قوڭىر تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قاراپايىم قازاقستاندىقتار 2025 جىلدان باستاپ دەكلاراتسيا تاپسىرمايدى. سەبەبى، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى جۇيەنىڭ بارلىعى دەرلىك تسيفرلاندىرۋعا كوشكەن. ياعني حالىقتىڭ كىرىسى تۋرالى دەرەكتەردى ورتاق بازادان ونلاين الۋعا مۇمكىندىك بار. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەتكە جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيالاۋدىڭ كەلەسى كەزەڭىن وتكىزۋدى تاعى ءبىر پىسىقتاۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ناتيجەسىندە ۇكىمەتتىڭ بۇگىنگى وتىرىسىندا قارجى ءمينيسترى ءمادي تاكيەۆ قاراپايىم حالىقتى دەكلاراتسيادان بوساتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى.
ۆەدومستۆو باسشىسى، ءۇش كەزەڭ اياسىندا دەكلاراتسيالاۋ جۇيەسىنەن 4 ميلليون 800 مىڭ ادامنىڭ وتكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ىشىندە مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى، كوممەرتسيالىق ۇيىمداردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ باسشىلارى مەن قۇرىلتايشىلارى، ولاردىڭ جۇبايلارى بار. ءتورتىنشى كەزەڭدە ستۋدەنتتەر، ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ازاماتتار، زەينەتكەرلەر جانە باسقا دا ازاماتتار دەكلاراتسيا تاپسىرۋى ءتيىس بولاتىن. بارلىق دەرەكتەر قولجەتىمدى بولعاندىعىن العا تارتقان قارجى ءمينيسترى بۇل شەشىمنەن باس تارتۋ قاجەتتىگىن جەتكىزدى. پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ بۇل ۇسىنىستى قولداپ، قارجى، ۇلتتىق ەكونوميكا جانە ادىلەت مينيسترلىكتەرىنە ءۇش كۇن ىشىندە زاڭناماعا قاجەتتى تۇزەتۋلەر دايىنداپ، پارلامەنت قاراۋىنا ەنگىزۋدى تاپسىردى. بىرنەشە جىلدان بەرى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي وزەكتى بولىپ كەلە جاتقان بۇل ماسەلەلەر بويىنشا ماماندار پىكىرىن جاريالايمىز.
«سالىق مادەنيەتىن نىعايتۋ كەرەك»
قارجىگەر باۋىرجان ىسقاقوۆ:
– جالپى دەكلاراتسيالاۋ - كولەڭكەلى تابىستى تابىستى انىقتاۋعا باعىتتالعان تۋرا جول. ءبىزدىڭ ەلدە دەكلاراتسيالاۋ تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا 14 جىل بولعان ەكەن. ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەڭدەرىنىڭ وتكەنى بارشاعا بەلگىلى. مەملەكەتتىك، كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ باسشىلارى مەن ولاردىڭ جۇبايلارىنا قاتىستى 4 ميلليون 800 مىڭنان استام ازاماتتىڭ دەكلاراتسيالانعانى ءمالىم، سول ارقىلى ءبىرشاما ادامداردىڭ شەتەلدە قانشا اكتيۆتەرى بار ەكەندىگى انىقتالدى. قاراجاتتار مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ءتۇستى. نەگىزىنەن، بۇل كەزەڭدەر ءوز ميسسياسىن ورىندادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ال ەندى 8 ميلليون حالىقتى بوساتۋ دۇرىس شەشىم. تسيفرلاندىرۋدىڭ ارقاسىندا بۇقارا حالىققا قاتىستى اقپارات قازىر قولجەتىمدى. قازاقستاندا ەڭبەككە جارامدى حالىقتى 9,5 ميلليون حالىق بار دەسەك، سونىڭ 80 پايىزىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر الدىندا نەسيەسى بار. ياعني تولەم قابىلەتتىلىگى جايىندا، قانشا كىرىسى، ايەلىنىڭ كىرىسى قانداي دەگەن اقپاراتتار كەرەك بولسا ونى دەكلاراتسياسىز دا مەملەكەتتىك ورگاندار بانكتەر نەمەسە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى ارقىلى دا، باسقا دا تسيفرلىق تەحنولوگيالار ارقىلى الۋعا مۇمكىندىگى بار. مەنىڭشە 8 ميلليون حالىقتى بوساتۋدىڭ ار جاعىندا وزىندىك ءبىر نەگىزى بار. ال ەندى قازىر زاماناۋي تسيفرلىق تەحنولوگيالار مالىمەتتەر بازاسى دەكلاراتسيا تاپسىرۋ قاجەتتىلىگىن قىسقارتۋعا وتە جاقسى مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ازاماتتار ءارتۇرلى ورگاندارعا جۇگىنگەن كەزدە ءوزىنىڭ جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرىن بەرەدى، سول جەتكىلىكتى. ياعني ونىڭ قانداي مۇلىگى بار ەكەندىگى تۇرادى، ويتكەنى ساۋدا-ساتتىق جاساعان كەزدە ساتۋ-ساتىپ الۋ كەزىندە، بانككە بارىپ نەسيە الۋ كەزىندە دە ونىڭ تولەم قابىلەتتىلىگى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ بارلىعى بەرىلەدى. سول ءۇشىن زاماناۋي تسيوفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگى قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا وتە ءتيىمدى بولىپ تۇر. ويتكەنى بىزدە زاڭ قابىلداندى، بانكتەردىڭ تسيفرلىق تەحنولوگيا باعىتىنداعى جۇمىستارى جەتىلدىرىلدى. بۇل دەكلاراتسيالانۋ توقتاپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس، بۇل جۇمىستار جالعاسا بەرەدى. بىزگە دەكلاراتسيادان بۇرىن، ازاماتتاردىڭ سالىق تولەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ماسەلەن اقش تۇرعىندارى ايتادى، «بىزدە ەكى ۇلكەن مەرەكە بار، ءبىرىنشى تۋعان كۇنى، ەكىنشىسى مەملەكەت الدىنداعى سالىعىن تولەگەن كۇن» دەپ. ولار راسىندا وسى ەكى كۇندى تويلايدى. بۇل – امەريكاندىقتار اراسىندا سالىقتىق مادەنيەتتىڭ وتە جوعارى دارەجەدە قالىپتاسقانىن بىلدىرەدى. ولار التىنشى پرەزيدەنت بەندجامين فرانكليننىڭ ايتقانىن ازىلگە قوسىپ ايتىپ جۇرەدى، «ادام بالاسىن قۇتقارمايتىن ەكى نارسە بار: ءبىرى – ءولىم، ەكىنشىسى - سالىق» دەپ. دامىعان ەلدەر تۇرعىندارى سالىقتى اشىق تولەۋ ارقىلى ءوز بولاشاعىمدى قالىپتاستىرىپ جاتىرمىن دەپ ويلايدى. سول ارقىلى ەرتەڭگى كۇنىنىڭ تىنىش، ءتۇزۋ بولاتىنىنا سەنىمدى جۇرەدى. الەم بويىنشا كوبىنەسە وسى اقش، ەۋروپا ەلدەرى سالىققا وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن تياناقتى قارايدى. بىزگە وسى باعىتتى دامىتۋ كەرەك. تابىس تاپتىق پا، سوعان سايكەس بارلىق تابىستاردىڭ 42-43 پايىزى سالىق رەتىندە تولەنەتىن بولسا، سونى ۋاقىتىلى تولەۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنۋ كەرەكپىز، سول ارقىلى ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز تىنىش ءومىر سۇرەتىنىن سەزىنە بىلگەندە عانا سالىق مادەنيەتى قالىپتاسادى. ونىڭ مەحانيزمدەرىن مۇقيات قاراستىرۋ كەرەك، اقپارات قۇرالدارى، دەكلاراتسيالاۋ سىندى قۇرالداردى قولدانىپ حالىقتىڭ سالىقتىق مادەنيەتىن نىعايتا ءتۇسۋىمىز قاجەت.
«قارجىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى قۇپتايمىن»
ەكونوميست راسۋل رىسمامبەتوۆ:
– ورتاق دەلاراتسيالاۋدان بوساتۋ رەسپۋبليكا حالقىنىڭ، دەمەك، جەكە تۇلعالاردىڭ 90%-دان استامىنا اسەر ەتەدى. دەكلاراتسيالاۋ جۇمىستارى بەلگىلى ءبىر ساناتتاعى تۇلعالار ءۇشىن ساقتالىنادى. ولار: قر تىسقارى جەرلەردە اكتيۆتەرى بار، ءبىر جىل ىشىندە قۇنى 20 مىڭ اەك، ەسەپتەسەك، 74 ملن تەڭگەدەن استام سوماعا ساتىپ الۋلار جاساعاندار، دەربەس سالىق سالىناتىن تابىس العاندار بولىپ تابىلادى. بۇل كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ قارجىلىق جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەدى. مەنىڭشە، جاپپاي دەكلاراتسيا كولەڭكەلى تابىستى كورۋ جانە ونى ازايتۋ ءۇشىن ءتيىمدى قۇرال بولا الادى، سەبەبى ازاماتتاردىڭ تابىسى مەن مۇلكى تۋرالى مالىمەتتەردى اشىق تۇردە جاريالاۋ ولاردىڭ زاڭدى كىرىستەرىن ەسەپتەۋگە جانە سالىق تولەۋ جۇيەسىنە قاتىسۋىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق، قازىرگى قازاقستان تسيفرلاندىرۋ سالاسىندا كوشباسشى بولعانىمىزدى ەسكەرسەك، جاپپاي دەكلاراتسيا جۇيەسىن تيىمدىرەك جانە ۇنەمدىرەك تاسىلمەن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى بار. زاماناۋي تسيفرلىق تەحنولوگيالار مەن مالىمەتتەر بازاسى دەكلاراتسيانى تاپسىرۋ قاجەتتىلىگىن قىسقارتۋعا جول اشىپ وتىر. مەملەكەتتىك دەرەكتەر بازالارى ارقىلى قاجەتتى اقپاراتتى اۆتوماتتى تۇردە جيناۋ مەن وڭدەۋ كولەڭكەلى تابىس پەن سالىق تولەۋدەن جالتارۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ وڭتايلى جولى بولۋى مۇمكىن. بۇل ازاماتتارعا جىل سايىن دەكلاراتسيا تولتىرۋدان تۋىندايتىن سترەسستى ازايتىپ، مەملەكەتتىك رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋگە كومەكتەسەدى. ازاماتتاردىڭ سالىق تولەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ ءۇشىن دەكلاراتسيا ماڭىزدى ورىن الادى، سەبەبى ول ازاماتتاردى قارجىلىق جاۋاپكەرشىلىككە ۇيرەتەدى جانە قوعامدا زاڭعا باعىنۋشىلىقتى كۇشەيتەدى.
«ادالدىق پەن اشىقتىق بولۋى ءتيىس».
ەكونوميست ءىلياس يساەۆ:
جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيا تاپسىرۋ تۇجىرىمداماسى وسىدان 14 جىل بۇرىن قابىلدانعان بولاتىن. ودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى، قازاقستاندا اۋقىمدى وزگەرىستەر ورىن الۋدا، اتاپ ايتساق، تسيفرلاندىرۋ ءىسى، بانكتەردىڭ قىزمەتى قارىشتاپ دامىپ كەتتى عوي. مالىمەتتەر بازاسى ورتاق بولعاندىقتان اشىقتىق قالىپتاسا باستايدى. ءبارى قولجەتىمدى اشىق بولعاندىقتان ءتورتىنشى كەزەڭدى وتكىزۋدىڭ ءمان-ماڭىزى بولماي قالعان سياقتى. نەگىزىنەن دەكلاراتسيا ارقىلى كولەڭكەلi ەكونوميكامەن كۇرەستi كۇشەيتۋ قاجەتتiلiگi تۋىندادى. سەبەبi ءالi دە بولسا اقشانى شەتەل اسىرۋ توقتاماي تۇر جانە قازاقستان ازاماتتارىنىڭ شەتەلدەگi اكتيۆتەرi تۋرالى مالiمەتتەرى جاسىرىن بولىپ، ولار سالىق سالۋدان تىس قالىپ وتىر. بۇرىنعى كەزدە باي-ماناپتار زاڭسىز دۇنيە-مۇلكىن، ءۇي-جايلارىن، بيزنەستەرىن تۋىستارىنىڭ اتىنا جازا سالاتىن. قازىرگى كەزدە زامانىنا قاراي ءتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقتار پايدا بولدى، جاعداي باسقاشا، دۋبايدان، باليدەن ۆيللا ساتىپ الادى، ودان قالسا وففشورعا كەتەدى، كريپتوۆاليۋتا سىندى ادىستەر شىقتى، بۇل ءورىستى مەملەكەت باقىلاي المايدى، قانشا تاپتى، قايدا جىبەردى، ول قاداعالاۋدان تىس قالىپ جاتىر. وسى جاعىن قولعا العان دۇرىس. دۇنيە-مۇلكىڭ ءۇشىن، قولدانىپ جاتقان جەرىڭ ءۇشىن، جاساعان ساۋداڭ، تاپقان پايداڭ ءۇشىن سالىق تولەۋ قالىپتى نارسە ەكەندىگىن كوپشىلىك تۇسىنە بەرمەيدى، وعان ساۋاتتىلىق كەرەك سياقتى. سالىق تولەۋدەن جالتارعان ازاماتتارىمىز مەملەكەتكە وراسان زور شىعىن كەلتىرىپ جاتىر. تاعى بiر ايتىلاتىن ماسەلە، كۆازيمەملەكەتتiك سەكتوردىڭ قىزمەتكەرلەرi مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ اكشالارىن جالاقىعا بونۋس دەپ جۇگەنسiز جۇمساۋ ادەتكە اينالعان، «ءاي دەيتiن اجە جوك، قوي دەيتiن قوجا جوق» دەگەن وسى. بۇل دا مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ اقشاسىن وندiرiسپەن بايلانىستىرماي بوسقا جۇمساۋدىڭ جولى، بيۋدجەتتiڭ شىعىنىن وسiرەدi. مەنىڭشە، بارلىق سالادا اشىقتىق، ادالدىق بولۋى ءتيىس. بۇل ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ بويىنشا ناقتى قادامدار بولىپ تابىلادى. سالىق تولەۋ بۇل جازالانۋ ەمەس، بۇل مىندەتتى نارسە. بۇل رەتتە قاراپايىم حالىقتان گورى، كول-كوسىر تابىسىن جاسىراتىن ازاماتتاردىڭ ماسەلەسىن ءبىرىنشى قولعا العان ءجون.
مەرۋەرت رايىم
