El ekonomikasynyŋ tūraqty damuy üşın, qarjy jüiesınde eşqandai aqau bolmauy kerek. Būl salanyŋ negızgı qaǧidalaryn tüsınu üşın, sonşalyq ekonomist boludyŋ qajetı joq. Sondyqtan, aldymen qarapaiym sözdermen tüsındıreiın.
Ekonomika degenımız - qarjy jüiesı.
Eldıŋ ekonomikasyndaǧy qarjy tek tört-aq jerde bolady:
1) Otbasy biudjetınde.
2) Mekemeler biudjetınde
3) Memlekettık biudjette
4) İmport-eksportta ainalymynda
Osy jüienıŋ bır bölıgınde aqau paida bolsa, kez-kelgen el ekonomikalyq toqyrauǧa ūşyraidy. Bızdıŋ elımızde būl aqau törtınşı bölıgı import-eksport salasynda paida boldy. Öitkenı, syrttan ışkı ainalymǧa negızgı voliuta kırgızetın mūnaidyŋ baǧasy tüsıp, ışkı ainalymda voliuta qorynyŋ azaiuyna, ol öz kezegınde voliuta baǧasynyŋ ösuıne alyp keldı.
Demek, osy aqau şyqqan tarmaǧyn rettemei, ekonomikamyzdy köteru müldem mümkın emes.
Ol üşın ne ısteu kerek?
Ekonomikamyzdy tūraqtandyru üşın eksportqa şyǧaratyn önımderımızdegı mūnaidyŋ üles salmaǧyn azaityp, basqa da salalardy köteruımız qajet.
Endı oilanaiyq.
Mūnai men metaldan basqa taǧyda qandai sala bızge syrttan voliuta kırgıze alady?
Joǧarǧy tehnologiialardy syrtqa şyǧara almaimyz. Öitkenı ol äzırge özımızde de joq. Ärı ol salany däl bügın qolǧa alǧannyŋ özınde, aldaǧy 20 jylda ǧana jemısın beruı mümkın.
Sonda qaitpek kerek?
Däl bügın qolǧa alsaq, bır-ekı jylda syrttan voliuta kırgızetın qai sala bar bızde?
Bızderdı būl tyǧyryqtan tek auyl şaruaşylyq salasy ǧana alyp şyǧa alady. AŞ önımderın satu arqyly bızder ışkı ainalymǧa voliuta kırgıze alamyz.
Tek sonda ǧana ekonomikamyz aldyǧa damidy. Bolmasa, özımız tek ışkı sūranysymyzdy jabu üşın ǧana jūmys jasap, syrtqa şyǧara almasaq, ol saladan da paida joq.
Sondyqtan AŞ salasyn barynşa köterıp, kemınde körşımız qytaidyŋ deŋgeiıne jetkızuımız kerek.
Nelıkten Qytaidy meŋzep otyrmyn?
Öitkenı qytaidyŋ AŞ salasy eŋ ozyq damyǧan elderdıŋ bırı. Ärı klimattyq geografiialyq jaǧdaiy da ūqsas.
Qytaidaǧy egıstık alqaptyŋ kölemı şamamen 100 mln ga qūraidy jäne tūraqty joǧarylau tendensiiasy bar.
Ösımdık şaruaşylyǧy dästürlı türde qytaidaǧy auyl şaruaşylyǧynyŋ jetekşı salasy bolyp tabylady. Suaru ösımdık şaruaşylyǧynda keŋ qoldanylady (egıstık jerlerdıŋ 50% -na deiın).
Mädeni daqyldardyŋ aluan türlılıgı boiynşa Qytai älemdegı alǧaşqy oryndardyŋ bırın alady: qazırgı kezde dala daqyldarynyŋ 50-den astam türı, baqşa daqyldarynyŋ 80-den astam türı jäne baqşa daqyldarynyŋ 60-tan astam türı bar.
Kürış - būl negızgı daqyl. Ony bükıl elde ösıruge bolady. Köptegen audandarda 2-3 astyq jinalady.
Ekınşı maŋyzdy daqyl bidai (küzdık jäne jazdyq). Ol bükıl elde ösırıledı. Tibette jazdyq bidai daqyldaryn tıptı 4100 m biıktıkte ösıredı.
Qytai üşın basqa maŋyzdy daqyldarǧa jügerı, tary, gaolian (qūmaidyŋ bır türı), arpa jatady.
Maily daqyldardyŋ negızgı önımı - jerjaŋǧaq (Şandun tübegı).
Būrşaq tūqymdastarynyŋ ışınde köbınese soia, keŋ būrşaq, būrşaq kezdesedı. Barlyq klimattyq jaǧdailarǧa bailanysty soianyŋ 1200-den astam sorty ösırıldı.
Tüinektı daqyldardan köbıne kartop, iamsa, taro, maniava ösıredı.
Tehnikalyq daqyldardyŋ eŋ maŋyzdysy maqta, qant qamysy, şai, qant qyzylşasy.
Qytaidaǧy mal şaruaşylyǧy auyl şaruaşylyǧynyŋ artta qalǧan bölıgı bolyp qala beredı. Auyl şaruaşylyǧynyŋ jalpy kölemındegı onyŋ ülesı şamamen 20% qūraidy.
Mal basy jaǧynan Qytai älemdegı alǧaşqy oryndardyŋ bırın alady: būl elde älemdegı şoşqa populiasiiasynyŋ şamamen 40%, qoi men eşkınıŋ 10%, ırı qara maldyŋ 5% qūraidy. Alaida, jan basyna şaqqandaǧy öndırıs kölemı boiynşa QHR damyǧan elderden edäuır artta qalyp otyr.
Mal şaruaşylyǧynyŋ negızgı salasy - şoşqa ösıru. Jalpy et öndırısındegı şoşqa etınıŋ ülesı 90% -dan asady. Şoşqalar, ädette qosalqy şaruaşylyqtarda ösırıledı.
Süt şaruaşylyǧy qalalarǧa jaqyn fermalarda damyp keledı.
Jūmys ısteitın ırı qara da ösırıledı - jylqy, esek, tüie, topoz.
Eşkı men qoi ösıru negızınen eldıŋ soltüstıgınde, Işkı Moŋǧoliiada jäne oŋtüstıktıŋ tau bökterınde jüzege asyrylady. Et balansynda qoi ösıru ülken röl atqarmaidy, bıraq jeŋıl önerkäsıptı şikızatpen qamtamasyz etedı.
Eŋ qarqyndy damyp kele jatqan sala - qūs şaruaşylyǧy. Üi qūstary negızınen jeke qosalqy şaruaşylyqta ösırıledı (negızınen tauyqtar, kürketauyqtar, qazdar). Qūs etın öndıru şamamen 1 million tonnany qūraidy jäne negızınen qala maŋyndaǧy audandarda şoǧyrlanǧan.
Mal şaruaşylyǧynyŋ basqa keŋ taralǧan salalaryna ara şaruaşylyǧy men jıbek ösıru jatady. Ara ösıru bükıl elde keŋ taralǧan, bıraq eŋ küştı Soltüstık-Şyǧys Qytaida. Bal eksporty boiynşa Qytai älemde 2-oryn alady (älemdık eksporttyŋ 1/3 bölıgın beredı).
Qytaidyŋ oŋtüstıgınde (jıbek qūrty ösırıledı) jäne Qytaidyŋ soltüstık-şyǧysynda (emen jıbegı) seriia ösıru damyp keledı.
Mınekei!
Körşımız özınıŋ auyl şaruaşylyǧyn qalai damytyp otyr. Bızderdıŋ de däl osyndai körsetkışke jetuımızge mümkındıgımız mol. Ol üşın bos jatqan auyl şaruaşylyǧyndaǧy jerlerımızdı barynşa paidalanuymyz kerek.
Ekı jaǧymyzda da ekı alyp tūtynuşy körşılerımızben "Batys Qytai - Batys Europa" joly bızdıŋ elden ötetının eskersek, syrtqa sata almai qalamyz dep qorquǧa eşqandai negız joq.
Rüstem Äşetaev,
jurnalist
