ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن، قارجى جۇيەسىندە ەشقانداي اقاۋ بولماۋى كەرەك. بۇل سالانىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، سونشالىق ەكونوميست بولۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان، الدىمەن قاراپايىم سوزدەرمەن تۇسىندىرەيىن.
ەكونوميكا دەگەنىمىز - قارجى جۇيەسى.
ەلدىڭ ەكونوميكاسىنداعى قارجى تەك ءتورت-اق جەردە بولادى:
1) وتباسى بيۋدجەتىندە.
2) مەكەمەلەر بيۋدجەتىندە
3) مەملەكەتتىك بيۋدجەتتە
4) يمپورت-ەكسپورتتا اينالىمىندا
وسى جۇيەنىڭ ءبىر بولىگىندە اقاۋ پايدا بولسا، كەز-كەلگەن ەل ەكونوميكالىق توقىراۋعا ۇشىرايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل اقاۋ ءتورتىنشى بولىگى يمپورت-ەكسپورت سالاسىندا پايدا بولدى. ويتكەنى، سىرتتان ىشكى اينالىمعا نەگىزگى ۆوليۋتا كىرگىزەتىن مۇنايدىڭ باعاسى ءتۇسىپ، ىشكى اينالىمدا ۆوليۋتا قورىنىڭ ازايۋىنا، ول ءوز كەزەگىندە ۆوليۋتا باعاسىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلدى.
دەمەك، وسى اقاۋ شىققان تارماعىن رەتتەمەي، ەكونوميكامىزدى كوتەرۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس.
ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ەكونوميكامىزدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ەكسپورتقا شىعاراتىن ونىمدەرىمىزدەگى مۇنايدىڭ ۇلەس سالماعىن ازايتىپ، باسقا دا سالالاردى كوتەرۋىمىز قاجەت.
ەندى ويلانايىق.
مۇناي مەن مەتالدان باسقا تاعىدا قانداي سالا بىزگە سىرتتان ۆوليۋتا كىرگىزە الادى؟
جوعارعى تەحنولوگيالاردى سىرتقا شىعارا المايمىز. ويتكەنى ول ازىرگە وزىمىزدە دە جوق. ءارى ول سالانى ءدال بۇگىن قولعا العاننىڭ وزىندە، الداعى 20 جىلدا عانا جەمىسىن بەرۋى مۇمكىن.
سوندا قايتپەك كەرەك؟
ءدال بۇگىن قولعا الساق، ءبىر-ەكى جىلدا سىرتتان ۆوليۋتا كىرگىزەتىن قاي سالا بار بىزدە؟
بىزدەردى بۇل تىعىرىقتان تەك اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى عانا الىپ شىعا الادى. اش ونىمدەرىن ساتۋ ارقىلى بىزدەر ىشكى اينالىمعا ۆوليۋتا كىرگىزە الامىز.
تەك سوندا عانا ەكونوميكامىز الدىعا داميدى. بولماسا، ءوزىمىز تەك ىشكى سۇرانىسىمىزدى جابۋ ءۇشىن عانا جۇمىس جاساپ، سىرتقا شىعارا الماساق، ول سالادان دا پايدا جوق.
سوندىقتان اش سالاسىن بارىنشا كوتەرىپ، كەمىندە كورشىمىز قىتايدىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋىمىز كەرەك.
نەلىكتەن قىتايدى مەڭزەپ وتىرمىن؟
ويتكەنى قىتايدىڭ اش سالاسى ەڭ وزىق دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى. ءارى كليماتتىق گەوگرافيالىق جاعدايى دا ۇقساس.
قىتايداعى ەگىستىك القاپتىڭ كولەمى شامامەن 100 ملن گا قۇرايدى جانە تۇراقتى جوعارىلاۋ تەندەنتسياسى بار.
وسىمدىك شارۋاشىلىعى ءداستۇرلى تۇردە قىتايداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جەتەكشى سالاسى بولىپ تابىلادى. سۋارۋ وسىمدىك شارۋاشىلىعىندا كەڭ قولدانىلادى (ەگىستىك جەرلەردىڭ 50% -نا دەيىن).
مادەني داقىلداردىڭ الۋان تۇرلىلىگى بويىنشا قىتاي الەمدەگى العاشقى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى: قازىرگى كەزدە دالا داقىلدارىنىڭ 50-دەن استام ءتۇرى، باقشا داقىلدارىنىڭ 80-دەن استام ءتۇرى جانە باقشا داقىلدارىنىڭ 60-تان استام ءتۇرى بار.
كۇرىش - بۇل نەگىزگى داقىل. ونى بۇكىل ەلدە وسىرۋگە بولادى. كوپتەگەن اۋدانداردا 2-3 استىق جينالادى.
ەكىنشى ماڭىزدى داقىل بيداي (كۇزدىك جانە جازدىق). ول بۇكىل ەلدە وسىرىلەدى. تيبەتتە جازدىق بيداي داقىلدارىن ءتىپتى 4100 م بيىكتىكتە وسىرەدى.
قىتاي ءۇشىن باسقا ماڭىزدى داقىلدارعا جۇگەرى، تارى، گاوليان (قۇمايدىڭ ءبىر ءتۇرى), ارپا جاتادى.
مايلى داقىلداردىڭ نەگىزگى ءونىمى - جەرجاڭعاق (شاندۋن تۇبەگى).
بۇرشاق تۇقىمداستارىنىڭ ىشىندە كوبىنەسە سويا، كەڭ بۇرشاق، بۇرشاق كەزدەسەدى. بارلىق كليماتتىق جاعدايلارعا بايلانىستى سويانىڭ 1200-دەن استام سورتى ءوسىرىلدى.
تۇينەكتى داقىلداردان كوبىنە كارتوپ، يامسا، تارو، مانياۆا وسىرەدى.
تەحنيكالىق داقىلداردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ماقتا، قانت قامىسى، شاي، قانت قىزىلشاسى.
قىتايداعى مال شارۋاشىلىعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ارتتا قالعان بولىگى بولىپ قالا بەرەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى كولەمىندەگى ونىڭ ۇلەسى شامامەن 20% قۇرايدى.
مال باسى جاعىنان قىتاي الەمدەگى العاشقى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى: بۇل ەلدە الەمدەگى شوشقا پوپۋلياتسياسىنىڭ شامامەن 40%، قوي مەن ەشكىنىڭ 10%، ءىرى قارا مالدىڭ 5% قۇرايدى. الايدا، جان باسىنا شاققانداعى ءوندىرىس كولەمى بويىنشا قحر دامىعان ەلدەردەن ەداۋىر ارتتا قالىپ وتىر.
مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى سالاسى - شوشقا ءوسىرۋ. جالپى ەت وندىرىسىندەگى شوشقا ەتىنىڭ ۇلەسى 90% -دان اسادى. شوشقالار، ادەتتە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردا وسىرىلەدى.
ءسۇت شارۋاشىلىعى قالالارعا جاقىن فەرمالاردا دامىپ كەلەدى.
جۇمىس ىستەيتىن ءىرى قارا دا وسىرىلەدى - جىلقى، ەسەك، تۇيە، توپوز.
ەشكى مەن قوي ءوسىرۋ نەگىزىنەن ەلدىڭ سولتۇستىگىندە، ىشكى موڭعوليادا جانە وڭتۇستىكتىڭ تاۋ بوكتەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى. ەت بالانسىندا قوي ءوسىرۋ ۇلكەن ءرول اتقارمايدى، بىراق جەڭىل ونەركاسىپتى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتەدى.
ەڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالا - قۇس شارۋاشىلىعى. ءۇي قۇستارى نەگىزىنەن جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتا وسىرىلەدى (نەگىزىنەن تاۋىقتار، كۇركەتاۋىقتار، قازدار). قۇس ەتىن ءوندىرۋ شامامەن 1 ميلليون توننانى قۇرايدى جانە نەگىزىنەن قالا ماڭىنداعى اۋدانداردا شوعىرلانعان.
مال شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا كەڭ تارالعان سالالارىنا ارا شارۋاشىلىعى مەن جىبەك ءوسىرۋ جاتادى. ارا ءوسىرۋ بۇكىل ەلدە كەڭ تارالعان، بىراق ەڭ كۇشتى سولتۇستىك-شىعىس قىتايدا. بال ەكسپورتى بويىنشا قىتاي الەمدە 2-ورىن الادى (الەمدىك ەكسپورتتىڭ 1/3 بولىگىن بەرەدى).
قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندە (جىبەك قۇرتى وسىرىلەدى) جانە قىتايدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا (ەمەن جىبەگى) سەريا ءوسىرۋ دامىپ كەلەدى.
مىنەكەي!
كورشىمىز ءوزىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن قالاي دامىتىپ وتىر. بىزدەردىڭ دە ءدال وسىنداي كورسەتكىشكە جەتۋىمىزگە مۇمكىندىگىمىز مول. ول ءۇشىن بوس جاتقان اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جەرلەرىمىزدى بارىنشا پايدالانۋىمىز كەرەك.
ەكى جاعىمىزدا دا ەكى الىپ تۇتىنۋشى كورشىلەرىمىزبەن "باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا" جولى ءبىزدىڭ ەلدەن وتەتىنىن ەسكەرسەك، سىرتقا ساتا الماي قالامىز دەپ قورقۋعا ەشقانداي نەگىز جوق.
رۇستەم اشەتاەۆ،
جۋرناليست
