«قىركۇيەك» پە، «قىرگۇيەك» پە؟ «شەكارا» ما، «شەگارا» ما؟ «كوكونىس» پە، «كوگونىس» پە؟ قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسى ءالى دە بولسا بىرىزدىلىككە تۇسپەگەنى جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، 2007 جىلى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» كۇزدىڭ العاشقى ايى «قىركۇيەك» دەپ جازىلسا، 2013 جىلعى سوزدىكتە «قىرگۇيەك» دەپ بەرىلگەن. دۇرىسى قايسى، بۇرىسى قايسى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ الۋ ماقساتىندا «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى گرامماتيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ورىناي جۇباەۆامەن تىلدەستى.
- «قىرگۇيەك», «كوگونىس», «شەگارا» سوزدەرىن گ-مەن جازۋ تۋرالى ۇسىنىستى رابيعا اپاي جاساعان ەدى. 2013 جىلعى سوزدىككە اپايدىڭ ەنگىزگەن وزگەرىسى - سول عانا. سەبەبى بۇل ءسوزدى جۋرناليستتەر "شەكارا، كوكونىس، قىركۇيەك" دەپ ك-مەن ايتاتىنىنا اشۋلاناتىن. كەزىندە م.اۋەزوۆ "قاراگوز" پەساسىنىڭ قويىلىمىن ۇسىنىپ، افيشاعا ىلىنەر كەزدە، رابيعا سىزدىقوۆادان "قاراگوز" ءسوزىنىڭ ك-مەن ەمەس، گ-مەن جازىلۋىن ەملە جۇزىندە زاڭداستىرىپ بەرۋىن وتىنگەن. "امانگەلدى" پەساسىن جارىققا شىعاراردا، ع.مۇسىرەپوۆتە سونداي ءوتىنىش بولعان ەكەن. م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ - ءار ءسوزدىڭ بايىبىنا بارا بىلگەن، سونى پايىمداي بىلگەن ءسوز زەرگەرلەرى، ولاردىڭ ءسوزدى دۇرىس قولدانۋعا قاتىستى كوپتەگەن يدەيالارى مەن وي-تۇجىرىمدارى وتە كەرەمەت قوي! رابيعا اپاي سول كىسىلەردىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءارى تىڭداعان قۇلاققا جاعىمسىز بولماسىن دەپ، وسى ۇستانىمداردى ايتقان بولاتىن. سوندىقتان ول كىسىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا تۇبەگەيلى قارسى شىعىپ، دۇرىس ەمەس دەۋگە دە بولمايدى. مۇنىڭ ارعى جاعىندا ءۋاج بار. سونىمەن قاتار، رابيعا اپاي "قىرگۇيەك، كوگونىس، شەگارا" سوزدەرىمەن شەكتەلمەي، وسى سەكىلدى بىرنەشە ءسوزدىڭ بىرىگۋى ارقىلى جاسالعان سوزدەردى كىرىككەن قالپىندا قولدانۋدى ۇسىنعان. مىسالى، "بۇل كۇن" دەگەن ءسوز كىرىككەن كەزدە تۇرپاتى وزگەرىپ، "بۇگىن" دەگەن سوزگە اينالدى.
«شەكارا», «كوكونىس», «قىركۇيەك» سوزدەرىن مورفولوگيالىق پرينتسيپپەن جازا بەرۋگە بولادى
- اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا - مەنىڭ ۇستازىم. "قىرگۇيەك" ءسوزىنىڭ ەملەسىنە قاتىستى ۇستازىمنىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن، بىراق "شەكارا، كوكونىس، قىركۇيەك" سوزدەرىن مورفولوگيالىق پرينتسيپپەن جازا بەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، بۇل سوزدەر ك-مەن جازىلا بەرىپ، دىبىستاردىڭ دۇرىس ايتىلۋ نورمالارىن مەكتەپتەن باستاپ جۇيەلى تۇردە ۇيرەتكەن ءجون. راديو، تەلەديداردا حابار جۇرگىزەتىن ديكتورلاردى ىرىكتەپ، ولارعا دا ساباقتار جۇرگىزسە دۇرىس بولار ەدى. كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعاتىن ادامدار ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىنىن سەزىنىپ، باسقالارعا ەتالون بولاتىنىن، ۇلگى بولاتىنىن ەسكەرۋى كەرەك.
وتكەن جىلى قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا قازاقشاعا اۋدارىلعان كەي تەرميندەردىڭ قايتا وزگەرگەنىن مالىمدەگەن ەدى.
"ولاردىڭ 300-گە جۋىعى – حالىقارالىق تەرميندەر. مىسالى، "مۇراجاي" دەگەن ءسوز "مۋزەي" بولاتىن بولدى. مۇراعات – ارحيۆ، تاعى سونداي-سونداي نارسەلەر", – دەدى ول.
بۇدان بولەك، ازاتجول – ابزاتس، پايىز – پروتسەنت، سىنىپ – كلاسس، قۇرسىم – شينا، تەڭگەرىم – بالانس، ءانۇران – گيمن، مۇقاممال – ينۆەنتار، اقاۋ – دەفەكت، شەگەندەۋ – دەماركاتسيا، مەيرامحانا – رەستوران، قيمىل – انيماتسيا، ال “الەۋەت” دەگەن ءسوز “پوتەنتسيال” بولىپ قايتا وزگەرتىلدى. وسى ورايدا ءبىز فيلولوگتىڭ بۇل شەشىمگە قاتىستى كوزقاراسىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك.
- قازاق تىلىندە تۇراقتالىپ قالعان بىرقاتار سوزدەر بار. ماسەلەن، مۋزەي-مۇراجاي، ارحيۆ-مۇراعات، پروتسەنت-پايىز، ينتەرنەت-عالامتور. سوڭعى جىلدارى بۇل سوزدەردى ورىسشا قالپىندا ساقتاپ جازۋ ءۇردىس الىپ بارادى. شىنىمدى ايتسام، مەن بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىن. سەبەبى، قازاق تىلىندەگى تەرميندەردىڭ ۇلەس سالماعى وتە از. ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى «جاندى ءتىل» دەڭگەيىنە كوتەرۋىمىز ءۇشىن قازاق تىلىندەگى تەرميندەردىڭ سانىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. بايتۇرسىنوۆتىڭ زامانىنان «سىنىپ» دەپ قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءسوزدى «كلاسس»-قا اۋىستىرۋدىڭ قانداي قاجەتى بار ەدى؟بۇل سوزدە قازاق قىزىعاتىنداي نە بار؟ شىندىعىندا، ول بۇكىل قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىن بۇزىپ تۇر. تۇسىنبەيمىن، كىرمە سوزدەردىڭ بالاماسى تابىلىپ جاتسا، حالىق ونى قابىلداسا، نەگە ءبىز بۇل سوزدەردەن باس تارتۋىمىز كەرەك؟احمەت بايتۇرسىنۇلى: «مادەني جۇرتتاردىڭ تىلىندەگى ادەبيەتتەرىن، عىلىم كىتاپتارىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا، ءپان سوزدەرىنىڭ دايارلىعىنا قىزىقپاي، انا تىلىمىزدەن قاراستىرىپ ءسوز تابۋىمىز كەرەك»،-دەپ ايتىپ كەتتى.
ەۋروپا سولاي ايتسىن، بىراق ءبىز قازاق ءتىلى ءۇشىن قىزمەت ەتۋىمىز قاجەت
- كەزىندە ءبىر مينيستر "جۇيە" دەگەن سوزگە قارسى شىعىپ،ونى «system» دەپ الۋىمىز كەرەك دەگەن ەدى. "جۇيە" - اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە بار ءسوز. قازاق «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى» دەيدى. سوندا «سيستەمدى ءسوز سيستەمىن تابادى، سيستەمسىز ءسوز يەسىن تابادى» بولا ما؟ ءبىز - جۇيەلى ويلاي بىلگەن حالىقپىز. ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى مەن حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىن كورسەتەتىن سوزدەردەن باس تارۋدىڭ قاجەتى جوق. جاقسى، ەۋروپا سولاي ايتسىن،بىراق ءبىز قازاق ءتىلى ءۇشىن قىزمەت ەتۋىمىز قاجەت.
«بالكون» دەگەندى بىرەۋلەر «قىلتيما» دەپ اۋدارىپ، مازاق ەتىپ ەدى
- «قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىلىن الايىقشى. ولار «مىشكا»-عا ء"تىنتۋىر" دەگەن بالاما تاۋىپ بەردى. "بالكون" دەگەندى بىرەۋلەر «قىلتيما» دەپ اۋدارىپ، مازاق ەتىپ ەدى. ال قىتاي قازاقتارى ونى «سامالدىق» دەپ اتايدى. قانداي ادەمى! ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقى بولمىسىمىزعا ءتان سوزدەردى تاۋىپ، قولدانىسقا ەنگىزۋىمىز كەرەك»،-دەپ ءسوزىن اياقتادى ورىناي حانىم.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتامىز: «انا ءتىلى – حالىق بوپ جاساعاننان بەرى جان دۇنيەمىزدىڭ ايناسى، ءوسىپ-ءونىپ تۇرلەنە بەرەتىن، ماڭگى قۇلامايتىن بايتەرەگى»،-دەگەن ەدى. بايتەرەگىمىزدى قۇلاتىپ المايىق..
ديانا اسان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
