memlekette ekonomıkanyń jappaı alǵa basý dınamıkasy múlde shabandaıtynyn da ǵulama ǵalym eske salady.

Tórtinshiden, týyndy avtory­nyń pikirinshe, ekonomıka men saıası-áleýmettik qarym-qatynas­tardaǵy teńsizdikterdiń shynaıy sebepterin ekonomısterdiń óz­deri de dóp basyp aıta almaıdy. Óıtkeni olardyń basym kópshiligi naryq ekonomıkasyndaǵy barlyq túıtkildi máselelerdi tek qana «su­ra­nys pen usynys retteıdi» degen ábden súr bolyp, dogmaǵa aı­na­lyp ketken áljýaz qaǵıdanyń yq­palynan shyǵa almaı júr.

Besinshiden, avtordyń paıymdaýynsha, búgingi zamanaýı tehnolo­gııalardyń jappaı qolda­nysqa enýi bilikti mamandarǵa da, orta bilimdi mamandarǵa da suranysty tym azaıtyp jiberdi. Sondyqtan da búgingi jahandaný úderisi álemdik naryqqa keń jol ashyp, el ishindegi kásibı ju­­mys­shylardan góri sheteldik ar­zan jumys qolyn óndiriske kóbi­rek tar­týǵa sheksiz múmkindik berip otyr.

Altynshydan, qoǵamda oryn alyp otyrǵan saıası-áleýmettik ózgerister, onyń ishinde jumys­shy­lardyń múddesin qorǵaı­tyn burynǵy kásipodaq uıymdary­nyń tym qysqaryp ketýi de ekonomıka­nyń óristeýine aıtarlyqtaı keri yqpalyn tıgizip otyrǵanyn týyn­dy avtory óz nazarynan tys qal­dyrmaıdy.

Jetinshiden, naryq ekonomı­ka­syndaǵy saıası-áleýmettik teń­siz­diktiń eń basty sebebi – «altyn mıllıard» tobyndaǵylardyń qoǵam­dyq jáne áleýmettik qaty­nas­tarda qalyptasyp qalǵan óz ústem­dikteriniń eshbir ózgerissiz jalǵasa berýin qalaıtynynda jatyr. Munyń aıqyn dálelin D.Stıglı el ishindegi búgingi ádi­letsiz salyq júıesinen baıqap otyrǵanyn jasyrmaıdy. Óıtkeni iri kapıtaldarǵa salynatyn sa­lyq mólsheriniń tym tómendigi kósh basyndaǵy baı-baqýattylarǵa shash-etekten paıda ákeletin tabys kózine aınalǵanyn jáne mundaı jeńildikterdi ótken ǵasyrdyń basynda Djon Rokfeller sekildi bankırler toby paıdalanǵan bolsa, ústimizdegi ǵasyrda Bıll Geıts sııaqty olıgarhtar da qosa paıdalanyp otyrǵanyn avtor ashyq aıtady.

Segizinshiden, búgingi áleý­met­tik teńsizdiktiń taǵy bir sebebin avtor qarjy júıesinde qalyp­tasyp otyrǵan «barmaq basty, kóz qystylyqpen» baılanys­tyrady. Atap aıtqanda, kópshiliktiń quqyn aıaqasty etip, baı-baqýattylardyń kózdegen múddelerin qanaǵattan­dyrý úshin, qarjy júıesinde qalyp­tasqan burynǵy ádiletti ere­jeler men qaǵıdalardy qarjy ınstı­týt­tarynyń ózderi buzyp, jasan­dy da jymysqy múmkindikterdi satyp alýǵa jol ashyp otyrǵanyn búk­pe­siz jaıyp salady jáne munyń naqty dálelin de keltiredi. Ol dálel mynaý: úkimet qarjy ınstıtýt­taryna qaryzǵa nól paıyzdyń ósim­men jeńil aqsha beredi de, orta­dan qaısybireýler óz paıdasyn qaǵyp alady. Mundaıda zań buzý­shy­lyqty baqylaıtyn ınstı­týt­tar kóre tursa da kózderin ju­myp, úndemeı qoıa salady. Bir sóz­ben aıtqanda, baılyq bılikke bas shul­ǵyp, kózin qyssa, bılik te jibı ketip, baı­lyqqa qol bulǵaıdy. Toq­san aýyz sózdiń tobyqtaı túıini osy ǵana.

Túptep kelgende, Nobel syı­ly­­ǵynyń laýreaty D.Stıg­lıtiń «Alapat syzatpen» aıtpaq bol­ǵany álemdegi at tóbelindeı baı-baq­ýatty toptyń ýysyna jınaqtalǵan ushan-teńiz baılyqtyń qoǵamdy qaq bólip, áleýmettik teńsizdiktiń otyn laýlatyp, tek jekelegen mıllıarderlerdiń ǵana qaltasyn tompaıtpaı, ımandy múddelerge baǵyttalyp, qalyń buqaranyń múddesin eskere otyryp, ádiletti bólinip, memleket ıgiligine tıimdi jumsalǵanyn kózdeıdi. Al olıgarh­tar bolsa, avtor aıtpaqshy, ózine qajettiniń bárin de satyp alýǵa múmkindigi jetip artylatyndyq­tan, úkimetke shekeden qaraıdy. Sondyqtan da «baı baıyǵan sa­ıyn qaltyraýyq bolady» demekshi, olardyń basym kópshiligi ulan- ǵaıyr baılyqtaryn astyna basyp, qyzǵyshtaı qorǵaı­dy nemese Karıb teńizindegi «Altyn mıllıardtyń» jumaǵyna aınalǵan Kaıman araldaryna jasyrady. Sondyqtan da ǵulama ǵalymnyń atalǵan týyndysynan «baılyq pen adam sanasy qatar júrmese, áleýmettik teńsizdikter tizgindelmeıdi jáne bılik pen qoǵamnyń bolmys-bitimi de ımandy arnaǵa túspeıdi» degen móldir de tunyq nıet boı kórsetedi.

«Alapat syzatta» Djozef Stıg­lı sonymen qatar joǵaryda atalǵan 1% ben 99%-dyń arasynda oryn alyp otyrǵan kúlli áleýmettik teńsizdikterdiń aldyn alýǵa da, tipti olardy múlde boldyrmaýǵa da bolatynyna óte senimdi ekenin jasyrmaıdy jáne óz seniminiń negizsiz emes ekendigin dáleldeý úshin, zerdeli ǵalym AQSh-tyń búgingi tańdaǵy áleýmettik bolmysyn ózge kapıtalıstik memleketterdiń áleýmettik sektorlarymen salystyra zerttep, sol tereń izdenisterdiń nátıjesinde óz eliniń álemdegi eń qýatty ekonomıkanyń ıesi bola turyp, jastarynyń joǵary bilim alý múmkindigi jaǵynan da, hal­qy­nyń medıınalyq kómekpen qam­tylýy jaǵynan da, ádil sot sheshi­mine qol jetkizý múmkindigi jaǵy­nan da, baspanamen qamtylý jaǵy­nan da, joǵary jalaqymen qamtylý múmkindigi jaǵynan da, ómir súrý uzaqtyǵy jaǵynan da Batys Eýropa men Skandınavııa elderi nemese Japonııa, Sıngapýr, t.s.s. turaqty damyp kele jatqan memleketterge qaraǵanda edáýir tómen turǵanyn mynadaı naqty statıstıkalyq málimettermen túıindeıdi:

AQSh halqy álem jurtynyń 5%-y ǵana bolǵanymen, olar­dyń arasynan sottalyp, jappaı túrmege jabylǵandardyń sany álem­­dik kórsetkishtiń tórtten birine jýyqtady. Sonyń saldarynan «ádilet» degen uǵym bul kúnde qoly uzyn sanaýly toptyń ǵana qol­jetimdi taýaryna aınalyp otyr;

Osydan biraz jyldar buryn Úndi muhıtynda ornalasqan kish­kentaı ǵana Mavrıkııde búgingi tańda medıına da tegin, kolledjde bilim alý da tegin. Sonymen qatar tek qarttar ǵana emes, jastarǵa da trans­portpen tegin paıdalaný quqy berilgen. Al AQSh-ta mundaı jeńil­dikter qarastyrylmaǵan, óıtkeni bıýdjet ondaı salmaqty kótere almaıdy-mys. Esesine, daǵdarys kezinde bankter aman qalsa, ekonomıka da aman qalady jáne bundaı qadamnan kúlli halyq ta utady dep, memleket bank sektoryna 700 mıllıard dollar qarajatty op-ońaı taýyp bere salady. Alaıda budan paıda tapqan halyq emes, kerisinshe, tek baılar men baqýattylardyń ǵana murttary maılandy;

1969 jyly Malaızııadan bó­linip shyqqan Sıngapýr da óte kedeı memleket bolatyn ári ondaǵy jumyssyzdyq deńgeıi 25%-ǵa jetken edi. Alaıda abyz kóshbasshy Lı Kýan Iýdiń arqasynda bul kúnde sıngapýrlyqtardyń jan basyna shaqqandaǵy tabystary 55000 dollardy quraıdy, ári ol elde áleýmettik teńsizdik ataýly túp tamyrymen kelmeske ketken;

Memlekettiń syndarly saıa­­saty­nyń arqasynda sıngapýr­lyq­tardyń 90%-y baspanaly bolsa, AQSh-ta bul kórsetkish 65%-y teń;

BUU qabyldaǵan jeke adam­nyń damý ındeksi boıynsha, atap aıtqanda, azamattardyń tabysy, bilimi jáne densaýlyq deńgeıi tur­ǵysynan Shveııa, Danııa, Fınlıan­dııa jáne Norvegııa syndy mem­leketter 3-orynda tursa, AQSh 16-orynda tur. Sondaı-aq jas balalar arasyndaǵy kedeılik kórset­kishi Shveııada – 7.3% bolsa, AQSh-ta bul kórsetkish 23.1%-ǵa teń;

Osydan shırek ǵasyr buryn ekonomıkasy sharyqtap turǵan Japonııa da úlken daǵdarysqa tap bolyp, sol qyrsyqtyń qur­saýyna uzaq ýaqyt shyrmalǵan bolatyn. Tipti keıingi 25 jyl ishinde «japon syrqaty» degen sóz tirkesi de halyqaralyq termınge aınala bastaǵan-dy. Alaıda osy qıyndyqtarǵa qaramastan, Japonııa memleketi jumyssyzdyq deńgeıin 5%-dan asyrǵan joq. Al bul kórsetkish AQSh-ta eki ese kóp. Sonymen qatar Japonııada áleýmettik teńsizdik deńgeıi de AQSh-pen salystyrǵanda edáýir tómen. Munyń basty sebebi, 2012 jyldyń sońynda Japonııa premer-mınıstri bolyp taǵaıyndalǵan Sındzo Abeniń abenomıka atanyp ketken monetarlyq jáne fıs­kaldyq reformaǵa negizdelgen zamanaýı saıası-ekonomıkalyq saıa­satymen tikeleı baılanysty.

Bul oraıda, Lı Kýan Iý men Sındzo Abeniń ustanymdaryn tolyq qoldaı otyryp, Djozef Stıglıtiń 2002 jyly jarııa etken myna bir pikiriniń máni óte tereń: «Men áleýmettik teńsizdik túıtkilderin naryq retteıdi degenge sene salatyn sonshalyqty aqymaq emespin. Óıtkeni áleýmettik teńsizdik, jumyssyzdyq, qorshaǵan ortanyń lastanýy memlekettiń belsendi aralasýynsyz oryn alýy, tipti de múmkin emes».

Bul urymtal pikirdiń naǵyz shyndyq ekeni eshbir kúmán týdyrmaıdy. Sosyn Djozef Stıglı­tiń joǵarydaǵy qos týyndy­synda sıntezdelgen derek kózderi áleýmettik teńsizdikterdiń túp-tamyry tek ekonomıkada ǵana emes, memleket basqarý júıesindegi saıası-ekonomıkalyq bılik tizgi­nin ustaǵan kóshbasshylardyń usta­nym­­darynyń sapasynda ekeni­ne tolyq kóz jetkizedi. Bul paıym­nyń negizsiz emes ekenin dáleldeý úshin Djozef Stıglıtiń álginde ǵana keltirilgen túıindi pikiri­nen buryn sıngapýrlyq «ǵajap ekonomıkanyń» atasy atanǵan Lı Kýan Iýdiń: «Meniń aldymda eki múmkindik turdy. Biri – baılyqqa kenelý, ekinshisi – memleketke adal qyzmet etý. Men ekinshi joldy tańdadym» deýi nemese ǵulama abyzdyń: «Memlekettiń ulylyǵy tek jer kólemimen ǵana ólshenbese kerek. Ulylyqty judyryqtaı jumylǵan halyqtyń jigeri men birligi, tabandylyǵy men temirdeı tártibi jáne sol memleketti óz hal­qy­nyń qutty mekenine aınal­dyrýǵa umtylǵan ultjandy kósh­bas­shylary men kósemderiniń sapasy ǵana somdaıdy. Sondyqtan da meni bılik tizginin ózime senip tapsyrǵan halqymnyń túptiń túbinde maǵan qandaı baǵa beretini kóbirek oılandyrady» deýi ómirde uzaq jasap, kópti kórgen, artyna óshpes iz ben qaıtalanbas úlgi-ónege qaldyrǵan Lı Kýan Iýdiń tek óz halqynyń ǵana emes, kúlli adamzat jadynda da sózi men isi únemi bir jerden shyqqan naǵyz uly kósem ári naǵyz uly merıtokrat tulǵa beı­nesinde qala beretini sózsiz. Tek «aqyldydan shyqqan sóz ta­lap­­tyǵa bolsyn kez» dep abyz Abaı aıt­paqshy, Lı Kýan Iý men Djozef Stıglı sekildi álem ǵulama­lary­­nyń zamanaýı paıymdaryn sanaǵa sińirip, Skandınavııa memle­ketteri men Shyǵys Azııa memle­ket­teriniń ozyq saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik qundylyqtaryn memlekettik saıasatymyzdyń ózegine óre alatyn tulǵalar kóbeıse, nur ústine nur bolar edi ǵoı degen úmitti tilekpen maqalaǵa núkte qoıamyz.

Ádil AHMETOV,

Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,

Halyqaralyq joǵary  mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi