Ел экономикасының тұрақты дамуы үшін, қаржы жүйесінде ешқандай ақау болмауы керек. Бұл саланың негізгі қағидаларын түсіну үшін, соншалық экономист болудың қажеті жоқ. Сондықтан, алдымен қарапайым сөздермен түсіндірейін.
Экономика дегеніміз - қаржы жүйесі.
Елдің экономикасындағы қаржы тек төрт-ақ жерде болады:
1) Отбасы бюджетінде.
2) Мекемелер бюджетінде
3) Мемлекеттік бюджетте
4) Импорт-экспортта айналымында
Осы жүйенің бір бөлігінде ақау пайда болса, кез-келген ел экономикалық тоқырауға ұшырайды. Біздің елімізде бұл ақау төртінші бөлігі импорт-экспорт саласында пайда болды. Өйткені, сырттан ішкі айналымға негізгі волюта кіргізетін мұнайдың бағасы түсіп, ішкі айналымда волюта қорының азаюына, ол өз кезегінде волюта бағасының өсуіне алып келді.
Демек, осы ақау шыққан тармағын реттемей, экономикамызды көтеру мүлдем мүмкін емес.
Ол үшін не істеу керек?
Экономикамызды тұрақтандыру үшін экспортқа шығаратын өнімдеріміздегі мұнайдың үлес салмағын азайтып, басқа да салаларды көтеруіміз қажет.
Енді ойланайық.
Мұнай мен металдан басқа тағыда қандай сала бізге сырттан волюта кіргізе алады?
Жоғарғы технологияларды сыртқа шығара алмаймыз. Өйткені ол әзірге өзімізде де жоқ. Әрі ол саланы дәл бүгін қолға алғанның өзінде, алдағы 20 жылда ғана жемісін беруі мүмкін.
Сонда қайтпек керек?
Дәл бүгін қолға алсақ, бір-екі жылда сырттан волюта кіргізетін қай сала бар бізде?
Біздерді бұл тығырықтан тек ауыл шаруашылық саласы ғана алып шыға алады. АШ өнімдерін сату арқылы біздер ішкі айналымға волюта кіргізе аламыз.
Тек сонда ғана экономикамыз алдыға дамиды. Болмаса, өзіміз тек ішкі сұранысымызды жабу үшін ғана жұмыс жасап, сыртқа шығара алмасақ, ол саладан да пайда жоқ.
Сондықтан АШ саласын барынша көтеріп, кемінде көршіміз қытайдың деңгейіне жеткізуіміз керек.
Неліктен Қытайды меңзеп отырмын?
Өйткені қытайдың АШ саласы ең озық дамыған елдердің бірі. Әрі климаттық географиялық жағдайы да ұқсас.
Қытайдағы егістік алқаптың көлемі шамамен 100 млн га құрайды және тұрақты жоғарылау тенденциясы бар.
Өсімдік шаруашылығы дәстүрлі түрде қытайдағы ауыл шаруашылығының жетекші саласы болып табылады. Суару өсімдік шаруашылығында кең қолданылады (егістік жерлердің 50% -на дейін).
Мәдени дақылдардың алуан түрлілігі бойынша Қытай әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады: қазіргі кезде дала дақылдарының 50-ден астам түрі, бақша дақылдарының 80-ден астам түрі және бақша дақылдарының 60-тан астам түрі бар.
Күріш - бұл негізгі дақыл. Оны бүкіл елде өсіруге болады. Көптеген аудандарда 2-3 астық жиналады.
Екінші маңызды дақыл бидай (күздік және жаздық). Ол бүкіл елде өсіріледі. Тибетте жаздық бидай дақылдарын тіпті 4100 м биіктікте өсіреді.
Қытай үшін басқа маңызды дақылдарға жүгері, тары, гаолян (құмайдың бір түрі), арпа жатады.
Майлы дақылдардың негізгі өнімі - жержаңғақ (Шандун түбегі).
Бұршақ тұқымдастарының ішінде көбінесе соя, кең бұршақ, бұршақ кездеседі. Барлық климаттық жағдайларға байланысты сояның 1200-ден астам сорты өсірілді.
Түйнекті дақылдардан көбіне картоп, ямса, таро, маниава өсіреді.
Техникалық дақылдардың ең маңыздысы мақта, қант қамысы, шай, қант қызылшасы.
Қытайдағы мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының артта қалған бөлігі болып қала береді. Ауыл шаруашылығының жалпы көлеміндегі оның үлесі шамамен 20% құрайды.
Мал басы жағынан Қытай әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады: бұл елде әлемдегі шошқа популяциясының шамамен 40%, қой мен ешкінің 10%, ірі қара малдың 5% құрайды. Алайда, жан басына шаққандағы өндіріс көлемі бойынша ҚХР дамыған елдерден едәуір артта қалып отыр.
Мал шаруашылығының негізгі саласы - шошқа өсіру. Жалпы ет өндірісіндегі шошқа етінің үлесі 90% -дан асады. Шошқалар, әдетте қосалқы шаруашылықтарда өсіріледі.
Сүт шаруашылығы қалаларға жақын фермаларда дамып келеді.
Жұмыс істейтін ірі қара да өсіріледі - жылқы, есек, түйе, топоз.
Ешкі мен қой өсіру негізінен елдің солтүстігінде, Ішкі Моңғолияда және оңтүстіктің тау бөктерінде жүзеге асырылады. Ет балансында қой өсіру үлкен рөл атқармайды, бірақ жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді.
Ең қарқынды дамып келе жатқан сала - құс шаруашылығы. Үй құстары негізінен жеке қосалқы шаруашылықта өсіріледі (негізінен тауықтар, күркетауықтар, қаздар). Құс етін өндіру шамамен 1 миллион тоннаны құрайды және негізінен қала маңындағы аудандарда шоғырланған.
Мал шаруашылығының басқа кең таралған салаларына ара шаруашылығы мен жібек өсіру жатады. Ара өсіру бүкіл елде кең таралған, бірақ ең күшті Солтүстік-Шығыс Қытайда. Бал экспорты бойынша Қытай әлемде 2-орын алады (әлемдік экспорттың 1/3 бөлігін береді).
Қытайдың оңтүстігінде (жібек құрты өсіріледі) және Қытайдың солтүстік-шығысында (емен жібегі) серия өсіру дамып келеді.
Мінекей!
Көршіміз өзінің ауыл шаруашылығын қалай дамытып отыр. Біздердің де дәл осындай көрсеткішке жетуімізге мүмкіндігіміз мол. Ол үшін бос жатқан ауыл шаруашылығындағы жерлерімізді барынша пайдалануымыз керек.
Екі жағымызда да екі алып тұтынушы көршілерімізбен "Батыс Қытай - Батыс Еуропа" жолы біздің елден өтетінін ескерсек, сыртқа сата алмай қаламыз деп қорқуға ешқандай негіз жоқ.
Рүстем Әшетаев,
журналист
