بۇگىن ۇلتتىق ۆاليۋتا - تەڭگە كۇنى. 1997 جىلى ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن 15 قاراشا – ءتول ۆاليۋتامىزدىڭ تۋعان كۇنى ءارى قارجىگەرلەر كۇنى بولىپ بەلگىلەندى.
1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى اينالىمعا ەنگىزىلدى. «تەڭگە» - ورتا عاسىرداعى تۇركىلەردىڭ كۇمىس اقشالارىنىڭ اتاۋى. قازاقستاندا ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋگە قاتىستى اقشا بىرلىگىنىڭ اتاۋىن «تەڭگە» دەپ بەلگىلى عالىمى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ساۋىق تاكەجانوۆ ۇسىنعان.
تەڭگە ديزاينىن ازiرلەيتiن ماماندار توبى 1991 جىلى قۇرىلدى. وسى توپقا كiرگەن تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، مەڭدiباي ءالi, دوسبول قاسىموۆ، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ پەن حايروللا عابجالەل ۇلتتىق ۆاليۋتا ديزاينىن ازiرلەۋگە كiرiستi. ال تيىننىڭ ديزاينىن جاساۋ ايرات يسمامبەتوۆ پەن ۆيكتور يۆجەنكوعا تاپسىرىلدى.
العاشقى تەڭگەنi «Harrison&sons» كومپانياسى انگليادا باسىپ شىعاردى. قازاقتاردىڭ ءتول تەڭگەنى قاعازعا باسىپ بەرۋ تۋرالى تاپسىرىسى كومپانيانىڭ الەمدىك دەڭگەيدە اتىن شىعارۋعا سەبەپ بولدى. تەڭگەنىڭ ارقاسىندا اتالمىش كومپانيا ۇلىبريتانيا حانىمىنىڭ التىن بەلگىسىمەن ماراپاتتالىپ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز بريتانيا كورولدىگىنىڭ ەڭ ۇزدىك ەكسپورتتىق ءونىمى اتالدى. جەر شارىنا اتىن شىعارعان تەڭگەگە قۇرمەت رەتىندە اعىلشىن كومپانياسىنىڭ باس عيماراتىندا تەڭگەنىڭ سۋرەتى سالىنعان تاقتا ءىلىندى. سودان اينالىمعا ەنگىزىلگەن قاعاز اقشا تۇرىندەگى تيىندار ۋاقىت وتە كەلە تەمىر اقشاعا ايىرباستالسا، ارادا كوپ ۇزاماي، ۇساق اقشالار تۇگەل تەمىرگە كوشىرىلدى.
لوندوننان جەتكىزىلگەننەن كەيىن تەڭگە 8 كۇننىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى بارلىق بانككە تۇگەل تاراتىلدى. قاجەتتى جابدىقتار مەن زاماناۋي تەحنولوگيا الىنعان سوڭ، تەڭگە ءوز ەلىمىزدە شىعاتىن بولدى. 1995 جىلدىڭ مامىر ايىندا تۇڭعىش بانكنوت فابريكاسىن نازارباەۆتىڭ ءوزى بارىپ اشتى.
تەڭگەنىڭ تەگىن ءجۇزۋى
1993 جىلى العاش قولدانىسقا ەنگىزىلگەن كەزدە ءبىر دوللار 4,7 تەڭگە بولعان. قازىر 500 تەڭگەگە تاياپ قالدى.
تەڭگەنىڭ العاشقى كۇرت قۇلدىراۋى 1994 جىلى بولدى. بىرىنشىدەن، اقپان ايىندا باعام بىردەن ەكى ەسەدەن استام، ياعني 4,7 تەڭگەدەن 11 تەڭگەگە كوتەرىلدى. بىراق بۇل دا ۇزاققا بارمادى. كەلەسى ءۇش ايدا دوللاردىڭ ءوسۋ قارقىنى جالعاستى جانە 1994 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارىندا تەڭگە انتيرەكوردتى جاڭارتتى: ءبىر دوللار 35-40 تەڭگە بولدى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1994 جىل ەلىمىزدىڭ 30 جىلدىق تاريحىندا تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى جاعىنان ەڭ قيىن جىل بولدى.
وسىنداي قىسقا مەرزىمدە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ كۇرت السىرەۋىنەن كەيىن سالىستىرمالى تىنىشتىق ورنادى: دوللار ءوسۋدى جالعاستىردى، بىراق بۇل بىرتىندەپ بولدى. الايدا، بەس جىل ىشىندە – 1999 جىلعا دەيىن – ول ەكى ەسەگە جۋىق ءوستى، 1 دوللار 85-86 تەڭگە شاماسىندا بولدى.
1999 جىلى تەڭگەنىڭ تاعى دا كۇرت قۇلدىراۋىنا ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتىڭ قازاق ۇلتتىق ۆاليۋتاسى باعامىنىڭ ەركىن اۋىتقۋىنا كوشۋ تۋرالى شەشىمى سەبەپ بولدى. ناۋرىزداعى 80 تەڭگەدەن 1999 جىلى جەلتوقساندا دوللار 120 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ءتىپتى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامى ءبىر جارىم ەسە قۇنسىزداندى.
2003 جىلعا قاراي 1 دوللار شامامەن 149-150 تەڭگە تۇردى. ءدال وسى ساتتەن باستاپ تەڭگە ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاريحىندا ءوزىن ەڭ سەنىمدى سەزىنگەن كەزەڭ باستالدى. 2003-2008 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى بىرتە-بىرتە نىعايا باستادى: تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 2008 جىلدىڭ اياعىندا 120-دان ءسال عانا استى.
كۇتكەندەي، تەڭگەنىڭ نىعايۋى ماڭگىلىككە سوزىلعان جوق. كەلەسى دەۆالۆاتسيا 2009 جىلدىڭ اقپانىندا جۇرگىزىلدى. سودان كەيىن ايىرباس باعامى ءدالىزى قۇرىلدى. ۇلتتىق بانك ونى 1 دوللار ءۇشىن 150 تەڭگە دەپ بەلگىلەدى. بۇل قادامنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسى كەزەڭدە ەنەرگيا باعاسىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋى بولدى.
ەڭ كۇتىلگەن جانە كۇتپەگەن دەۆالۆاتسيا 2014 جىلعى اقپاندا تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى بولدى.
بۇدان كەيىن ۇلتتىق بانك باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ دەۆالۆاتسياعا ەشقانداي العىشارتتار جوق دەپ سەندىردى. بىراق 20 كۇن وتسە دە سولاي بولدى. قازاقستاندا بۇل وقيعالار «قارا سەيسەنبى» دەپ اتالدى. وقيعالار قارساڭىندا ورتا ەسەپپەن 155 تەڭگەدەن ساۋدالانىپ جاتقان دوللار كۇرت قىمباتتاپ، 182-188 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلە باستاعادى.
ءبىر جىلدان كەيىن دوللار تاعى كوتەرىلدى. سودان كەيىن ەلدىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ ۇلتتىق بانكپەن بىرگە ۇزاق كەڭەسۋلەردەن كەيىن ۆاليۋتالىق ءدالىزدى جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن جاريالادى. سونىڭ سالدارىنان دوللار 220-222 تەڭگە ارالىعىندا قىمباتتاي باستادى.
تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى كەيىنگى جىلدارى دا جالعاستى، بىراق بۇل بىرتىندەپ ورىن الىپ، حالىق اراسىندا قاتتى سىلكىنىس تۋدىرمادى. 2016-2019 جىلدار ارالىعىندا دوللار 342 تەڭگەدەن 383 تەڭگەگە دەيىن قىمباتتادى. ال وتكەن ەكى ىندەتتە بۇل كورسەتكىش 400 تەڭگەگە دەيىن ءوستى.
قازاقستان ۇلتتىق ۆاليۋتاعا كەزەكتى «سوققى» 2022 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ باسىندا بولدى. بۇل ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى گەوساياسي شيەلەنىستىڭ دامۋى اياسىندا ورىن الدى. دوللار قۇنى كوتەرىلگەن ماكسيمالدى دەڭگەي 510-513 تەڭگە بولدى. الايدا، سودان بەرى تەڭگە بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ ءبىراز پوزيتسياسىن قالپىنا كەلتىردى. بۇگىندە دوللار 468-470 تەڭگە ارالىعىندا ساۋدالانىپ جاتىر.
