El ekonomıkasynyń turaqty damýy úshin, qarjy júıesinde eshqandaı aqaý bolmaýy kerek. Bul salanyń negizgi qaǵıdalaryn túsiný úshin, sonshalyq ekonomıst bolýdyń qajeti joq. Sondyqtan, aldymen qarapaıym sózdermen túsindireıin.
Ekonomıka degenimiz - qarjy júıesi.
Eldiń ekonomıkasyndaǵy qarjy tek tórt-aq jerde bolady:
1) Otbasy bıýdjetinde.
2) Mekemeler bıýdjetinde
3) Memlekettik bıýdjette
4) Import-eksportta aınalymynda
Osy júıeniń bir bóliginde aqaý paıda bolsa, kez-kelgen el ekonomıkalyq toqyraýǵa ushyraıdy. Bizdiń elimizde bul aqaý tórtinshi bóligi ımport-eksport salasynda paıda boldy. Óıtkeni, syrttan ishki aınalymǵa negizgi volıýta kirgizetin munaıdyń baǵasy túsip, ishki aınalymda volıýta qorynyń azaıýyna, ol óz kezeginde volıýta baǵasynyń ósýine alyp keldi.
Demek, osy aqaý shyqqan tarmaǵyn rettemeı, ekonomıkamyzdy kóterý múldem múmkin emes.
Ol úshin ne isteý kerek?
Ekonomıkamyzdy turaqtandyrý úshin eksportqa shyǵaratyn ónimderimizdegi munaıdyń úles salmaǵyn azaıtyp, basqa da salalardy kóterýimiz qajet.
Endi oılanaıyq.
Munaı men metaldan basqa taǵyda qandaı sala bizge syrttan volıýta kirgize alady?
Joǵarǵy tehnologııalardy syrtqa shyǵara almaımyz. Óıtkeni ol ázirge ózimizde de joq. Ári ol salany dál búgin qolǵa alǵannyń ózinde, aldaǵy 20 jylda ǵana jemisin berýi múmkin.
Sonda qaıtpek kerek?
Dál búgin qolǵa alsaq, bir-eki jylda syrttan volıýta kirgizetin qaı sala bar bizde?
Bizderdi bul tyǵyryqtan tek aýyl sharýashylyq salasy ǵana alyp shyǵa alady. ASh ónimderin satý arqyly bizder ishki aınalymǵa volıýta kirgize alamyz.
Tek sonda ǵana ekonomıkamyz aldyǵa damıdy. Bolmasa, ózimiz tek ishki suranysymyzdy jabý úshin ǵana jumys jasap, syrtqa shyǵara almasaq, ol saladan da paıda joq.
Sondyqtan ASh salasyn barynsha kóterip, keminde kórshimiz qytaıdyń deńgeıine jetkizýimiz kerek.
Nelikten Qytaıdy meńzep otyrmyn?
Óıtkeni qytaıdyń ASh salasy eń ozyq damyǵan elderdiń biri. Ári klımattyq geografııalyq jaǵdaıy da uqsas.
Qytaıdaǵy egistik alqaptyń kólemi shamamen 100 mln ga quraıdy jáne turaqty joǵarylaý tendenııasy bar.
Ósimdik sharýashylyǵy dástúrli túrde qytaıdaǵy aýyl sharýashylyǵynyń jetekshi salasy bolyp tabylady. Sýarý ósimdik sharýashylyǵynda keń qoldanylady (egistik jerlerdiń 50% -na deıin).
Mádenı daqyldardyń alýan túrliligi boıynsha Qytaı álemdegi alǵashqy oryndardyń birin alady: qazirgi kezde dala daqyldarynyń 50-den astam túri, baqsha daqyldarynyń 80-den astam túri jáne baqsha daqyldarynyń 60-tan astam túri bar.
Kúrish - bul negizgi daqyl. Ony búkil elde ósirýge bolady. Kóptegen aýdandarda 2-3 astyq jınalady.
Ekinshi mańyzdy daqyl bıdaı (kúzdik jáne jazdyq). Ol búkil elde ósiriledi. Tıbette jazdyq bıdaı daqyldaryn tipti 4100 m bıiktikte ósiredi.
Qytaı úshin basqa mańyzdy daqyldarǵa júgeri, tary, gaolıan (qumaıdyń bir túri), arpa jatady.
Maıly daqyldardyń negizgi ónimi - jerjańǵaq (Shandýn túbegi).
Burshaq tuqymdastarynyń ishinde kóbinese soıa, keń burshaq, burshaq kezdesedi. Barlyq klımattyq jaǵdaılarǵa baılanysty soıanyń 1200-den astam sorty ósirildi.
Túınekti daqyldardan kóbine kartop, ıamsa, taro, manıava ósiredi.
Tehnıkalyq daqyldardyń eń mańyzdysy maqta, qant qamysy, shaı, qant qyzylshasy.
Qytaıdaǵy mal sharýashylyǵy aýyl sharýashylyǵynyń artta qalǵan bóligi bolyp qala beredi. Aýyl sharýashylyǵynyń jalpy kólemindegi onyń úlesi shamamen 20% quraıdy.
Mal basy jaǵynan Qytaı álemdegi alǵashqy oryndardyń birin alady: bul elde álemdegi shoshqa popýlıaııasynyń shamamen 40%, qoı men eshkiniń 10%, iri qara maldyń 5% quraıdy. Alaıda, jan basyna shaqqandaǵy óndiris kólemi boıynsha QHR damyǵan elderden edáýir artta qalyp otyr.
Mal sharýashylyǵynyń negizgi salasy - shoshqa ósirý. Jalpy et óndirisindegi shoshqa etiniń úlesi 90% -dan asady. Shoshqalar, ádette qosalqy sharýashylyqtarda ósiriledi.
Sút sharýashylyǵy qalalarǵa jaqyn fermalarda damyp keledi.
Jumys isteıtin iri qara da ósiriledi - jylqy, esek, túıe, topoz.
Eshki men qoı ósirý negizinen eldiń soltústiginde, Ishki Mońǵolııada jáne ońtústiktiń taý bókterinde júzege asyrylady. Et balansynda qoı ósirý úlken ról atqarmaıdy, biraq jeńil ónerkásipti shıkizatpen qamtamasyz etedi.
Eń qarqyndy damyp kele jatqan sala - qus sharýashylyǵy. Úı qustary negizinen jeke qosalqy sharýashylyqta ósiriledi (negizinen taýyqtar, kúrketaýyqtar, qazdar). Qus etin óndirý shamamen 1 mıllıon tonnany quraıdy jáne negizinen qala mańyndaǵy aýdandarda shoǵyrlanǵan.
Mal sharýashylyǵynyń basqa keń taralǵan salalaryna ara sharýashylyǵy men jibek ósirý jatady. Ara ósirý búkil elde keń taralǵan, biraq eń kúshti Soltústik-Shyǵys Qytaıda. Bal eksporty boıynsha Qytaı álemde 2-oryn alady (álemdik eksporttyń 1/3 bóligin beredi).
Qytaıdyń ońtústiginde (jibek qurty ósiriledi) jáne Qytaıdyń soltústik-shyǵysynda (emen jibegi) serııa ósirý damyp keledi.
Minekeı!
Kórshimiz óziniń aýyl sharýashylyǵyn qalaı damytyp otyr. Bizderdiń de dál osyndaı kórsetkishke jetýimizge múmkindigimiz mol. Ol úshin bos jatqan aýyl sharýashylyǵyndaǵy jerlerimizdi barynsha paıdalanýymyz kerek.
Eki jaǵymyzda da eki alyp tutynýshy kórshilerimizben "Batys Qytaı - Batys Eýropa" joly bizdiń elden ótetinin eskersek, syrtqa sata almaı qalamyz dep qorqýǵa eshqandaı negiz joq.
Rústem Áshetaev,
jýrnalıst
